Heimskringla - 02.03.1938, Side 2

2. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 2. MARZ 1938
ERINDI FLUTT Á
FRÓNSMÓTI
Winnipeg 23. febr. 1938
eftir G. Björn Björnsson
Það var kannske meira af
vilja en viti, að eg undirgekst að
halda þessa ræðu hér í kvöld. Það
hefði verið vit að hafna boðinu,
en hugrekki sprottið af reynslu-
skorti hefir sjálfsagt verið það
sem kom mér í þennan gapa-
stokk.
Eins og ykkur verður öllum
bráðlega ljóst, er eg enginn
ræðumaður. Eg er sá fjórði í
röðinni af okkur feðgum, sem
kem fram á líkum samkomum
og þessari, norðan línunnar, og í
familíu þar sem eru svo margir
sí-talandi, ætti að finnast ein-
hver sem hefði vit á að halda á
sér túlanum. Það hefir verið
mitt hlutverk að þegja, og það
kannske hefði farið betur á því,
ef eg hefði fylgt vana mínum í
þetta sinn.
Eg hefi hugsað nokkuð um
hvað eg ætti að tala um við þetta
tækifæri; og margt hefir komið í
huga minn; þess meira sem eg
hefi gefið þessu athygli þess
sterkara hefir það lagst í mig,
að á svona lagaðri samkomu
mætti náttúrlega ekki tala um
nokkuð annað en þjóðrækni. —
Landinn sýnist vera við þá fjöl-
ina feldur, að ekki megi víkja
frá guðspjalli dagsins undir
nokkrum kringumstæðum.
Eg veit að þið öll kannist við
“poka” og það sem eg legg út
af — þessum “texta”, sem eins
og hefir verið að mér réttur —
verður í fylsta skilningi “poka-
prests ræða.” En hvað um það ?
—• Það verður aldrei hrist úr
pokanum annað en það, sem hef-
ir verið í hann látið.
Hugtökin, íslenzk þjóðrækni
og íslenzkt þjóðemi, meina lík-
ast til alt annað frá mínu sjón-
armiði sem er fæddur sunnan lín-
unnar, í Bandaríkjunum, en til
þeirra ykkar sem fædd eru
heima á fslandi, eða alin eru upp
í al-íslenzku umhverfi hér fyrir
norðan línuna.
Eg á auðskiljanlega engar dýr-
mætar endurminningar heiman
af íslandi, enga fegurðar-
draumsýn frá gamla landinu,
sem heillar huga minn, og ekki
er eg nógu mikill íslendingur til
þess að kveða lofkvæði fegurð,
sem eg hefi aldrei séð. Þó eg
sé nú fyrir skömmu orðin nokk-
urskonar “Bekk-bróðir” skálds-
ins nafnkunna þarna við Dakota-
háskólann, þá hefi eg ekki smit-
ast svo af þeim samvistum, að
eg hafi getað náð að nokkru
leyti skáldskapargáfunni, sem
ræður þar svo ríkulega. Það er
ekki frítt við það að mér finnist
eg hafi farið hallloka í viðskift-
unum við þetta sem við köllum
þjóðerni, þar sem mér hefir ekki
verið til lista lagt nokkuð, sem
hægt er að kalla, eða jafnast á
við, skáldskapargáfu. Af því
mitt andlega ástand er nú eins
og eg hefi lýst, og afstaða mín
gagnvart þjóð og máli er eins og
hún er, þá má ekki búast við, að
þetta erindi mitt verði hjúpað
nokkurri fegurðarskikkju.
f huga mínum er íslenzkt þjóð-
erni bundið við félagslíf fslend-
inga í bygðum og bæjum þessa
lands, og þá um leið málið fagra,
sem fslendingar tala — eða hafa
talað. Það má segja um þetta
félagslíf, eins og margt annað,
að það er að mörgu leyti lofs-
vert, en ekki í alla staði líta-
laust. Það er eftirtektavert að
í sambandi við félagslíf vor .á
meðal, hafa landar okkar sjald-
an verið á sama máli í trúmálum,
þjóðmálum, eð nokkru öðru. í
flestum málum má búast við
skiftum skoðunum hjá fólki. Er
þetta eðlileg afleiðing þeirrar
viðleitni, að komast að sannleik-
anum. Það sýnist að vera að
deilumál séu fslendingum kær.
Við þetta er ekkert varhugavert
nema það, að deilumál vilja oft
verða þrætuefni, og aðilar mál-
anna leggja meiri áherzlu á sig-
ur en sannleika. Eg held það sé
ekki ofsagt að þetta hafi æði oft
staðið framför og samvinnu fyr-
ir þrifum. Menn keppast við að
koma sínu fram, og gagnrýna
ekki æfinlega sem skyldi afstöðu
andstæðinga sinna.
Kappgirni verður oft að þrætu-
fýsn sem leiðir af sér sundrung,
og stendur þar af leiðandi mörgu
málefni fyrir þrifum. Skiftar
skoðanir leiða oft að æskilegum
endalyktum en löng og persónu-
leg deilumál verða óviðkomandi
áheyrendum eða lesendum; þeg-
ar til lengdar lætur, leiðinleg. —
Við sem tilheyrum þriðju og
kannske fjórðu kynslóð fslend-
inga í þessu landi, getum ekki
sett okkur nákvæmlega inn í
PENNINGALAN undir
Lánskipulögum til heimilis-endurbóta
1. TIL AÐGERÐA HEIMILISINS.
Lánið má nota til aðgerða utan- eða innanhúss. Til
þakklæðningar, aðgerða á sólskýlum, veggjum, undir-
stöðu o. s. frv., þetta fellur alt undir þenna lið.
2. TIL ÞESS AÐ STÆKKA HEIMILIÐ.
Nú er gott tækifæri til að byggja bílskúr, blómastofu
eða nýja álmu við húsið eða þessháttar.
3. TIL UMBÓTA Á HEIMILINU
Umbætur teljast: ný vatnsleiðsla; miðstöðvar hitun;
lýsing; aðgerðir á eldhúsi; umbætur á kjallara;
veggja tróð; málning; pappírslagning o. fl.
LÁNIN greiðast með jöfnum mánaðarlegum afborgun-
um yfir þriggja ára tímabil, og eru veitt þeim
sem eiga heimili sín og hafa þær tekjur að þeir
geta staðið við þessar afborganir. önnur trygg-
ing er ekki' heimtuð.
ÓKEYPIS bæklingur sem skýrir þessa lánskilmála á öllum
útbúum. Biðjið um eintak.
THE ROYAL BANK
O F CANADA
margt sem að hefir sýnst að | sem hér hefir okkur saman kall-
vera áríðandi deilu-efni meðal að á að verða að nokkrum sér-
þeirra sem eldri eru. Okkur | stökum notum þá verður henni
er hugljúfara að líta framundan.'að vera samfara starfræksla í
Okkur finst, í þessu tilliti, að j sambandi við viðhald íslenzkrar
það sem er varði meiru en það tungu.
sem var. Þetta er sagt án þess
að leggja nokkra þúst á mál eða
menn, sem hafa borist á andleg-
um banaspjótum í liðinni tíð.
Það eru ótal mentaskólar um
land alt sem leitast við að kenna
íslenzka tungu og íslenzkar bók-
mentir. Fólk sem ekkert sam-
Þjóðrækni og þjóðerni verður band hefir við ísland eða íslend-
svo bezt bjargað og sem lengst inga eru að leggja sig í lima við
haldið við af þessu fámenna ís- þennan lærdóm. Þessir menn og
lenzka þjóðbroti vestan hafs, að þessar konur, sem eru að leggja
áherzla í framtíðinni verði sér- þetta á sig, eru að sækja í brunn
staklega lögð á samvinnu en íslenzkra bókmenta þau hress-
ekki sundrung.
ingar lyf, sem að þar geymast.-
Hver kynslóð stendur á nýjum Þetta gerist ekki án ýmsra örð-
tímamótum. — Ágreiningsefni ugleika. Þessi tunga og þessar
eldri kynslóða ættu ekkr að vera bókmentir eru séreign okkar ís-
arfgeng. Hver kynslóð hefir nóg lendinga. Saga íslenzku þjóðar-
að gera að útkljá sín eigin vanda- innar er saga okkar. Bókment-
mál. Þetta má ekki skiljast svo irnar íslenzku eru okkar bók-
að meint sé að óútkljáð áhuga- mentir. Eðlr okkar er íslenzkt.
mál eigi ekki erindi inn á orustu- Sagan okkar, bókmentirnar okk-
völl samtíðarinnar — heldur er ar, er partur af sál og eðli fs
það meiningin að það sé lítill á- lendingsins. Þetta verður aldrei
vinningur í því að láta derlumál, fra okkur tekið, og við glötum
bygð á gömlum sundrungarat- því aðeins með því að vanrækja
riðum, standa nútíðinni fyrir þá þjóðrækniaskyldu sem okkur
sáttum og samvinnu. ' ætti að vera ljúft að vernda.
Þetta þing er þjóðræknisþing. | fslenzk ungmenni ættu að sjá
Hér er þetta sem við köllum
sóma sinn í því að leggja stund á
þjóðrækni aðal punkturinn, og íjviðhald á þeirri tungu
sem svo
þessu sambandi er það sagt, sem mjkið hefir yerið veitt athygi;
að
eg hefi sagt hér á undan
gömul deilumál ættu ekki
vekja sundrung.
Það var sagt endur fyrir löngu
á
mótum íslendinga, að “ef við
slítum lögin, þá slítum vi'ð frið
meðal mentalýðs hvarvetna, og
að j sem hefir svo mikið fagurt og
háleitt til brunns að bera. Það
, . , , getur ekki verið neinn saman-
a einum mikilsverðustu tima- burður & þyí hyað það er léttara
mATiirv» Tolftwdmn>n n A ‘ 'n+ inrt ; #
fyrir íslenzkan ungling að læra
móðurmálið heldur en fyrir ein-
inn." Það mætti líka segja nú kcmur að >eim menta-
i sambandi við íslenzkt þjoðerm
í Ameríku, að þegar við hættum
að tala og lesa á íslenzkri tungu,
þá hættum við að vera íslending-
ar. Það er ekki svo að skilja að
við getum haldið áfram að vera
íslendingar í það óendanlega í
þessu landi. Við erum háð þeim
lið alveg ókunnur.
Hver þjóð hefir sínar hugsjón-
ir, sitt mál, sína menning, og það
er eins og þetta renni í æðum
hverrar þjóðar og sé hennar sér-
stök eign.
Við skiljum öll örðugleikana í
sömu lögum náttúru- og eðlis- j sambandi við viðhald íslenzkunn-
fars sem öll önnur þjóðabrot er ar» en stríð við örðugleika hefir
samlendast stærri þjóðum, að! líka æfinlega verið hlutfall ís
tíminn skapar önnur örlög. En lenzku þjóðarinnar. Æfinlega
víst er það, að enn ætti ekki að verður það sannmæli sem eitt
vera að því komið, að við þyrft- 1
um að kasta fyrir borð þeirri
arfleifð, sem okkar nánustu hafa
lagt okkur í skaut. “Norður-
stranda stuðlaberg stendur enn
á gömlum merg.”
í þessu sambandi dettur mér í
íslenzka skáldið sagði:
“Þar sem við ekkert er að stríða
þar er ei sigur neinn að fá.”
Hávaðinn af frumherjunum
íslenzku sem hingað komu fyrir
hálfri öld, og meir, var eftir
T, _ ___i • • * mælikvarða skolanna, omentað
hug auglysmg sem eg annað-i„,„ .. . * , .
- - ,. I íolk . Vel að merkja er margur
hvort heyrði eða sa a prenti við-, . _ , ,. *
víkjandi samkomu Sem haldin !">entaSur >o hann se oakolageng-
var innan vébanda islenzks fé-! a,m,°JreU
lagsskapar. þar sem sagt var ! Þ.!ÍS“ f°‘kl- Sum beztu skald og
um skemtiskrána að hún færi r,th.°f™dar lslendm«a
fram á ensku svo að allir gætu ivcstan hafs oe austan hafa farið
skiiið. Það er nú kannske ekki a m,s við skólakönku-
Það er nú
neitt varhugavert við þetta, en 1
Þessir íslenzku frumherjar
það sýnist samt að á bak við , sem mintist a rett áðan, urðu
þessa staðhæfingu liggi eitthvað le£í»ja Það á sig að læra inn-
hálf-skringilegt.
lenda tungu, og náttúrlega héldu
Hugmyndin sýnist vera, að ef Víð íslenzkunni ~ sama má
enska sé notuð, þá geti allir skil- yfirleitt uni afkomendur
ið, en ef íslenzka væri um hönd yeirra’ a® minsta kosti í fyrsta
höfð, þá yrði að sjálfsögðu stór lið‘ En&um dettur í hug að
hluti áheyrendanna að fara á kalcla Því fram’ að þetta fólk hafi
mis við gagn af því, sem að fram liðlð n°kkurt menningar-tjón við
fer. Auðsjáanlega er meiningin i,að» að geta mælt a tvær tungur.
að eldra fólkið að sjálfsögðu En nu er öldin önnur: nú sýnist
skilji ensku, en yngra fólkið ekki rækt Vlð íslenzkuna á fallandi
íslenzku.
Tungumála-kunnátta er, hjá
öllu mentuðu fólki, álitin að
meira eða minna leyti mennigar-
merki. Það er eins og sumu
fæti að undantekinni heiðarlegri
viðleitni ýmsra manna og stofn-
anna, sem bera fyrir brjósti
þjóðrækni og þjóðarheill.
Eg veit að það er að bera í
fólki af útlendu bergi brotið, bakkafullan lækinn að . halda
sýnist það næstum því vansi að fram svona hugmyndum á þjóð-
kunna móðurmál sjitt. Eldra | ræknisþingi. Það er búiö aö ræöa
fólkið sem hingað kom, frá hér- j Þetta mál frá ýmsum ef ekki
lendu sjónarmiði mállaust, var öllum hliðum, og það er þýðing-
það nauðsyn að læra hérlent mál. arlaust að hugsa sér, að koma
Er það framför að yngri kyn- fram með nokkrar nýjai hug-
slóðin geti aðeins mælt á eina myndir í þessu efni. Samt sýn-
tungu, en að sú eldri noti að ist það ekki vera ófyrirsynju að
nokkru leyti að minsta kosti tvö endurtaka áminningu um viðhaid
tungumál jöfnum höndum?
Hér er ekki verið að fara með
nein ámæli á nokkum mann, eða
nokkurn félagsskap — aðeins
verið að benda á að hér fari á-
ríðandi' mentagrein forgörðum.
f þessu sambandi' mætti benda á
að í öllum hærri mentaskólum
þjóðararfsins.
f sambandi við það sem hefir
verið sagt mætti' kannske benda
á, að fyrsta kynslóðin íslenzka í
Ameríku sem uppalin var á al-
íslenzkum heimilum þar sem ís-
lenzka var töluð og íslenzk fræði
rædd, framleiddi' menn og konur
er tungumálalærdómur nærri ■ sem hafa skarað fram úr bæði
undantekningarlaust gerður að
skyldugrein. Ef þjóðræknisvið-
leitni í stefnu þess félagsskapar
andlega og verklega. Maður má
ekki í þessu sambandi nafn-
greina fólk; margir sem teljast
til þessarar áminstu kynslóðar
eru enn á lífi, má segja á bezta
aldri. Eg tek þetta fram að-
eins til að árétta þá hugmynd
að íslenzkan hefir ekki staðið
þessum mönnum og konum fyrir
þrifum. Þetta fólk hefir tekið
sinn fullkominn þátt í öllum inn-
lendum málum bæði verklega,
stjórnarfarslega og mentalega,
og á sama tíma hefir iðulega
sjórinn hefir árlega svelgt í sig
heilar skipshafnir og skilið eftir
ekkjur og munaðarleysingja
hrönnum saman.
Þegar maður athugar þessa og
aðra örðugleika sem að íslenzka
þjóðin hefir átt við að stríða í
gegnum aldirnar, þá hlýtur
manni' að finnast það sérstaklega
eftirtektarvert, að hér var stofn-
sett fyrsta lýðveldi síðari tíma
starfað að öllu því, sem hefir 1 sem stóð í blóma í meir en þrjár
miðað að viðhaldi og þroskun ís- [ aldir, að hér voru ritaðar bók-
lenzks þjóðernis. mentir,_sem ekki áttu sinn líka í
Það mætti'telja tugi manna og neinu landi í samtíðinni; að hér
kvenna sem þetta sannast á. Er j var sett á stofn skóla- og ment-
hægt að segja að þeir sem telj- unarfyrirkomulag, sem hefir
ast til seinni kynslóða meðal vor leitt af sér það að á landinu er
íslendinga hafi gert betur? jenginn ólæs eða óskrifandi; náð
Þetta er sagt að öllum ólöstuð- algeru sjálfstæði í ríkismálum;
um, og aðeins til að benda á að og hefir afkastað meiru í fram-
þessir landar vorir sem að ólust fara-áttina andlega og verklega
upp í al-íslenzku umhverfi hvað á þessum fyrsta þriðjungi þess-
heimilis-ástand snerti, eru þeir arar aldar en kannske nokkur
sem að mest hefir borið á meðal önnur þjóð heimsins þegar tillit
þjóðarbrots vors þessa megin er tekið til kringumstæða um
hafsins. Kunnátta þeirra í ís- síðustu aldamót.
lenzku sýndist ekki að hafa orðið j Þetta er þjóðin sem stendur
þeim að farartálma. að baki okkur, þetta er þjóðern-
Eitt mætti benda á sem upp- ið, sem við höfum verið arfleidd
örfun fyrir yngri og eldri hvað að.
viðvíkur íslenzkum málum. Nú En, vel að merkja, það er ekki
þessi síðustu ár hefir, mætti nóg að eiga, það er ekki nóg að
segja, rignt niður fritgerðum, kunna, það þarf líka að notfæra.
bæklingum og bókum um ísland Mentamaðurinn nafnfrægi, Dr.
að fornu og nýju. Er þetta sagt Glenn Frank, sagði einu sinni:
sérstaklega með tilliti til hins i “Nema fornaldarsagan sem þú
enskumælandi heims. íslenzkar : lest verði eins lifandi fyrir hug-
bækur og íslenzk rit hafa verið skotssjónum þínum eins og frétt-
þýdd hvaðanæfa. Sérfræðingar j iniar í morgunblaðinu, er hætt
hafa ritað um ísland frá vísinda- | við því, að sögu-lesturinn verði
legu og bókmentalegu sjónar- bara bókhlöðu skemtiferð.” —
miði'. Landinu og þjóðinni hafa , Sama hugmyndin kom fram í
verið veitt athygli af menta- ræðu hJa þjóðkunna prestinum,
mönnum og fróðleiksvinum meir , Harry Emerson F osdick. Hann
enn nokkru sinni áður. Þetta sýmr fram á að hvatir og öfl
finst manni að ætti að vera ís-,sem reðu úrslitum í málinu, sem
lendingum hugljúft umhugsun-; kært var fyrir Pílitusi í Jerú-
salem forðum daga, hafi' verið
arefni.
Rithöfundurinn Ralph Waldo [ sönm öflin, sömu hvatirnar, sem
Emerson sagði' í einum fyrir- ( enn 1 daS riki °£ ráði í heimin-
lestri sínum: “Okkur hættir svo um- Hann les og skýrir söguna
við að þora ekki að koma 1 ^081 nútímans, og persónur og
fram með okkar eigin hugsanir, viðburðir koma fyrir sjónir eins
liggjum svo á þeim, og svo þegar °« sýning á leiksviði. Með þessu
minst varir kemur einhver annar mótl verður manni sagan veru-
með sömu hugmyndina, og við leS» °e sannleikurinn sem í henni
verðum með kinnroða að taka felst enn skýrari og skiljanlegri.
okkar eigin hugsanir frá öðr-
um.”
Löngu á undan Dr. Frank og
Dr. Fosdick sagði þjóðskáldið
Við sem að eigum sjálf það jokkar mikla> Matthías Jochums-
sem að íslenzkt er, ættum son> að mer finst, nákvæmlega
kannske að blygðast okkar þegar bað sama, í formála fyrir fyrstu
við sjáum að það sem við höfum útgáfu af þýðing hans á “Frið-
lítilsvirt fyrir vangá og van- Þjófssögu. ’ Matthías skrifar
þekkingu er hampað á háborði af Þetta tu?um ára á undan þessum
þeim sem hafa lært að meta það tveimur nafngreindu fræðimönn-
í gegnum listræna gagnrýni. Það um’ °£ er bað bvl eftirtektarvert
má segja í þessu sambandi, þó í hvað hugmyndin er lík. Hann
dálítið annarlegri merkingu, að segir:
‘glöggt er gestsaugað.’
“Af hverju hefir ávöxtur
Þó þetta erindi sé ekki orðið hinna fögru, þjóðlegu fornfræða
langt, þá finst kannske flestum orðið svo rýr hjá oss? Orsakirn-
af ykkur að nú sé nóg komið. ar eru margar og liggja djúpt,
Eg hefi' oft sitið undir löngum en hin listfræðilega er sú, að oss
ræðum, sem mér hefir leiðst, og vantar miðilinn; það vantar þá
eg býzt við að þar eigum við öll mentan, sem samþýðir fornöld
sammerkt með Dakota-skáldinu og núöld, sem þýðir sve hið
góða sem einu sinni sendi föður forna að það geti orðið lífs-
mínum vísu á spjaldi; hún end- kveikja í hinu nýja. Ef vér eig-
, um að verða mentuð þjóð, að
j sama skapi og í sömu þjóðernis-
í stefnu, sem forfeður vorir voru
I á þeirri tíð, þá er oss hvorki nóg
aði svona:
“Langar ræður leiðast mér,
léleg kvæði og minni.”
Eg get samt ekki lokið máli að þylja þeirra rit, undrast þau
mínu hér í kvöld án þess að eða þá, en halda svo höndum
minnast með fáum orðum á það saman, eða þá stæla þeirra rit,
sem mér finst liggi' á bak við heldur ættum vér að finna hinn
þennan þjóðararf, sem við erum sanna þjóðlega kjarna fornald-
svo stolt af og tölum svo mikið arinnar, varðveita hann, og taka
um. Saga íslands hlýtur að efnið þaðan, en sníða svo og
kenna okkur að það er eitthvað smíða eftir kröftum vorra tíma,
meira en lítið spunnið í þá þjóð Þvi við Það yngjum vér upp og
sem allar þessar aldir hefir bygt samþýðum oss fornöldina, en
land, þar sem hungursneyð hefir glæðum um leið og mentum vora
oft stofnað lífi þjóðarinnar í óld, því á fornrituðum fróðleik
voða; þar sem landfarssóttir og fræðist alþýðumaðurinn nálega
sjúkdómar hafa farið eins og j eingöngu um horfin tíma, en eigi
logi yfir akur og næstum eyði- um sinn tíma.”
lagt þjóðina; þar sem eldfjöll Má eg segja að endingu að það
hafa á ýmsum öldum eyðilagt dugir ekki eingöngu að geyma og
heilar sveitir; þar sem að vetr- varðveita þjóðerni' og þjóðararf,
arharðindin hafa hvað eftir ann- heldur að nota hann og beita
að ollað dauða fólks og fjár; þar honum. Það er til lítils að eiga
sem útlend stjórn hefir upp til
skamms tíma beitt kúgun og of-
beldi og synjað þjóðinni frelsis
og réttinda; þar sem að hafís
hefir oftsinnis lokað höfnum og
hamlað samgöngum; þar sem að
bókina í skrautbandi á hillunni
ef maður les hana ekki — færir
sér hana ekki í nyt.
Skáldið Steingrímur Thor-
steinsson talaði um einmitt þetta
atriði í Ijóði, sem hann orti fyrir