Heimskringla - 31.10.1934, Blaðsíða 2

2. SÍÐA.
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 31. OKT. 1934
GRÆNLANDSÞÆTTIR M. FL.
(Eftirfarandi grein eftir dr. Hannes
Þorsteinsson ríkisskjalavörð er hér
birt eftir Blöndu, tímariti Sögu-
féiagsins í Reykjavík.)
Framh.
í umsögn sinni til stjórnar-
innar, 26. sept. 1762, um þessi
brauðaskifti þeirra nafnanna,
fer amtmaður hlýju'm orðum
Getur hann þess í bréfum sín- brigðin vfir að fá ekki Holt í | Sú greinargerð séra Jóns, erflutningsskipið snemma að vori
um til Magnúsar amtmanns, að önundarfirði 1761 hafi mest landlæknir minnist á, er eflaustkomanda, útbúið hinum nau'ð-
því kaldara sem loftslagið sé, hann til þess, eins og egí ?ú skýrsla hans (á dönsku), synlegu hlutum til fararinnar
þvi betur eigi það við sig, og
getur þessi ímyndun hans meðal ^ Sat um’ °S um 1762 hafi
annars hafa ýtt undir hann að hann ráðið við sig að fara, ef
fara til Grænlands, því að þar hann fengi ekki Holt í brauða-
væri kaldara og heilnæmara skiftum, er útséð var um 1763.
loftslag fyrir hann en hér.
Hin fyrstu drög til þess, að
hann langaði að flytja til Græn-
urn séra Jón, telur hann ein- lands, virðist hafa verið kynn-
hvern hinn mesta garðræktar- ing hans af starfsemi Hans
mann hér á landi, og kveðst Egede meðal Skrælingja á
liafa komist að raun um, að Grænlandi, og hrifning af þeim
jarðarber spryttu vel á Vestur- manni. Er auðsætt, að séra
iaudi; hafði og amtmaður mik- Jón hefir á fyrstu prestskapar-
it.n áliuga á garðrækr, og minn- árum sínum farið að leggja sig
ist séra Jón (í bréfum til amt- eftir grænlenzkri tungu, og
manns) allrækilega á garðrækt- kynna sér alt, sem Grænland
artilraunir sínar, sérstaklega snertir. 1755 sneri hann úr
matjurtarækt. Hafði amtmaður dönsku á íslenzku skýrslu Hans
fengið hjá honum til útsæðis Egede um ásigkomulag kristni-
ýmsar frætegundir, einkum kál- boðans á Grænlandi (Kaupm.-
fræ, og kveðst séra Jón hafa höfn 1737), og er þessi þýðing
margar tegundir af því einnig séra Jóns í Ebs. 737 8vo. Þar
spinat, salat, rófur og hreðkur, er einnig þýðing á Grænlands-
er alt saman spretti hjá sér lýsingu Egede (1724), endur-
“dæilega”, þótt byljaveðrin af bætt4og aukin 1729 af einhverj-
suðri geri stundum nokkum um, sem verið hafði nokkum
skaða. Hefir séra Jón skarað tíma í Grænlandi, og er þýðing
fram úr öðrum hér á landi í þessi rituð 1749 að forlagi séra
þann tíð í þessari starfsemi, Jóns. í þessu handriti er ifleira
samtímis séra Bimi í Sauð- um Grænland, og hefir Græn-
lauksdal, góðkunningja sín- landssyrpa þessi verið í eigu
um.3) Þau 22 ár (1746—-1768) hans. 1757 hefir séra Jón gert
sem séra Jón bjó á Ballará, er íslenzka þýðingu í ljóðum af
hann kallar “veðradýja- og Grænlendingalýsingu Egedje, er
flæðihættu, en heyskaparjörð”, Olaf Lange, fyrrum trúboði á
kveðst hann þrisvar sinnum Grænlandi, sneri í latnesk ljóð
hafa mist alt sauðfé sitt í 1743, og hefir séra Jón Snúið
sjávarflæði. Virðist hann hafa þessum latnesku ljóðum Lange
verið nokkuð stirðlyndir og á íslenzku, en ekki beinlínis
möglunarsamur út af högum Ihinu danska riti Egede, sem
sínum. Finnur biskup segir um Lange virðist aðeins hafa notað
hann (í visitazíuskýrslu til sem undirstöðu og til frekari
stjórnarinnar 17584), að hann skýringa í frásögn sinni.**)
sé vel að sér og lesinn, en jafn- Sama árið (20. júní 1757) er
framt dálítið undarlegur og sér- dags. skýrsla eftir séra Jón um
sinna, svo að það hafi áhrif á Syðribygð í Grænlandi (sbr.
embættisverk hans. Séra Gunn- Ny kgl. saml. 1295 d. fol.1), og
ar Pálsson segir, í meðmælum Lbs. 288 fol.
sínum til biskups ,er séra Jón f>ag befir þó ekki verið fyr
sem rituð er á Ballará 26. sept. og með álitlegum einkaréttind-
763 í löngu bréfi til Poul um eða hiunnindum fyrir Græn-
-c , * , , • ' landsfarana, eins og áður hefði
Egede, að þvi er virðist, og ma b
Um þetta leyti hefir hann lagt
sig sérstaklega eftir grænlenzk-
unni, og virðist hafa orðið vel
fær í henni af sjálfsnámi á
þessum árum, svo að vafalaust
hefir enginn íslenzkur sveita-
prestur hér á landi orðið jafn- j syni, og að hann væri sendur í
það heita aðalheimilidin um fyr-
irætlanir séra Jóns, sem nú
þekkist, nema ef eitthvað væri
ytra.3)
Séra Jón byrjar á því að
þakka (Egede) fyrir bréf ds.
16. júlí, kveðst einnig hafa
fengið 2 bréf frá Agli Þórhalla-
sótti um Holt 1761, að hann 6n um ega rðtt efjjr 1760, að
hafi ekki rétta heilsu þann dag, s£ra j5ni befir komið til hugar,
sem hann fari árla á fætur, og að f]ytjast af landi burt til
eigi þó langt á allar kirkjur sín- Qrænlands, og hygg eg, að von-
ar, geti einhverra hluta vegna
ekki riðið nema fót fyrir fót.*) ,
. „ . . . , **) Þetta kvæði séra Jóns kall-
Af þessu virðist mega ráða að ar hann Prosopographia Kalalitæ in-
hann hafi ekki verið hraustur colæ Grönlandiæ, þ. e. Kalalitakviðu
... , .4 . .... . o. s. frv., er í IBFél B 50 (viðauka)
til heilsu, liklega eitthvað veikl- og Lbs 576 4to> bls 665—722, 399
aður, bæði á sál og líkama. — erindi.
------------ 1) I handritaskránni bls. 162 er
3) 1 minningu séra Björns í höf. þessarar ritgerðar talinn Bjöm
Skirni 1924, hls. 104, hef eg getið um Jónsson í Tálknafirði. 1 sama hdr.
garðrækt séra Jóns i er skýrsla (á dönsku) um hina mis-
4) Danska brbók biskups 1754— heppnuðu ferð Dana vestur frá
1761, bls. 241. ! Breiðafirði til austurstrandar Græn-
*) Sbr. bréf í Þjskjs. til Skál- lands 1748, undirskrifuð J.B.S. þ. e.
holtsbiskupa 1707—1763. séra Jón Bjamason) 1751.
fær í því hrognamáli, eða rétt-
ara sagt enginn annar prestur
hér en séra Jón Bjarnason lagt
það nám fyrir sig. En hann
hafði einnig fastlega ásett sér
að gerast trúboði á Grænlandi,
verða einskonar annar Hans
Egede þar vestra, og var þá
höfuðskilyrði að geta skilið mál
Skrælingja. Má sjá, að séra Jón
hefir á þessum árum átt bréfa-
skifti við Poul Egede (son Hans
Egede), þáverandi forstjóra
grænlenzku trúboðsnefndarinn-
ar í Kaupmannahöfn, einnig við
Egil Þórhallason, og boðist til
að fara til Grænlands, með
Tissum skilyrðum. En hann
átti erfitt uppdráttar hér, að fá
þessu áformi sínu framgengt,
því að flestir töldu þetta firru
eina og vitleysu, sérstaklega
yfirvöld landsins. Hinn eini
embættismaður, sem studdi mál
hans, virðist hafa verið Bjarni
landlæknir ,og eg 'hygg, að það
hafi meðfram verið . eftir
beiðni séra Jóns og í samráði
við hann, að Bjarni hefir 13.
sept. 1763 á ferð í Stykkishólmi
ritað “Nokkur atriði um bygg-
ingu Grænlands af íslenzkum
fjölskyldum á hetnugum stöð-
um í landinu”, þótt hann segist
gera það bæði eftir mu'nnleg-
um samræðum við Poul Egede,
er hann (B. P.) var í Höfn, og
eftir nýfengnu bréfi frá Agli
Þórhallasyni, trúboða. Þessi
skýrsla landlæknis er að ýmsu
leyti eftirtektaverð, en því mið-
ur er hér ekki rúm til að taka
yerulegt ágrip af henni.2) —
Minnist hann fyrst á, hversu
tilraunir Friðriks konungs 4.
(1729) hafi farið út um þúfur,
en það sem ekki tókst þá, gæti
tekist nú, og þótt ísland væri
ekki fólksmargt, þá gerði
hvorki hvorki til né frá, þótt fá-
einar fjiölskyldur flyttust Itil
Grænlands ,en það verði að vera
duglegt fólk, einkum til allskon-
ar veiðiskapar, alstaðar af
landinu, svo að það væri sem
samsafn eða sýnishom af at-
vinnumöguleikum allrar ís-
lenzku þjóðarinnar, að áríðandi
sé, að hentugt land til akur-
yrkju væri tekið til byggingar
þar vestra, hæfilega langt frá
nýlendunum, og heppilegast, að
6 fjölskyldum væri skift að
eins í tvo staði o. s. frv. Auk
1—2 presta þyrfti að vera einn
umsjónarmaður eða forráða-
maður til að leiðbeina land-
nemum, alveg eins og í kröfu
Islendinga 1729, en landlæknir
kveðst ekki þurfa að skýra þess-
ar tillögur sínar nánar, með
því að séra Jón Bjarnason á
Ballará muni senda álit sitt þá
með kaupskipunum, en hann
hafi af sérstakri hvöt lagt mörg
ár afarmikla stund á alt, er
Grænland snerti að fornu og
nýju, og þótt hann sé nokkuð
fullorðinn að aldri, þá muni
hann með sæmilegum skilmál-
um fást til að flytja til Græn-
lands, hann sé vel lærður og
ráðsettur maður, og manna
bezt að sér, hér í landi, í allri
matjurtarækt og því að vissu
leyti manna hentugastur og
nytsamlegastur fyrir þetta fyrir-
tæki, en verði alvarlega hafist
handa um þetta, sem útlit sé
fyrir, þá væri gott að leita ráða
Magnúsar amtmanns og Skúla
rannsóknarferð til Grænlands;
ibiður um, að sér verði send af-
skrift af skýrslu hans með
fyrstu skipum næsta vor, en
ekki kveðst hann þurfa skýrslú
þessa sín vegna, eða sér til upp-
örfunar, því að hann sé í eng-
um vafa, en það sé gott að
hafa hana til hjartastyrkingar
fyrir væntanlega útflytjendur,
bændur og búalið, gegn grýlum
ættingja og ástæðulausum í-
myndunum. Næstliðinn vetur
hafi hann aðeins komist lítið
lengra áfram en áður í græn-
lenzkri tungu og þýðingu græn-
lenzku málfræðinnar, vegna
mikilla anna í hinu örðuga
prestakalli sínu, og þó aðallega
vegna þess að eftir brottför
skipanna næstliðið haust, hefðu
kaupmennirnir og íslenzkir
stúdentar breitt þær fregnir út,
að hann ætlaði að fara til
Grænlands næsta vor. “Og þá
er eg tók að útvega mér dug-
legt og gott vinnufólk og sam-
félaga til vesturfarar,” segir
prestur, “reyndu nokkrir landa
minna að mála mig og fyrir-
tæki mitt hinum svörtustu litum
og telja ástkærri konu minni,
börnum og vinnu'hjúum trú um,
að fyrirtæki þetta væri aðeins
sprottið af hatri og landráðum
gegn ættjörðinni, og þunglyndis
heilabrotum (sem konungur og
yfirvöid mundu aldrei fallast á),
til að steypa mér og mínum í
bersýnilega hættu. Þeir lýstu
hættunum af hafísnum, ófrjó-
semi landsins, grimmd, viiii-
mensku og þjófgefni Skrælingja
á óttalegasta hátt, sem varð
þess valdandi, að konan mín í
eínleldni sinni gekk á gengið
loforð og tók að veita inér mót-
spyrnu, og allir urðu mér ná-
lega fráhverfir. En þá er heim-
urinn leitast við að spyrna og
vinna gegn vilja guðs og gerð-
um, þá er helt olíu á eldinn, og
svo varð einnig hér. En eins
og máltækið segir: Því meiri
erfiðleikar, því meiri sigurlaun,
eins fer mér, að iþá er einn yfir-
gefur mig, koma 2 eða 3, sem
óska að fylgja mér vestur þang-
að, svo að eg er öldungis viss
um. ef flutningsskipið'kemur að
ári. Iþá gefa sig margir fram,
góðir menn og bændur, er þeir
sjá konungslegt leyfi eða skip-
’ún og álitlega skilmála eða lof-
orð frá verzlunarfélaginu, stað-
festu mína og óbifanlegu löng-
un til Grænlands og Grænlend-
inga”. Kafli þessi lýsir vel
(bjartsýni séra Jóns á fram-
kvæmd þessa máls, og hversu
einbeittur hann hefir verið að
ráðast í för þessa, segist samt
'halda þessu sem mest leyndu,
en að ári verði Grænlandsförin
að staðreynd, þrátt fyrir mót-
spyrnuna, en hinn langi dráttur
málsins sé hættulegur, maður
eldist og verði þá óhæfari til
að skilja málið og vinna að
nýjum og mikilvægum störfum
í óræktuðu landi, en þeir, sem
illviljaðir séu útflutningnum,
fái alt of mikinn tíma til að
spilla ibændum og telja þeim
ihug'hvarf; en hann kveðst vera
hundinn við tilboð sitt og ekki
geta sótt um betra prestakall
hér í landi, meðan þessu sé
ekki ráðið til lykta, en nálega
allir ausi yfir hann skömmum
fyrir áform hans og ást til
landfógeta, er báðir muni dvelja Grænlands- Hann sárbænir því
í Kaupmannahöfn næsta vetur
(1763—1764, því að þeir þekki
manna bezt hag íslands og íbúa
þess.
2) Er í Þjskjs. meðal skjalanna
frá Wandel.
og ákallar Egede og trúboðs-
ráðið (Missions Collegiet), að
hraða þessu sem mest, senda
3) I skjölum grænlenzka trú-
boðsins og séra Egiis Þórhallasonar
geta t. d. verið einhverjar frekari
heimildir um þetta efni.
verið ,talað um, en segist sleppa
að geta þess nánar, (þær kröf-
ur hafi hann gert 1762). Svo
vonast hann eftir, að fá köllun-
arbréf, erindisbréf og fastákveð-
in laun, en kona hans verði að
fá loforð um dálítil eftirlaun og
einhverja aðstoð, ef hann falli
frá, skömmu eftir að hann sé
kominn til landsins, og hún
verði ekki í óku'nnu landi með
föðurlaus börn, því að þetta sé
hið helzta, sem hún óttist. Svo
minnist hann á timbur og bygg-
ingarefni í viðunanlegt hús
handa honum vestra, en það
muni aldrei kosta mikið. Víkur
enn að því, að hann geti ekki
lengur beðið en til næsta árs,
eftir endanlegum úrslitum þessa
máls. Hrósar Bjarna landlækni
sem trúföstum vini, og sé hann
hinn eini af meiriháttar mönn-
um hér á landi, er viti alt um
þessar fyrirætlanir, og sé mjög
hrifinn af því, að þær fái heppi-
leg úrslit; muni landlæknir
verða í Höfn næsta vetur, og
muni eflaúst leggja gott til
málanna.
Ekki er kunnugt um, hvað
þeir amtmaður, landfógeti og
landlæknir hafi lagt til þessara
mála veturinn 1763—1764, er
þeir dvöldu í Höfn, en hvernig
sem því hefir verið háttað, þá
brugðust vonir séra Jóns um
Grænlandsför sumarið 1764, en
þrátt fyrir þennan drátt og
þessa leiðu bið, varð hann ekki
enn afhuga förinni, en eflaust
hafa vonir hans þverrað smám-
saman, er ekkert varð úr fram-
kvæmdum. 1764 hefir séra Jón
ritað Agli Þórhallasyni langt
bréf, sem til er í ágripi.4) Er
það sem um Grænland og land-
kosti þar, sem séra Jón þykist
fá ófullnægjandi upplýsingar
um. íslendingar yfirleitt lasti
mjög landið og telji það að öllu
leyti óbyggilegt, en vitanlega
sé það ekki ibygt á nokkurri
þekkingu, en dálítil efi er þá
samt farin að smeygja sér inn
hjá klerki, ihvort það muni í
rauninni svo gott, sem hann
hafi haldið, og vill fá nánari
vitneskju um það. Er auðsætt,
að hann er farinn að verða
nokkuð vondaufur, að hann fái
nokkru sinni Grænland að sjá,
en vill auðsjáanlega ekki láta
annað uppi, en að hann sé enn
fús til fararinnar. Að síðustu
fer hann að reikna út, hversu
mikill verði kostnaður stjórnar.
innar við flutning 20 manna*)
til Grænlands og styrkur til
þeirra fyrstu árin, og reiknast
ihonum, að það muni ekki fara
fram úr 3000 rd. alls. Annars
yrði oflangt mál að taka hér
ýtarlega ágrip af þessu bréfi,
enda er það ómerkara en hið
fyrra bréf hans (26. sept.
1763), og snertir séra Jón litt
persónulega. — í nafnlausri,
stuttri umsögn um uppástungur
sér Jóns (óvíst frá hverju
ári4), er talað um, að hann
geri ráð fyrir 6 fjölskyldum, er
flytji til Grænlands, en slíkt
landnám mundi aldrei svara
kostnaði, því að útgjöld til alls
og alls, handa þessu fólki,
mundi á fáum árum verða 20—
30,000 rd., og það næði engri
átt, að stjónin vildi leggja út f
slíka fjarstæðu, en til mála
gæti komið, að séra Jón yrði illræðisverkum
° peirra). Sáttafundur og forsending
---* (sagt, að frændur hins myrta Is-
lendings verði að hafa fuU mann-
séra Jón hafi nokkurntíma
fengið að sjá þessar uppástung-
ur.
Meðan í þessu stímabraki
stóð, orti séra Jón grafskrift
yfir Hans Egede á grænlenzku,
dönsku, íslenzku, latínu og
fornnorrænu (gamalli græn-
lenzku), sama vísan á öllum
þessum málum. Hefir höf. lík-
lega sent Poul Egede grafskrift
þessa, því að hún er prentuð í
“Köbenhavns Adresse Contoih
Efterretningeir” 1763, nr.
123.**) — Árið 1764 orti séra
Jón mikinn ljóðabálk, er nefn-
ist; “Innuin inversarit eður
’Skrælingjaníð”. Ríma, sund-
urdeild í 7 flokka, af mann-
drápi á Grænlands austursíðu
árið 1760”.1) Ljóð þessi (af
skrift frá 1764) eru í Ny kgl.
Saml. 1897 4to, í Konungsbók-
hlöðu í Höfn, en að minsta
kosti 2 aðrar afskriftir eru í
söfnum hér, önnur í Lbs. 576
4to bls. 606—665 ,rituð af Jóni
Egilssyni á Vatnshorni 1769,
eftir eiginhandarriti höfundar-
ins, en hin frá 1802 í B. 50 nú
ÍBFél. 58 4to (í Bókm.félags-
safninu í Lbs., rituð af Gunn-
laugi Guðmundssyni á Svarf-
hóli í Miðdölum). Ljóð þessi
eru einnig nefnd iSkrælingja-
ríma, og hefir höf. tOeinkað
hana, bæði á grænlenzku og á
íslenzku, þeim séra Gunnari
Pálssyni í Hjarðarholti og séra
Markúsi Snæbjörnssyni í Flatey.
Segir í rímu þessari eða Skræl-
ingjaníði, að Skrælingjar á
Grænlandi hafi haustið 1760,
eða þá er nokkuð var komið
fram á veturinn, myrt skips-
höfn af dönsku verzlunarskipi,
er lagt hafði út frá Húsavík, en
hraktist til austurstrandar
Grænlands; hefði skipið verið
gamalt og lekt. Segir í rím-
unni, að á skipinu hafi verið,
auk Michelsens kaupmanns frá
Húsavík, einn íslenzkur piltur,
Jón að nafni, er ætlaði ihafi til
náms í dönskum skóla, gáfaður
piltur. Samkvæmt öðrum heim-
ildum hefir piltur þessi verið
Jón JónSson, bróðir séra Benja-
míns, er síðast var prestur á
Brúarlandi (dáin 1832). Var
hann fósturson séra Björns
Magnússonar á Grenjaðarstað,
og var settur í Hólaskóla 1757,
**) Hún er með eiginhendi höf-
undarins í J. S. 231 4to, bls. 57—58.
Er einnig í Djáknaannáliim IBFél. 3
4to, bls. 621—622.
1) Titillinn er mun lengri í sum-
um afskriftunum. Þessir 7 flokkar,
er níðið eða ríman skiftist i, eru: 1.
Mansöngurinn og inngangurinn. —
Grænlendingar af mér með kveðskap
níddir. (Hefst svo’ "Kjalars læt eg
kólgufákinn renna” o. s. frv.) 2.
Slysfarabálkur (um för Húsavíkur-
skips frá landinu með farþega:
Michelsen kaupmann frá Húsavík og
Jón skólapilt, um hraknings skipsins,
strand þess við austurströnd Græn-
lands og dráp skipshafnarinnar). 3.
Hefst Skrælingjaníðið sjálft (þ. e. í
rauninni málsfærsia með sókn og
vörn á víxl af hálfu skáldsins og
Skrælingja). Þokuvisur. 5. Kaup-
mannssöknuður (getið um að kona
Michelsens kaupmanns hafi syrgt
hann mjög, er skipið kom ekki til
Hafnar um haustið, en annars hafi
Michelsen verið harðdrægur í við-
skiftum við Islendinga, og er um
hann þessi vísa í rímunni:
Abatalaust aldrei lagðist niður
lýsi, smjör og sauði útsaug
sýnir Island merkin þau.
Mest kveðst skáldið sakna hins
unga og efnilega landa síns, og
flytur bölbænir yfir skrælingjum, að
aldrei spretti hjá þeim gras, ís og
jöklar aukist og snjóflóð taki kofa
þeirra, sveiar þessum “vondu og
örgu” Grænlendingum niður fyrir
allar hellur, en ef þeir snúist og taki
kristni ,þá skuli þetta aldrei verða að
áhrinsorðum, og hann biðji þá þess,
að Kristur þvoi þá mjallahvíta af
þessum
fyrst fluttur til landsins með
fjölskyldu sinni, og gæti hann
iþá fengið tækifæri til að kynn-
ast landinu, en fengi sjálfur
bústað í einhverri af 3 nyrztu
nýlendunum, og þangað mætti
svo flytja smámsaman nokkra
'kvænta íslendinga, ef séra Jóni
gæti tekist að finna þar hent-
uga bústaði, en annars er lítið
á umsögn þessari að græða, og
virðist aðeins rituð til að
hnekkja málinu ,enda óvíst, að
4) I Þjskjs. meðal Wandelsskjal-
anna.
*) Af þessu sést, að séra Jón
hefir ekki búi st við mörgum sam-
ferðamönnum auk fjölskyldu sinnar.
gjöld og Skrælingjar geti bætt morð-
ið með því að leggja af stað og
leita uppi afkomendur Islendinga
hinna fornu, sem vel geti verið enn
á lífi í Islandsbygð á austurströnd-
inni fyri rnorðan Hvarf). Setur
skáldið Skrælingjum Hafursgrið
meðan þeir séu í þessari leit. 7
Endahnúturinn. (Kveðst skáldið ekki
hræðast þótt þeir sendi honum send-
ingu fyrir níðið t. d. Þorgarð eða
svipaða dela, og fléttar þar innanum
ýmsum grænlenzkum orðum, eins og
mjög víða annarsstaðar í rímu þess-
ari, sem yfirleitt er dálítið undarleg-
ur samsetningur og víða hálf barna-
legur, eins og klerkur hafi ekki verið
fullkomlega með sjálfum sér, er
hann var að semja þetta. Kveðandi
er viðast hvar fremur stirð, eins og
vænta má eftir efninu, og skáldflug-
ið fremur lágt.