Þjóðólfur - 01.01.1902, Page 1

Viðaukablað nr. 1 við Þjóðölf
1. jan. 1902.
He i mastjórn.
Búseta ráðgjafans.
Eptir Hanues Haf s te i n .
Hvað er heimastjórn ? Er það ekki
nægileg heimastjórn, að þingið geti kært
ráðgjafann og haft hemil á honum, hvar
sem hann er búsettur? Og til hvers á
ráðgjafinn endilega að vera búsettur hér
á landi ? Má ekki einu gilda, hvar hann
á heima, ef hann að eins á setu á al-
þingi og skilur og talar íslenzku? Og
hvað gagnar, að ráðgjafinn sé hér bú-
settur, ef hann þarf að öðru hverju að
sigla á konungsfund með lög og aðrar
mikilsvarðandi stjórnarályktanir, eða setja
einhvern til þess fyrir sig?
Þessar og þvílíkar spurningar heyrast
endrum og sinnum, og um þau atriði, sem
þar að lúta, reyna blöð Hafnarstjórnar-
manna að þyrla upp sem mestu ryki,
sér og sínum málstað í hag.
Eg skal því reyna að svara þeim
stuttlega.
Heimastjórn í landi, sem lýtur undir
konung, sem ekki á heima í landinu, er
í því fólgin, að allar greinar valds-
ins, bæði löggjafarvaldið, fram-
kvæmdarvaldið og dómsvaldið,
hafi yfirstjórn sína í landinu sjálfu, að
svo miklu leyti sem því verður við-
komið, sökum fjarlægðar konungsins, og
með þeim takmörkunum, sem leiða af
sambandi landsins við konungsríkið í
heild sinni. Stjórnin er ekki innlend í
landinu, nema því að eins, að þeir menn
eða sá maður, sem framkvæmir hið æzta
vald í öllum málefnum landsins, eigi þar
heimili sitt og starfsvið, og hún er út-
1 e n d meðan sækja verður undirbúning
laga, úrskurð mála, fyrirskipanir til fram-
kvæmda og samþykki til nauðsynlegra
aðgerða í landinu til manns, sem ekki
er borgari þess, og á heima í öðru
landi, undir öðrum lögum.
Það er ekki nægilegt, að stjórnin geri
ekki ógagn. Hún á að gera gagn.
Það er ekki nóg, að hún geri sig ekki
seka í vítaverðri vanrækslu. Hún verð-
ur að sýna af sér viturlega rögg, og
farsæla framkvæmd. Þjóðirnar takasér
ekki stjórnendur til þess eingöngu, að
geta haft þá ánægju að sitja á þeim,
heldur til hins, að þeir séu brjóst fyrir
þjóðinni, og forgöngumenn þess, er gera
þarf. Ekkevt land þarf þess fremur við
en ísland, að fá öfluga og framtakssama
forustu innlends stjórnarvalds, þetta van-
rækta land, sem sveltur með krásadisk-
inn í kjöltunni, þar sem ríkar og öflug-
ar auðlindir eru ónotaðar eða ekki half-
notaðar, aðalatvinnuvegirnir glíma hver
við annan og kafíæra hver annan, af-
urðir landsins verða ekki arðbærar fyrir
peningaleysi, verksmiðjuleysi og fólks-
fæð, og fólkinu fjölgar ekki vegna þess
að það, sem laða mundi menn að land-
inu og leiða inn í það strauma fjar og
fjörs, liggur í svefni og doða. Allt
þetta kemur sérstaklega til stjórnarinnar
kasta, og það þegar af þeirri ástæðu,
að enn sem komið er er landssjóðurinn
eða hið opinbera eina auðmagnið í land-
inu, sem nokkru verulegu fær áorkað
til almenningsþarfa, Það er ekki nóg,
að stjórnin sé skrifstofudjásn, bréfasmiðja
og bekkskrautuður, sem býr til smelln-
ar lögskýringar og ýtarlega úrskurði.
Nei, landið þarf stjórnanda, sem leitar
uppi mein þess til að bæta þau, mögn
þess til að nota þau, og beitir sér sjálf-
ur fyrir að framkvæma það, sem verða
rná landi og lýð til heilla, með fullu
iramkvæmdarvaldi og fullri ábyrgð, eigi
að eins gagnvart lögum og dómi, held-
ur sérstaklega gagnvart almennings-
alitinu og eigin sæmd. En til þess að
hann geti haft þann kunnugleik og þann
áhuga, sem er skilyrði fyrir því, að hann
verði fundvís a þarfir og öfl þjóðar og
iands, verður hann að anda sama lopti,
lifa undir sömu lögum og sæta sömu
lífsskilyrðum eins og landsins börn. Það
er ómögulegt, að maður, búsettur í öðru
gagnólíku landi, sem að eins kemnr til
Reykjavíkur snöggva ferð og í annrík-
um erindum endrum og sinnum, geti
haft þann kunnugleik af eigin raun til
langframa.
Enginn mun verða til að neita því,
að Jón Sigurðsson hafi barizt fyrir
fullkominni heimastjórn og óskertum
landsréttindum íslands. Allir munu játa,
að hann hafi hvorki skort ást á fóstur-
urjörð sinni, til að vilja henni hið bezta,
vit og þekkingu til að skynja, hvað rétt
var og landinu samboðið, né þrek og
uppburði til þess, að krefjast þess, er
hann aleit nauðsynlegast. Hvað var nú
það, sem hann lagði höfuðáherzluna á?
Var það það, að lögin skyldu vera und-
irskrifuð í landinu sjálfu ? Nei. Varþað
hitt, að enginn milliliður mætti geta átt
sér stað milli hinnar innlendu stjórnar
og konungs. Nei. Það, sem hann
krafðist „um alla hluti fram" (sbr. Ný
félagsrit 1859, bls. 34) var það, að hin
æzta landstjórn væri f landinu
sjálfu. Og eins og bert er afbænar-
skrá alþingis 1853 var það umboðsvald-
ið, sem sérstaklega var lögð áherzla á.
Hann skildi, hvað það hefur að þýða fyr-
ir ísland, að fá innlent hið æzta fram-
kvæmdarvald; en í þvf atriði þykjast
þeir Valtýsgoðarnir, sem börðu fram
Hafnarstjórnarfrumvarpið á síðasta þingi,
víst hafa öðlazt æðri og betri þekkingu;
því eptir frumvarpinu þeirra, sem þeir
halda svo dauðafast um og vilja fa sam-
þykkt óbreytt aptur, á ekki að eins hið
æzta framkvæmdarvald að vera utan-
lands eins og hingað til, heldur hlyti
auk þess eptir þvf mikið af því fram-
kvæmdarvaldi, sem um hríð hefur verið
í innlends valdmanns höndum, að drag-
ast út úr landinu til manns, sem er bú-
settur erlendis, og launaður embætt-
ismaður annars lan’ds.
Fyrirkomulag heimastjórnarinnar hugs-
aði J ó n S1 g u r ð s s o n sér þannig, frá
upphafi stjórnarbaráttunnar, að alþing
hefði löggjafarvaldið ásamt konungi, eins
og framgengt fékkst með stjórnarskránni
1874; en að því er framkvæmdarvaldið
snerti skyldi konungur setja íslenzka menn
til ráðgjafa, og skyldu þeir hafa á hendi
alla hina æztu stjórnarathöfn í land-
inu, með fullri ábyrgð fyrir alþingi og
konui Einn af hinum íslenzku ráðgjöf-
um skyldi undirskrifa lög og aðrar mik-
ilsvarðandi stjórnarákvarðanir ásamt
konunginum, en erindreki fyrir Is-
land, er konungur tilnefndi, og
sæti ætti í ríkisráðinu í þeim málum, er
sameiginleg kynnu að vera og Island
varða, skyldi bera fram fyrir konung
allar alyktanir frá alþingi og önnur mál
þau, er þyrftu konungs úrskurðar, bæði
frá ráðgjöfunum og öðrum mönnum i
landinu.
Þessi stefna Jóns Sigurðssonar,
að ráðgjafi Islands væri búsettur í land-
inu sjálfu, var tekin upp af 10 þjóð-
kjörnum þingmönnnm í neðri deild al-
þingis í smnar, eptir að hún hefur lifað
í hjörtum Islendinga í meira en 50 ár.
T íumanna-frumvarpið eða réttara
sagt breytingartillögur heimastjórnar-
manna á alþingi 1901, þessi „heimsku-
stjórnar ómynd“, þessi „óskapnaður",
þetta „stjórnskipulega ferlíki", er Valtý-
ingar og blöð þeirra nefndu svo, var
ekkert annað en það fyrirkomulag, sem
vakti fyrir Jóni Sigurðssyni frá upphafi
stjórnarbarattunnar, ofurlítið lagað í
hendi eptir þeirri stöðu íslands í ríkinu,
sem báðir flokkarnir gengu út frá. Mun-
urinn var þó sá, að gert var ráð fyrir,
að raðherrann á Islandi bæri að jafnaði
lögin sjálfur fram fyrir konung, og
erindrekinn, sem í tillögum heimastjórn-
armanna er nefndur ráðherra Islands í
Kaupmannahöfn, væri að eins varaskeifa,
nema í örfáum tilfellum, er eitthvert
nauðsynlegt mál bæri svo brátt að hönd-
um erlendis, að því gæti ekki orðið
frestað, þar til úrskurðar ráðherrans á
íslandi yrði leitað. En í aðalatriðinu
var stefnan sama, og er hin sama, jafn-
vel þótt það yrði talið heppilegra ís-
lands vegna, að hafa engan fastan er-
indreka fyrirskipaðan í stjórnarskránni,
heldur láta hið almenna löggjafarvald
um það, að stofna erindrekaembætti, eí
því sýndist svo, og þótt leyft væri að
raðherrann á íslandi mætti nota umboðs-
mann til þess að bera fratn mál, sem
hann hefur ráðið til lykta, til undirskript-
ar konungs, í þeim örfáu tilfellum, sem
komið kynnu að geta fyrir, er hann
ekki gæti borið þau fram sjalfur um
leið og lögin, eða þá haft þá aðferð,
sem nú tíðkast meðal ráðherra konungs
þegar um embættaveitingar og þess-
háttar afgreiðslur er að ræða, að senda
skjalið, nafnfest af ráðherranum, til
„kabinetssekreterans", er svo leggur það
fram fyrir konung til undirskriptar
Vér skulum nú stuttlega athuga, hver
munurinn er á þessari stefnu heimastjórn-
armanna og Hafnarstjórnarfrumvarpinu,
sem samþykki náði á síðasta alþingi.
— „Þjóðviljinn" er svo ófeilinti að segja
(í 40. tölubl. þ. á.) að munurinn sé eng-
inn annar en sá, að eptir tillögum heima-
stjórnarmanna verði ráðgjafinn skrif-
aður í Reykjavík, en „í báðum tilfell-
um“ séu úrslit sérmála vorra í Kaup-
mannahöfn.
Hvað sem er að segja um þessa skýr-
ingu blaðsins á búsetu ráðgjafans, þá
eru það þegar augljós ósannindi, að á-
greiningsatriðin milli flokkanna séu ekki
fleiri. Heimastjórnarmenn vilja, að ráð-
herrann sé íslenzkur embættismaður,
launaður af landssjóði. Hafnarstjórnar-
menn vilja, að hann sé danskur em-
bættismaður, launaður af Danmörku.
Heimastjórnarmenn vilja, að ráðherrann
beri ábyrgð fyrir innlendum, pólitiskum
dómstóli. Hafnarstjórnarmenn vilja, að
honum sé stefnt fyrir danskan „fag“-dóm-
stól. Heimastjórnarmenn vilja, að ráð-
gjafinn sitji sjálfur á þingi og geti und-
ir engum kringumstæðum látið neinn
mæta þar fyrir sína hönd, nema hann
fullnægi öllum þeim skilyrðum, sem
heimtuð eru af mönnum til að gegna
embætti á íslandi. Hafnarstjórnarmenn
vilja leyfa, að ráðgjafinn sendi fyrir sig
á þing hvern sem honum sýnist, hvort
sem hann kann nokkurt orð í íslenzku
og þekkir nokkuð til íslands mála, eða
ekki. Heimastjórnarmenn vilja leggja
niður landshöfðingjaembættið, sem aldrei
hefur náð hylli á íslandi, af því að það
er umboðsmannsstaða fyrirútlenda stjórn,
í stað þess að innlend stjórn á að hafa
sér umboðsmann utanlands. En Hafn-
arstjórnarmenn vilja með engu móti
sleppa þessu embætti, og halda eins fast
við það eins og þeir væru búnir að lofa
því statt og stöðugt. Fleira mætti telja,
ef það þætti máli skipta hér.
En þó ekki sé nema um búsetuna
að ræða, þá fer því mjög fjarri, að mun-
urinn sé að eins sá, hvar ráðgjafinn sé
skrifaður. Með ráðgjafanum mundi
flytjast til íslands hin íslenzka stjórnar-
deild með öllum sínum störfum, og
koma þar í stað þeirrar útibússtjórnar,
sem verið hefur um hríð. Allt hið æzta
umboðsvald í öllum málefnum landsins,
sem ekki liggja undir konung sjálfan,
væri þar með komið inn í landið, öll
þau stjórnarstörf, sem hingað til hafa
verið framkvæmd af ráðgjafanum í
Kaupmannahöfn eða af landshöfðingja
upp á hans ábyrgð og eptir hans fyrir-
lagi, væru þar með orðin innlend. Alla
úrskurði, fyrirskipanir, stjórnarráðstafamr
og stjórnarframkvæmdir, sem hingað til
hefur orðið að sækja eða reyna að sækja
„út fyrir pollinn", mætti þá fá í landinu
sjalfu, hjá einum af landsins eigin son-
um, manni, sem sjálfur bæri ábyrgð á
öllu saman fyrir innlendum dómstóli og
dómi þjóðarinnar. Löggjafarþáttur stjórn-
arinnar væri einnig kominn inn í landið
að öllv, nema undirskript konungs einni;
undirbúningur laganna fyrir þing og
afgreiðsla þeirra eptir þing hvíldu þá á
innlendum stjórnarvöldum, sem yrðu fyrir
áhrifum af öllu því sama, sem aðrir
landsmenn, þörfum og hcgum, láni og
óláni, skorti oggnægðum lýðs og lands.
Þá fyrst væri fengin trygging fyrir því,
að ráðgjafinn í raun og veru sæti á al-
þingi, tæki þátt f störfum þingsins, gæti
ekki setið í trássi við það, og yrði þvf
að bevgja sig fyrir vilja þjóðarinnar.
í einu orði: valdið væri flutt inn 1
landið og þjóðin nyti allra þeirra hags-
muna, sem samíara eru innlendri þing-
ræðisstjórn.
En hvernig yrði ástandið, efHafn-
arstjórnarfrumvarpið yrði að lögum ?
Það yrði í flestu mjög áþekkt því, sem
nú er. Ráðgjafinn sæti í ríkísráðinu í
Kaupmannahöfn, eins og hingað til;