Heimskringla - 18.06.1919, Qupperneq 7

HEIMSKRINGLA
7. BLAÐStÐA
WtNNIPEG, 18. JONI 1919
í
Ábúð
(rramh. frá 3. bls.)
ónóg og á reiki; enda eru þær
mjög misjafnar, oft sagSar á ýms-
cin hátt ranglátar; stundum hallaS
á fráfarandi leiguliSa, stundum á
viStakanda. ASalmeiniS hefir
þaS veriS aS leiguliSar hafa sjald-
an eSa aldrei fengiS endurgjald
fyrir jarSabætur og húsabætur;
leiguliSar hafa í ýmsum efnum
mátt heita réttlausir.” — MeSal
annars sést réttleysiS áþreifanlega
í þeirri almennu úttektarvenju, aS
þegar hús eru metin, eru þau met-
in "til rifs”, þ. e. viSirnir í þeim,
en veggir, þök og smíSi aS engu.
Dálagleg hvöt fyrir leiguliSa aS
VEtnda byggingu á ábúSarjörSum
sínum!--
Þess er áSur getiS, aS upphaf-
Iega voru kúgildin lausakúgildi, og
tóku þeir bændur kúgildi, sem
”utSu viS leigufé aS bjargast”, en
þau gátu veriS og voru í rauninni
jörSunum og ábúS þeirra alveg ó-
viSkomandi. Vrtanlega hefir þaS
eamt mjög tíSkast, aS efnamenn
leigSu frekar landsetum sínum en
öSrum, ef þeir þurftu á aS halda;
þaS var eSlilegast og lánardrotni
oft hagkvæmast aS eiga sem mest
leágutilkall hjá sama manni.
Þess er áSur getiS, aS á 15. öld
lækkuSu landskuldir stórkostlega,
og náSu ekki aS hækka til muna
eftir þaS. En þá tóku menn aS
festa kúgildin viS jarSirnar. I
fomöld var eigendum skylt aS
jmgja upp kúgildin, en þegar fram
liSu stundir reyndu jarSeigendur
aS koma því á leiguliSa, aS yngja
upp kúgildin og ábyrgjast þau.
Um þetta áttu menn í hinum mestu
deilum fyr og síSar. En meS tím-
anum urSu jarSeigendur hlut-
skarpari, því þeir fundu þaS ráS
og beittu því oft, aS setja ábyrgS
og endurnýjun kúgilda sem skil-
yrSi fyrir nýrri byggingu jarSa.
Þegax kemur fram á 19. öld fest-
ast imnstæSukúgildin betur viS
jarSirnar, en nokkru sinni áSur,
og loks urSu þaS lög, aS leiguliS-
ar endurnýjuSu kúgildi bótalaust.
1 ábúSarlögunum frá 1884 er svo
fyrir mælt, aS leiguliSi ábyrgist
innstæÖukúgildi jarSarinnar, aS
þau séu ávalt til og leigufær, og
skili hann þeim, þá hann fer frá
eSa deyr, eins og öSru, sem jörS-
inni fylgir, meS fullu álagi.
Loks má geta þess, aS sam-
kvæmt ábúSarlögunum er jafnan
í hverju byggingarbréfi ákveSiS,
aS landsetar greiSi alla þá skatta
og skyldur, sem á jörSinni hvíla
eftir lögum þeim, sem nú gilda eSa
síSar kunna aS verSa sett, og
halda uppi öllum lögskilum af
henni, landsdrotni aS kostnaSar-
lausu meS öllu. En til forna var
þessu öSruvísi háttaö; jarÖeigend-
ur urSu sjálfir aS greiSa tíundir
og og aSrar skyldur af eignarjörS-
um sínum. Snemma fara þeir þó
aS koma þessu yfir á herSar leigu-
liSa. Þ. Th. segir, aS þetta hafi
veriÖ orSin venja á öndverSri 15.
öld.
IV.
NútíÖarástand.—Y firlit.
Þegar vér virSum fyrir oss á-
búSarlöggjöf vora og venjur þær,
sem myndast hafa í laga staS í
þeim efnum, hljótum vér aS draga
a'f því þessar niSurstöSur;
(1) Gildandi lög og venjur
byggjast í öllum aSalatriSum á
gömlum, löngu úreltum lögum og
venjum. Löggjöfin, á þessu sviSi,
hefir aS mestu leyti staSiS í staS
um margar aldir, en þar sem hún
hefir breyzt þá er þaS jarSeigend-
um í hag.
(2) JarSir eintsakra manna eru
því nær alt af bygSar aSeins til
fárra ára í senn, og stundum ein-
ungis frá ári til árs.
(3) LeiguliSinn er réttlaus, ef
svo vill verkast gagnvart jarSar-
bótum og húsabótum þehn, sem
hann hefir gert á jörSinni; hann
hefir ekkert lagalegt tilkall til end-
urgreiSslu á þeim kostnaSi, sem
hann hefir lagt í jörSina á búskap-
arárum sínum, þó þaS hafi aukið
stórum verSmæti jarSarinnar.
JarSeigandi fær þaS aukna verS-
mæti, er annar hefir skapaS meS
dugnaSi og hagsýni, fyrir ekki
neitt.
Þessar niSurstöSur eru efni til
margvíslegra hugleiSinga. I sam-
1 bandi viS fyrstu niSurstöSuna
mætti taka þetta fram; Breyt-
ingaleysiS á ábúÖarlöggjöfinni frá
fornöld og fram til vorra daga,
sýnir fyrst og fremst áþreifanlega,
aS ástandiS í þessum efnum er ó-
þolandi.
ÞaS getur ekki veriS eölilegt,
aS sama skipuIagiS standi öldum
saman á þessum sviSum fremur en
öSrum. Þó, ef til vill, megi meS
nokkrum rckum segja, aS land-
^ búnaÖarskilyrÖin séu enn aS ýmsu
leyti hin sömu, þá er hins aS gæta,
sem þyngst verSur á metunum, aS
lifnaSarhættir þeirra, sem land-
búnaS stunda, hafa gerbreyzt á
síSustu áratugum og eru alt af aS
breytast. ÞaS eitt ætti því aS
vera nóg til þess aS knýja fram
nýja ábúSarlöggjöf í samræmi viS
aldarhátt nútímans. Eln auk þess
kemur þaS einnig í ljós, aS gild-
andi ábúSarlöggjöf er full af
eySum, svo aS menn vita í ýmsum
tilfellum ekkert um hvaS er lög-
legt. Til þess aS fylla upp í sum-
ar eySurnar, hafa myndast venjur,
sem þó eru ekki ávalt hinar sömu
um land alt. En löggjafarvaldiÖ
lætur þetta alt kyrt liggja.
Næst er aS minnast á 2. niSur-
stöSuna. — Sjálfsagt er ekki auS-
velt aS sýna meS tölum, hve mik-
iS tjón þjóSin hefir beSiS viS þaS
aS leigujarSir hafa alment veriS
bygÖar aS eins til skamms tíma í
senn. En vér finnnum, aS tjóniS
hlýtur aS vera mjög mikiS. ÞaS
liggur í hlutarins eSIi, aS leiguliSi,
sem fær jörS bygSa aS eins til
fárra ára, getur ekki fariS aS
leggja í mikinn kostnaS viS jarSa-
bætur, þó verkefnin blasi viS og
hann sjálfur sé allur af vilja gerð-
ur.
Því þaS er alkunnugt, aS jarSa-
bætur borga sig ekki fyrri en eftir
langan tíma. Fyrsta skilyrSiS til
þess aS menn leggi fé í jarSabæt-
ur er þaS, aS þeir hafi tryggingu
fyrir því aS njóta þeirra. En þaS
er nú síSur en svo, aS þannig sé
háttaS kjörum landseta á leigu-
jörSum einstakra manna. Leigu-
liSinn verSur því nauSugur aS
halda aS sér höndum; þaS er hag-
fræSislega rangt af honum aS
leggja í nokkrar teljandi jarSa-
bætur undir þ.essum kringumstæS-
um, þar sem ekki er heldur nein
trygging fyrir því, aS hann fái
kostnaS sinn endurgreiddan, þeg-
ar hann fer af jörSinni. ViS þetta
bætast svo þær hörmulegu staS-
reyndir, aS einstakir jarSeigendur
hafa alment hvorki hvöt né getu
til þess aS hlynna aS jarSabótum
landseta sinna. Þeií' líta mest á
stundarhaginn og skoSa jörSina
sem fastan höfuSstóI, sem gefur
af sér árlega vexti, afgjaldiS, en
gæta síÖur aS þeim mikla hag-
fræSislega sannleika, aS jörSin
er oft höfuSstóll, sem í sjálfum sér
hefÍT skilyrSi til verSmætisaukn-
ingar í stórum stíl. Fæstir eru líka
svo efnum búnir, aS þeir geti sem
lauidsdrotnar bundiS fé til jarSa-
bóta í leigujörSum sínum, eSa
leyst út jarSabætur leiguliSa, þeg-
ar hann flyzt burtu af jörSu, nema
þegar svo stendur á, aS jörSin er
samtímis seld öSrum.
I sambandi við þetta kemur
erkilegt atriSi til íhugunar. Á
fyrri öldum var efnamönnum
nauðsyn á aS festa fé sitt í jarS-
eignum og kúgildum; þetta voru á
þeim tímum þeir einu bankar eSa
sparisjóðir, sem menn gátu ávaxt-
aS fé sitt í. Nú er 'þetta gerbreytt
og þaS svo, aS þaS er, alment
skoSaS ---- hagfræSisleg fásinna,
aS binda fé sitt í leigujörSum; af
þeirri einföldu ástæSu, aS land-
skuldin er oftast lægri en peninga-
véxtirnir af fé því, sem í jörSinni
stendur. ÞaS sýnist því, aS hvöt-
in ætti ekki aS fara aS verSa sér-
lega mikil fyrix menn aS eignast
leigujarSir; enda væri ósfeandi, að
menn áttuSu sig til fulls á því sem
fyrst.
Menn munu segja sem svo, aS
jer5e:geridum sé vorkun, þó þeir i
v.Iji ekki leigja jarSir sínar r.emaj
til skamms tíma í senn, og þaS af'
tveimur stæSum. Hin fyrri er sú,;
aS þeim er oft nauÖsyn á aS halda I
meS þessum hætti opnu jarSnæSi!
handa sér eSa sínum. En önnuF
ástæSan er sú, aS meS tíÖri end-
urnýjun byggingar geti landsdrott-
inn hækkaS afgjaldiS, þegar svo
ber undir, aS einhver breytt skil-
yrSi gera jarSimar verSmætari
eSa eftirsóknarverSari fyrir leigu-
liSa. En mundi þette borga sig í
raun og veru? Er ekki hagur eig-
andans eSa erfingja hans tygSur á
sæmilegri hátt, meS auknu verÖ-
mæti jarSarinnar af jarSabótum
þeim, sem leiguliSi gerSi, ef ábúS-
artími hans væri svo langur, aS
hann gæti vænst aS njóta ávaxt-
anna af þeim. Á því sýnist enginn
vafi. Og þaS er bersýnilegt, aS j
meS því eina móti hefir leiguIiSi
forsvaranleg skilyrSi til þess aS
gera jarSabætur, sjálfum sér, eig-
andanum og þjóÖfélaginu til hags-
muna. Hugsum oss hver áhrif þaS j
hefSi haft á framfarir þessa lands
og þjóSarhaginn, ef allir leiguliS-
ar hefSu haft lífstíSar ábúS, þó
ekki væri nema síSan almenn
jarSabóta starfsemi fór aS rySja
sér til rúms í Iandinu, á síÖari
hluta 19. aldar. Mætti sjálfsagt
víSa taka í því efni til samanburÖ-
ar margar af jarSeignum þjóSfé-
lagsins, sem flestar eru leigÖar til
lífstíSar. Þar sést áhuginn, sem
nú var drepiS á, og margt fleira,'
er síSar mun verSa tekiS til íhug-
unar.
Sá hugsunarháttur jarSeigenda,
aS byggja jarSir sínar til skamms
tíma í því skyni, a^S geta hækkaS
Iandskuldina viS hvert tækifæri,
samrýmiest tæplega heilbrigSri
hagsmunastarfsemi. Auk þess er
þaS gersamlega rangt, aS jarSeig-
andi geti fyrirhafnarlaust meS
hækkaSri landskuld hirt arSinn,
þegar staSbundnar aSgerðir hins
opinibera hafa orSiS á einhvem
hátt til þess aS auka verSmæti
jarSarinnar. —
Þá er komiS að 3. niSurstöS-
unni, og skal þá fyrst snúa sér aS
húsabótum leiguliSa. DæmiS, er
eg ætla nú aS nefna til skýringar,
gerist nokkuS viSa og munu
margir viS þaS kannast. Leigu-
liSi kemur aS jörS niSumíddri
aS húsum og öSru. Kofarnir
hanga uppi, meS því aS setja
aukastoSir undir þá og veggirnir
sumstaSar lítiS annaS en moldar-
haugar. Þökin eru brunnin og
sundur tætt. Úttektarmennirnir
gefa þann úrskurS, aS fráfarandi
leiguliSi eigi aS greiSa viStakanda
vist álag á jarSarhúsin. En hvemig
er nú upphæS álagsins fundin?
MeS því móti oftast, aS fúaspýt-
urnar í kofunum eru metnar til
verSs, eins og búiS væri aS rífa
húsin, og því næst athugaS, hvaS
jafnmargeir og jafnstórar brúkleg-
ar spýtur munu kosta. Mismun-
urinn á verSinu er álagiS. MeSan
rekaviSur var í lágu verSi, var
þessi verSmunur sjaldan mikill.
Og hætt er viS því, aS úttektar-
mönnum hrjósi hugur viS, aS gera
verÖmuninn fyllilega nægan nú,
síSan trjáviSurinn hækkaSi í
verSi. En þaS skal samt tekiÖ
fram, aS þar hefi eg ekki aS svo
vöxnu máli, ábyggilegar staS-
reyndir viS aS stySjast.
ÁlagiS er þá fundiS. Og þ_S
er lítiS fé til þess aS endumýja
jarSarhúsin, af nokkurri mynd.
Því aS einskis er metiS þaS starf,
sem nú bíSur viStakanda, aS rífa
húsin aS einhverju eSa öllu ley.i,
aS viSum, veggjum og þaki og
gera nýtt í staSinn. Látum nú svo
vera, aS þessi almenna kvöS á
leiguliSa væri forsvaranleg viS-
bót viS landskuldina og skatt-
greiSslur af jörSinni. En rang-
sleitnin liggur þó, samt sem áSur,
í því, aS viStakandi fær þaS einn
á sínar herSar, sem fráfarandi átti
aS bera. FráfEirandi tók viS hús-
unum stæSilegum, en vanrækti aS

Heimskringla
til næstu áramóta fyrir
25 cent.
Nýtt kostaboð.
Nýir áskrifendur, er senda oss 75 cts.
fyrir söguna ”Viltur Vegar“ og 25
cts. aukreitis, fá blaðið sent sér til næstu
áramóta. Þetta kostaboð stendur aðeins
stuttan tíma.
Kaupendur blaðsins gerðu oss mikinn
greiða, ef þeir [vildu góðfúslega benda ná-
grönnum sínum,fsem ekki eru áskrifendur,
--— m— -■*■■■ ■» -—- 7
á þetta kostaboð-
The Viking Press Ltd.
Box 3171 — Winnipeg.
halda þeim viS. ÞaS var aS vísu
sett upp viS hann, aS hann héldi
þeim í forsvaranlegu standi. En
nú þegar hann hefir ekki gert þaS,
fær hann ekki aSra refsingu en á-
lagiS, eins og þaS er metiÖ. Hann
sleppur viS allan byggingarkostn-
aSinn, en viStakandi fær aS borga
brúsann.
ViStakandi hefir nú nóg aS
sýsla. Og verst er aS þurfa aS
byrja á húsabótunum, arSIausum
framkvæmdum, en láta jarSabæt-
urnar sitja á hakanum. En af því
aS maÖurinn er dugnaSarmaSur,
hefir honum tekist á 1 0 r.rum aS ^
húsa bæinn aS nýju. Veggir eru
flestir úr límdum steini, sem
stendur um aldur og æfi; vönduS .
og vel hirt torfþök á framhúsum
og pappatorfþak á baSstofunni. J
Hann hefSi aS vír.‘ ekki lagt í
þennan kostnaS, ef landsdrottinn
hefSi ekki veriÖ svo náSugur, aS
byggja honum jörSina til 20 ára.!
Nú snýst hann fyrir alvöru aS
umbótum á túni og engjum, en
hafSi þó nokkuS gert aS því áSur,
jafnhliSa húsabótunum. En þeg- ■
ar ábúSartíminn er útnmninn, I
verSur þessi leiguliSi aS hypja sig;
burtu, því eigandinn selur jörS-j
ina manni, sem ætlar aS flytja sig
á hana. Úttektarmenn koma á
staSinn. Þeir úrskurSa, aS fráfar-
andi skuli sleppa viS aS greiSa á-
lag. Þó þaS væri nú? En aSrar)
umbætur?—Mikil ósköp! — Fyr-
ir þvf er enginn lagastafur.
Fyrir húsa og jarSabætur leigu-
liSa hefir jörSin hækkaS mjög í
vexSi; og í þessum umbótum á
hann bundinn höfustól. En þenn-
an höfuðstól eignast nú alt í einu
annar maSur, eigandi jarSarinncir,
og þaS fyrir ekki neitt. Þetta er
skatturinn, sem atorkumaðurinn
þarf aS gjalda, af því aS hann var
duglegur og hegsýnn, og þó alt af
meS þaS band um fótinn, sem
völt ábúS hefir brugSiS á hann.
ÞaS skal aS vísu tekiS fram, aS
svona harSa útreiS fá leiguliSar
ekki æfinlega. ÞaS getur stund-
um orSiS aS samkomulagi, aS
leiguliSi fái einhverjar bætur fyrir
unnin verk og aukiS verSmæti á-
býlisjarSirnar. En slíkt fer eft-
ir sanr.girni og innræti jarSeig-
anda. Lagaréttur leiguliða til
unninna jarðabóta er enginn.
SjálfsábúS. — ÞjóSjarSasala.
“Illu má venjast”, segir mál-
tækiS; og sjálfsagt hefir margur
leiguliSinn veriS sljór fyrir þeim
rangindum, sem hann átti viS aS
búa; Eigi aS síSur virSist þaS
bersýnilegt, aS meðvitundin um
þessi rangindi og afleiSingar
þerra, hefir knúS fram þaS sjálfs-
ábúSar faraldur, sem gengiS hefir
um landið á síÖustu áratugum,
eSa frá því er atvinnuvegir og viS-
skifti tóku aS eflast aS marki. Og
þaS er sízt undarlegt, þó leiguliS-
ar á einstakra manna jörðum,
reyndu aS fá keyptar ábýlisjarSir
sínar, þegar leiSirnar opnuSust al-
ment til jarSakaupa, meS stofnun
og starfsemi Landsbankans. Því
þar fundu menn áreiÖanlega aS
skórinn kreptí. MeS því aS kaupa
leigujörðina eignaSist ábúandinn
einnig sínar eigin jarSa- og húsa-
bætur, og óvissan um ábúS frEim-
veg^s hvarf.
En menn létu ekki staSar num-
iS viS kaup á leigujörSum, sem
voru almennings eign, þ. e. um-
boSsjörSum og kirkjujörSum.
LöggjafarvaldiS sýndi allmilda
varfæmi og tregSu í fyrstu, viS
sölu þeirra jarSeignæ En svo
virtist, sem tregSan yrSi einungis
til aS hækka kröfumar, og radd-
imar um aukna sjálfsábúS í land-
inu og ágæti hennar verSa æ há-
▼ærari og almennari. Menn
héldu því fram, aS sjálfsábúS
væri máttugasta hvötin til viS-
reisnar og eflingar landbúnaði, og
hugsjónamarkmiSiS, sem keppa
bæri aS, væri þetta, aS hver ein-
asti bóndi í landinu væri sjálfs-
eignarbóndi. Þeir kendu, aS meS
því kæmu fram allar sannar fram
farir í landbúnaSarefnum, því aS
meS þessu eina móti fengju hæfi-
leikar og starfshvatir ábúenda aS
njóta sín; þegar þeir fyndu, aÖ
þeir væru aS ávaxta og efla súrl
eigin eign. Heimilisrækt og sör.n
ættjarSarás*: átti svo aS spretta
upp af þessu skipulagi.
Þessar skoSanir læstu sig inn í
í hugi manna og brutust smám
saman til valda á Alþingi. Og nú
er svo komiS, eins og kunnugt er,
aS kirkjujarSir og umboSsjarðir
em seldar tregðulítiS, þegar á-
búandi girnist aS eiga.
1 sambandi viS þessa hliS máls-
ins vakna einkum upp fyrir manni
þrjár spumingar:
1. Hver er tilgangurinn meS
þessu?
2. Hvernig tekst samkvæmt
reynslunni, aS ná þeim tilgangi?
3. Er ekki hugsanlegt, aS þeim
tilgangi verSi náS á annan hátt?
VerSur leitast viS aS leysa úr
þessum spurningum í næsta kafla
þessarar greinar. Ben. Bj.
Ingibjörg Ólafsson.
(Morg.bl.)
Landi vor> imgfrú Ingibjörg
Ólafsson, hefir nú um nokkur ár
starfaS í K. F. U. K. í Danmörku
og unniS þar af kostgæfni og
brennandi áhuga. Hefir hún því
hvarvetna getiS sér gott orS, sem
bezt má sjá á því, aS hinn 1. þessa
mán. varS hún ritari aSal deildar
félagsins í Kaupmannahöfn. ÁSur
ferSaSist hún um Danmörku til
þess aS útbreiSa félagsskapinn og
hjálpa hinum ýmsu deildum hans
meS ráSum og dáS.