Þjóðólfur - 21.12.1900, Blaðsíða 1

ÞJOÐOLFUR.
52. árg.
Reykjavík, föstudaginn 21. desember
1900.
Nr. 60.
Landsbankinn
verður eigri opinn dagana frá 21.
des. til 4. jan. næstkomandi, að
báðum dögum meðtöldum. í=>ó
verður afgreiðslan höfðopin 2. jan.
næstkomandi (kl. 11—2), en að
eins fyrir bankavaxtabréfa-eigend-
ur, er hefja þurfa vexti af banka-
vaxtabréfum sínum, svo ogfyrir þá,
er þá vilja kaupa ný bankavaxta-
bréf. —
Landsbankinn 15. des. 1900.
Tryggvi Gunnarsson.
Frá Parísarsýningunni.
Eptir Sigfiís Blöndal cand. mag.
V.
Ymsar af aukasýningunum voru ljómandi fall-
«gar. Eg vil hér Iýsa nokkrum hinna helztu.
Rétt hjá Eiffel-turninum var svokallað Mare-
orama (Sæsýning). Steig maður þar út á stórt
gufuskip og virtist svo sigla fram með ströndum
Miðjarðarhafsins frá Marsilíu til Miklagarðs, óg
kom víða við á leiðinni. Auðvitað var skipið
kyrt, en veggtjöldin, er sýndu haf og strendur
hreifðust. Eg sá ennfremur í sambandi við Sí-
beríusýninguna, annað líkt, nfl. ferð frá Moskva
til Peking með nýju járnbrautinni um Síberlu.
Var þar skrautleg járnbrautarlest til að flytja far-
þegana, þjónar, er hrópuðu nöfn járnbrautarstöðv-
anna, etc. Sumstaðarframmeðjárnbrautunum var
landið ljómandi fallegt. Samt þótti mér minna koma
til þessara sýninga en annarar af sama tagi, er
eg hafði áður séð 1 Lundúnum. Meira gaman
hafði eg af Ljósfræðihöllinni (Palais d' optique).
Þar var margt merkilegt og fróðlegt og vil eg nefna
tvennt: risavaxinn stjörnukíki, sem mun vera
ineð þeim mestu í heimi, og varla komst fyrir í
löngum sal, og ennfremur sýningar frá ýmsum
tímabilum jarðarinnar, allt frá fyrstu öldinni, þeg-
ar líf smámsaman kviknaði og ttl þess tíma, mil-
jónum alda síðar, er fyrstu mennirnir litu sólina.
Sýning þessi var aðdáanlega fögur og útbúin að
fyrirsögn frægra jarðfræðinga. Áhorfendurnir stóðu
mitt í dimmum hringsal og fram með veggjunum
voru leiksviðin í ýmislegri birtu.
Loks verð eg að nefna námasýningttna. Hún
var í jörðu niðri, rétt hjá Trocadero-hollinni. Eg
var hér um bil klukkustund niðri í námunum og
■skemmti mér ágætlega. Kolanemi einn með járn-
hatt á höfði og lampa í hattbarðinu, fylgdi okk-
ur niður og útskýrði það, er við sáum. Hingað
og þangað í námunum voru verkamenn við vinnu
sína, víðast auðvitað líkneskjur, en risavaxnar vél-
ar, knúðar gufu og rafmagni, voru þar til að bora
og sprengja og flytja efni og menn til og frá.
Yoru þar niðri ýmiskonar námar auk kolanám-
anna; einkum þótti mér einkennilegar saltnám-
urnar, ,og svo auðvitað gullnámurnar í Transvaal.
I sérstöku jarðhúsi voru sýndar gullnámurnar í
Klondyke í veggnum, er blasti við áhorfendunum.
Var eins og jörðin hefði klofnað og annar helm-
ingurinn hrunið fram í jarðhúsið, og á rústunum
stóðum við, en andspænis okkur blasti hinn vegg-
urinn, sem við gátum ímyndað okkur, að væri
mörg hundruð fet á hæð; efst uppi á brúninni
sáum við bæinn, járnklædda og tjargaða húsa-
þyrping, standa upp úr snæbreiðunum. En undir
bænum sáust námurnar. Við sáum hvar göngin
lágu þráðbeint niður úr námahúsunum, hvernig
lypturnar fluttu fólk og málm upp og niður, hvern-
ig vélar og mannahendur mynduðu nýja og nýja
ranghala, hvernig gullæðarnar lágu í jarðvegin-
um, hvernig gullnemarnir hjuggu þær og hlóðu
vagna sína, hvernig vagnarnir þutu til og frá
niðri í jörðunni, og hvernig allt þar í undirheim-
um iðaði af fjöri og starfsemi. Þetta hreyfðist
allt, sem lifandi væri, en vélarnar, sem hreyfðu
það, duldust auðvitað bak við vegginn og niðri
undir gólfinu.
Þá er að minnast á Þjóðastræti. Eg veit
ekki, hvort eg fæ gefið lesendunum nokkra hug-
mynd um það, ,en þó skal egreyna. Hugsið þið
ykkur, hvernig það muni vera, að ganga í hálf-
an klukkutíma þannig, að hafa á báðar hendur
sér eintómar haflir; hverja annari ólíka, sumar
mjallahvítar, aðrar skreyttar ýmsum litum, nokkr-
ar með háum turnum, aðrar með gullroðnum
hvelfingum, sumar með háurn súlum og svölum,
og enn aðrar með óbrotnum, tígulegum múrum.
Stærðinvar auðvitað mismunandi, sumar hallirnar
voru lítið stærri en vanaleg íbúðarhús, aðrar voru
miklar byggingar með fjölda herbergja. Sýnis-
hallir Norðurlanda- voru ekki stórar, en ágætlega
útbúnar, utan og innan. Danir höfðu þó fátt til
sýnis í höl! sinni, en því nieira í aðalsýningunum,
og var það fyrirkomulag rnjög heppilegt að mín-
um dómi, einkum, þar sem sýningarnefndin danska
hafði látið sér það ágætisráð í hug koma, að
gera dönsku höllina að nokkurskonar samkómu-
skála fyrir Norðurlandabúa í París; það var sann-
arleg hressing að geta setið þar í ró og næðiog
lesið norrræn blöð, laus við allt argið og gargið
fyrir utan. Gátu norrænir menn komið þarlíka
á þeim tímum, er höllin var lokuð öðrum sýn-
ingargestum. Víða voru veitingar í höllum þess-
um og var þar glatt á hjalla. Grikkir höfðu alla
sína sýningu í höll sinni, sem var lítil, en lag-
leg, í býzantinskum stíl. Fyrir utan höllina voru
ýmsar líkneskjur eptir gríska listamenn á okkar
dögum. Haflir Bandamanna og Itala voru einna
skrautlegastar, og ennfremur mætti til nefna hall-
ir Þjóðverja, Ungverja og Tyrkja. Enska höllin
var og einkar falleg, byggð eins og herrasetur
frá dögum Elísabetar drottningar; var þar mjög
merkileg sýning af gömlum húsgögnum og mál-
verkum.
,Stívelaði hötturinn4
eða ,BIað aman na‘~stafsetni ngin.
Smákaflar úr firirlestri
eftir
Bj'órn M. Ólsen.
V.
Smekkleisur(frh.). Af smekklausum forn-
eskjuslettum skaljeg enn telja hinar óviðkunnan-
legu orðmindir; »sky kkj ó tt« firir »skrykkjótt«
»sóleyg« (»sóley« talið rangt), »frjóvast«
eða »frævast« firir »frjófgast«, »sljóvast«
eða »slævast« firir sljófgast, »svelga« firir
»svelgja«, »trý ð i« f. »try ð i« (af t rú a), »váfu«
f. »ófu« (af vefa), »sénn« f. »séður« (af sjá),
»umbergis« f. umhverfis, o.s. frv., o. s. frv.
— sá brunnur verður aldrei ausinn. Höf. virð-
ist hafa ætlað að sína lærdóm sinn með þessum
forneskjuslettum, enn stundum tekst honum að sína
með þeim fáfræði sína og hugsunarleisi. I kver-
inu stendur meðal anriárs orðið :
»gauðrif«. Það kemur að eins tvisvar
firir í fornritum í þíðingunni »tilböjelighed til at
udskælde« (Fritzner), o: illmælgi eða illkvitni, í
ÉStokkhólms-homilíubók (útg. bls. i4715): Ec hefe
synþer gort i gauþrífi«, og í Konungsskugg-
sjá (útg. Brenners bls. 1112): »at sea wid munn-
æidurn eða g a u ð r i w i oc allu aðru tungu skæðe«.
Á báðum stöðum stendur orðið í þáguf. og kin-
ferði þess sést ekki á sambandinu, enn af því að
homilíubókin er eitt af þeim fáu handritum, sem
er nokkurn veginn nákvæmt í því að hafa ekki
brodd ifir hljóðstöfum nema þeir séu langir, þá
bendir rithátturinn þar heldur til þess, að í (enn
ekki i) sje í næstsíðustu samstöfu. Þetta stirkist
enn fremur af þvf, að í alþíðumálinu nú er til
orðið gárífur (vanalega framborið gjárífur),
geltinn, urn hunda (af g á = gelt og rífur, ör-
látur). Enn nú þíðir orðið g a u ð alveg sama
sem gá, o: gelt, (bæði orðin skild geyja, gelta)
og getur líka í fornu máli þítt skammir, atirði.
Getur því enginn efi á því leikið, að gauðrífi
er hin rétta mind orðsins; er það kvennkinsorð,
mindað af gauðrífr, ör á skömmum eðagelti,
líkt og mildi af mildr, hreysti afhraustr
o. s. frv. Jeg get ve'l skilið, að B. J. hafi vilj-
að vekja upp aftur þetta gamla orð sakir þíð-
ingar þess, enn ekki þikir mjer það fallegt eða
smekklegt, og helst hefði hann þá átt að tilfæra
það í rjettri mind.
»mylki«. Það orð erekkitil. Enn í orða-
bókum stendur orðið milki, tekið eptir hinni
eldri Hafnarútg. Njálu (182. bls.). Þar segir
Skarphjeðinn við Hafr: »hirð eigi þú þat, milki
þinn«. B. J. hefur nú viljað leiðrjetta Nj. og
orðabækurnar, og af þvf að orðið er vafalaust
leitt af mjólk, ritar hann mylki(með y). Enn
honum hefur ekki hugkvæmst að líta í níju út-
gáfuna af Njálu. Þá hefði hann séð, að milki
í eldri útg. er villa firir m jó 1 k i — m i 1 k i virð-
virðist eigi standa í neinu góðu handriti og ætti að
hverfa úr orðabókum. Orðið m j ó 1 k i er nú
úrelt, og átti ekki heima í kverinu, slst í rangri
mind.
Gutenberg og prentlistin.
Á Jónsmessunni 1 sumar var 500 ára af-
mæli Jóhanns Gutenbergs haldið hátíðlegt með
miklum viðbúnaði, skrúðgöngum í gömlum sögu-
legum stíl og með þjóðlegum blæ og stórum prent-
sýningum f fæðingarborg hans Mainz á Þýzka-
landi. Jafnframt var þessa rnikla frömuðar allr-
ar menntunar og menningar mannkynsins minnst
þá um allan heim.
Það var engin smáræðis bylting f uppfræðing
og alllskonar menntun þjóðanna og bókvísi, —
sem prentlistin breiddi út um löndin, auk þess,
sem hún greiddi fyrir siðabót Lúters. Til þess
að finna fyrstu aðdrögin að henni, verða menn
að fara langt aptur í tímann.
Eins og flest annað þekktu Kínverjar prent-