Skuld - 21.07.1880, Blaðsíða 3

IV., 115.—116.]
SKULD.
141
[21/7 1880.
139[
efni loftsinsí „Saltpétrsýru“x) og „Sal-
petersur Ammoniak“, sem eru dýrmæt
plöntunærandi efni; ið fyrra myndast
í áburði vorum, pegar vér blöndum
hann vel með góðri mold; ið síðara
i stærstum og jafn útbreiddustum I
mæli af vatnsgufu peirri, sem stígr I
upp úr sjó, ám og vötnum. |>etta efni
er pannig útbreiðt í loftinu og sameinar
sig svo yfrið létt vatninu, að plönturn-
ar á sama tíma hagnýta sér það bæði
með blöðunum af loftinu og með rótun-
um í og með vatninu úr jörðunni; pó
petta efni eins og tilreiðist peim af nátt-
úrunnar hálfu, er pað ónóg fyrir pær
jurtir, semyrkjasteiga, og verðr að til
færast peim í nógum og góðum áburði.
|>egar vér veljum oss matjurta-
garðstæði verðum vér, eins og ég hefi
minzt á, að taka eftir, hvernig jarð-
vegrinn er, hvort hann er sendinn, purr
eða blautr, moldarmikill eða moldar-
lítill, og hvort hún er góð eða vond. Sé
jarðvegrinn purr, sendinn og moldarlít-
ill, er nauðsynlegt að bæta hann með
pví að aka í garðinn mold ann-
arstaðar frá, helzt svarðarmold, eða
góðri rofamold eða rústamold; rauðlit
aurmold er alveg óbrúkandi, bæði af
pví hún hefir svo lítil plöntunærandi
efni, og mikill hluti hennar er uppleyst
járn eða járnrið (Jernoxyd2). í pað
minsta verðr frjóvgunarmoldin (Mad-
jorden) að vera '/2 al. á pykt jafnt
yfir allan garðinn.
Ef garðstæðið er blautt og mýr-
lendt, verðr allra fyrst að tyyrja á pví
að grafa pað skurðum, — in svo köll-
uðu lokræsi (lukkede Gröfter) eru bezt
fyrir petta augnamið; pau erugjörð á
prennslags hátt, og nefnast steinræsi
(Stengröfter), leirpípuræsi (Drainrörs-
gröfter) hrísræsi (Risgröfter).
Steinræsin eru grafin með litlum
fláa, hér um bil 2 rekublaðsbreiddir
eða 3 kv. að ofan, og 1 kvartél í botn-
inn; ef jörðin er mjög blaut, pá verða
pau að vera að minsta kosti 372 fet
á dýpt, vel slétt í botninn og til hlið-
anna, bein en eigi krókótt, liggja hér
um bil beint eftir hallanum og hafa
jafnt frárennsli. Bilið milli ræsanna
má ekki vera lengra en 20 ál. (40 fet.)
J>egar búið er að grafa pau, eru pau
fylt upp hér um bil 1 fet af smástein-
um, kortlega hnefastórum, og par fyrir
1) „Salpetersyre11 finnst í náttúrunni som
vanalegr saltpétr (salpetersurt kali) og Chili-
aaltpétr_ (salpetersurt natron) og er tilbúin af
þessum efnum með upplntan af brennisteins-
sýru (Svovlsyre); í þeirri mynd er hún eitruð,
uppleysir silfr, en ekki gull og kallast „Skede-
vand“.
2) Breytingar járnsins eru margar og marg-
víslegar; skaðlegasta breytingin er einskonar
járnsýra, kolsúrt „Járnoxydul11, sem er svo
mikil í blautum og súrum mýrum, að plönt-
urnar geta eigi þrifizt. Séu þær skornar fram
þá breytist þetta éfnií „Jernoxyd11, sem er eins
skaðvænt fyrir plöntuvöxtinn. Kolsúrt Járn-
oxydul er uppleyst í inum svonefndu „Málm-
kelduiu" (Mmeralkilder)og er haft til lækuinga.
140
iiman, og par ofan á '/2 fet nokkuð stærri
steina, svo steinarnir verði 3 kvart.
hátt í ræsinu frá enda til enda. Líka
er hægt að brúka smáa punna hellu-
steina neðst, og reisa pá pannig upp
á röð að vatnið geti runnið liðugt
milli peirra; petta er vandasamt verk,
og parf sérlega handlægni, ef ræsið á
að duga vel. J>egar verkið er komið
svo langt að búið er að leggja stein-
ana svo vel sem unt er, pá eru peir
paktir með dýjamosa, eða ef hann er
ekki til að fá, pá góðu lótorfx, síðan
er mokað mold ofan á, hún troðin og
slétt yfir; verðr pá að minsta kosti að
vera svo djúpt á steinana, að peir séu
ekki til hindrunar, pegar stungið er
upp eða plægt er. |>ess ber að gæta
að par se® kviksyndi er í mýrum,
koma pessi ræsi að litlu haldi, pví
steinarnir sökkva og fyllist milli peirra
moldarleðja, svo vatnið stíflast í peim,
en pó munu pessi ræsi vera in ein-
ustu eða beztu fyrir oss, pegar um mat-
jurtagarða er að ræða, pví fæstir munu
hafa pá á svo blautum stað að pau
komi ekki að gagni.
Leirpípuræsin eiga að grafast 8
puml. breið að ofan og 1 ’/* íet á. dýpt
með vanalegri reku. J>ar eftir er
grafið með mjóvum löngum spaða
(Drainspade) liér um bil 2 fet á dýpt,
svo ræsið verðr 3V2 fet á dýpt, og 2
puml. breitt í botninn. Að pví búnu
er ræsið hrein sað og sléttað í botninn
með par til gjörðu verkfæri sem kall-
ast „Drainskuffel“; síðan er stráð pur-
um sandi par sem blautast er, og pip-
urnar lagðar niðr liver við endann á
annari, og pakið yfir hvert samskeyti
með díamosa, svo er fyrst mokað fínni
mold ofan á og troðin varlega. Siðan
er ræsið mokað fult og slétt yfir.
|>essi ræsi eru brúkuð mest í blaut-
um mýrum, par sem ekki er hægt að
brúka stein, og verðr par vandlega að
gæta að pípurnar sé stöðugar og falli
vel saman. Hvert rör eða pípustykki
er bér um bil 10 puml. langt, misjöfn
að innanmáli (Diameter) eftir pví hvað
pau eiga að flytja mikið vatn, og kostar
hvert 100 af peim í Noregi 3 Kr., og
pegar pau væru flutt hingað, pákost-
aði hundraðið liklega ekki minna en
4 Kr.
Hrísræsi vil ég ekki tala um hér,
pví pau eru að mestu niðrlögð í öðr-
um löndum, og hafa allajafna pótt
óvaranleg; líka höfum vér eigi svo
mikla gnægð skógviðar og liöfum ann-
að við hann að gjöra en að grafa hann
ofan í jörðina.
Eftir að búið er að fá lokræsin í
stand, er bezt að hlaða girðinguna
og verðr hún bezt og varanlegust úr
grjóti1 2 1); en ef pað er ekki að fá, pá
úr vel hlöðnum veltugóðum sniddu-
1) Eg meina að grjót sé brúkað eingöngu
þar sem það fæst og þar sem að er svo fastr
gruudvöllr að það l*tr sig gjöra.
hnausum, og hvort sem girðingin er
úr grjóti eða torfi, er nauðsynlegt að
grafa opinn skurð alt í kring fyrir
utan liana — hér um bil í 60° vinkil1);
dýpt hans og breidd fer alt eftir pví,
hvað mikið aðrensli hann hefir og
hversu mikið vatn hann á að flytja;
fláinn verðr að vera svona mikill til
pess að hann grasivaxi fljótar. Mold-
ina úr skurðinum er hægt að brúka í
girðinguna, eins og hnausana, ef velt-
an væri seig.
Yæri landslagi svo háttað, að ekki
væri hægt að hafa garðinn í skjóli
við kuldaáttunum, gætu menn hlaðið
girðinguna hærri að norðvestan, norð-
an og norðaustan, svo talsvert skýli
yrði að. Aftr á móti væri einkar-gott
að brúka tréverk eða járnpráð í girð-
inguna, sem veit móti suðaustri, suð-
vestri og suðri, svo af henni yrði sem
minstr skuggi. Brúkuðu menn járn-
práðtil pessa, verða peir að vera péttir,
og ekki færri en 7 hver upp af öðrum
með 8 pumlunga millibili. Stólparnir
eða staurarnir, sem peir eru festir við,
mega ekki vera gisnari en 3 fet og
að minsta kosti annarhvor staur viða-
mikill og sterkr. Hver staur verðr
að vera brendr í pann enda, sem standa
á niðr í jörðina — að peir fúni síðr —
og skorðaðir með grjóti á alla vegu,
að peir hvergi liggi við mold.
Óhugsandi er að petta alt komist
í verk sama vor og garðrinn á að brúk-
ast. Vér verðum pví að vera búnir
með ræsin, girðinguna og að plægja
eða stinga upp, vorið og haustið áðr,
og herfa svo smám saman yfirhnaus-
ana eftir pví, sem piðnar að vorinu;
stinga pá upp og mylja pá, undireins
og jörðin er píð 6 puml. djúpt, svo
hún piðni fljótara, og herfa á ný. Svo
eftir að moldin hefir piðnað í nokkra
daga, pá að dreifa áburðinum yfir
garðinn, helzt gamalli öskublandaðri
kúamykju, 2/s pörtum meira en vana-
legt er að bera á jafnstórt túnstykki,
pegar borið er á pað í rifara lagi, og
lierfa hann saman við moldina. Væri
j arðvegrinn moldarmikill en eigi send-
inn, er nauðsynlegt að aka sandi í
garðinn, einkum ef pað væri jarðepli
sem ætti að ræktast, svo miklu að
vanalegt hjólböruhlass komi á hvern
ferhyrings-faðm. Jpví pegar sandrinn
samblandast moldinni, verðr hún laus-
ari, móttækilegri fyrir verkanir lofts-
ins og sólarinnar, og heldr lengi í sér
hitanum, sem lijálpar til að frjófgun-
arefnin uppleysast fljótara, plönturnar
fá meiri og fljótari vöxt, verða fastari
og meira nærandi, t. d. jarðepli verða
rikari af mjölefni eða, linsterkju (Stiv-
else) í nokkuð sendinni jörð. Aftr á
2) 60 gr. vínkill er mikill flái áskurðum,
45 gr. minni flái, en brúkast þó oftar, nema
þegar skurðirnir eiga sem fljótast að grasi-
vaxa eða ef jarðvegrinn er mjög sendinn og
laus.