Heimskringla - 02.03.1938, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINCLA
WINNIPEG, 2. MARZ 1938
WINNIPEG, 2. MARZ 1938
RÆÐA FORSETA
(Við setningu 19. ársþings Þjóðræknisfé-
lags íslendinga í Vesturheimi
22. febrúar 1938)
Heiðruðu þingmenn og gestir!
Það er orðinn viðtekinn siður hjá oss
í félagsskap vorum, við þingsetningu ár
hvert, að forseti skýri frá því helzta sem
gerst hefir í sögu félagsskaparins og þá
líka í stuttu máli frá þeim atburðum, er
í víðtækari eða þrengri merkingu hafa
stutt að gengi hans eða verið honum til
tafar. Skal nú enn reynt að fylgja þessum
sið og skýra frá því helzta sem félagslega
hefir á daga vora drifið, því sem félags-
stjómin hefir leitast við að gera eða látið
ógert af því sem henni var fyrir sett á
síðasta þingi.
Nú, þegar vér setjum ársþing þetta, hið
nítjánda, er viðhorfið innan hins cana-
diska þjóðlífs, og út um heim, svipað því
sem það var fyrir ári síðan, og almenningi
engu hagstæðara yfirleitt. Hinu sama
fer fram og þá var að gerast, ófriði og ó-
sátt innbyrðis og út á við meðal þjóða á
austur og vesturlöndum, sem enginn kann
um að segja hvern enda hefir. Ætla eg
ekki að segja þá sögu, sem öllum er kunn
og öllum er óhugðarefni. Þjóðbandalagið
er að engu orðið, hafi það þá nokkurn tíma
verið nokkuð, eða annað en framhald hinn-
ar gæfusnauðu friðarráðstefnu þar sem
fjögur heimsveldin réðu lofum og lögum
meðan þau gátu komið sér saman en slitu
svo í sundur á milli sín þegar hagsmuna
vegirnir skildust. Eftir því sem nú er á
daginn komið, eru allar líkur til að skoðanir
þeirra senatóranna Cabots og Borah hafi
verið réttar og Bandaríkja þjóðinni verið
gæfa mikil, að eiga engan félagsskap með
því. Áreiðanlega réð lengi fram eftir, á
ráðstefnum þess, hlutdrægni og hefnigirni,
sem sýndi sig í daufheyrslu við málstað
minnihluta þjóðernanna í nýríkjunum sem
sett voru á stofn, og skiftum þess við fá-
mennari þjóðirnar. Voru þá úrskurðirnir
tíðum miðaðir við laun eða refsingu eftir
því hvernig á stoð. Ma þar til dæmis taka
Transylvaníu málið, Slésíumálið og Álands-
eyja málið.
Nokkrir eru þó enn sem halda því fram,
að hefði' Bandalagið náð að eflast hefði
það orðið friðinum til eflingar og stutt
lög og rétt í viðskiftum milli þjóðanna. En
öllu fremur byggist skoðun sú á von en
vissu, eins og stofnað var til þess í upphafi.
Þá má og virðast sem einveldisstefna sú
er með frekju og yfirgangi hefir sótt fram
á undanfömum árum og gengur, eins og
Ögmundur bóndi Eyþjófsbani undir einu
af þremur nöfnum sem hún hefir valið sér,
eftir því á hvaða stað hún kemur fram,
hafi heldur vaxið fylgi á þessu síðastliðna
ári. Hrammana hefir hún lagt upp á
strendur þessarar álfu, þar sem Brazilía
varpaði um koll lýðræðinu á síðastl. hausti
en hóf upp í þess stað einveldið. Að vísu
má segja að mjótt sé beggja á milli', í
hinum latnesku löndum álfu þessarar, og
eigi langt spor stigið, frá öðru til hins,
þar sem lýðræðið hefir aldrei annað verið
en skuggi; en þó má svo álíta, sem sporið
hafi fremur verið stigið aftur á bak en
áfram.
Ribbaldaríkið mesta í Austurálfunni
hefir tekið upp þessa stefnu og beitir
henni nú hvað ákafast, og hvarvetna þar
sem vald þess nær til.
Innan þjóðfélagsins hér og í nágranna
ríki voru sunnan línunnar, hefir stefna
þessi rekið upp höfuðið eða höfuðin, því
hún er þríhöfða eins og risamir fomu, en
þó lítt að marki, enn sem komið er.
Lýðríkin helztu, nú sem stendur, eru
Norðurlönd, fyrst og fremst, og þá Brezka
ríkið og Bandaríkin; það eru með öðrum
orðum rí'ki hinna nordisku þjóða. Eimir
eftir hjá þeim af hinni fornu lífsskoðun,
trúnni á frelsi einstaklingsins, réttinn að
velja og hafna, vera sinnar “lukku smið-
ur,” sem var meginþáttur hinnar fornu
siðspeki, en hlýta ekki athafnabanni og
ófrelsi, að vera í engu sjálfráður um eigin
kjör og sýslan, og eiga hvorki kost á að
hugsa eða standa, eftir eigin ávísan. Af-
dala karlinn og kerlingin réðu búi sínu,
afdalnum og geitahjörðinni, og þegar for-
ystu geitin “Gæfa” hvarf þeim þá sendu
þau son sinn að leita hennar og gafst vel, í
stað þess að fá forráð sín í hendur forsjár
manni er ráða skyldi “gæfu”-leit þeirra.
Það er þessi afstaða, þetta viðhorf við
lífinu, þessi lausn á vandamálunum, sem
lagt hefir grundvöllinn að lýðréttindunum
og varðveitt þau fram á þenna dag. Að
fá öðrum alveldis umboð sitt að gæfuleit-
inni, er nokkurn veginn hið sama og að
missa einstaklings eðli sitt, hætta sjálfur
að vera sjálfur. Þú, sem það gerir, lifir
ekki lengur, heldur lifir hann í þér sem hið
skilyrðislausa vald hefir fengið til að
steypa upp hugsanir þínar og fyrirskipa
þér lífsins veg.
Mönnunum hefir verið líkt við gras, og
það er sönn líking. Þeir eru “sem gras,
er skjótt hverfur.” Grasið grær njóti það
regns og sólar, það þroskast, móðnar, út-
endir æfiákvörðun sína. Sólin er heit,
regnið er svalt, en hitinn og kuldin næra
það. En sé það fært á þann stað þar sem
sólin nær eigi til þess með hinum steikjandi
geislum sínum, undir skugga trjánna, þar
sem regndroparnir falla aflvana af trjá-
greinunum niður á það, breytist vöxtur
þess. Það verður gelgju gult, það missir
allan lífrænan lit, verður afllaust og nýtur
hvorki eða neytir krafta sinna.
Þessar andstæðu stefnur, einræði og
lýðræði eiga sína talsmenn hér í álfu, en
langflestir munu þó naumast gera sér
grein fyrir þeim. Barátta þeirra um
yfirdrottnan í mannfélaginu, eða öllu held-
ur hinn mikli uppgangur einvaldsstefn-
unnar á síðari árum, og þá á þessu liðna
ári, hefir haft djúpar verkanir á atvinnu
og viðskiftalíf þjóðanna og orðið tli þess
að sveigja það inn á óeðlilegar brautir.
Hefir þetta hamlað því að nokkurt full-
komið jafnvægi hafi komist á iðnað og
framleiðslu er stuðlr að almennri vellíðan
þótt iðnaður hafi verið rekinn í stórum
stíl að vísu. Framleiðslan hefir ekki verið
af réttu tagi til þess að skapa aukin lífs-
þægindi eða til að bæta úr skorti almenn-
ings. Iðnaður þessi hefir að mestu leyti
verið rekinn í þarfir hernaðarmálanna.
En af því að hann hefir í svipinn bætt
lítilsháttar úr atvinnuþorf þjóðanna hefir
almenningur látið sér þetta vel líka og með
túlkun og tilhjálp þeirra er hlut eiga að
máli, gert sér vonir um að þessi iðn-
rekstur sé fyrirboði hagsælli tíma; en í
sannleika er hann eigi annað en framhald
þeirra verka er gert hafa heiminn snauðan
og fært hörmung sína yfir mannkynið. Alt
það efni sem notað er til þessarar fram-
leiðslu er ónýtt gert til lífsframfærslu
manna. Og það er mikið. Svo er gizkað á
að full 70% af allri iðnframleiðslu síðast-
liðið ár hafi gengið til hemota og mun þó
ekki alt talið. Málmtekjan; gullið, silfrið,
járnið, koparinn, auðurinn, sem grafinn er
úr fylgsnum jarðar, timbrið, ullin, — alt
þetta og svo fjölmargt fleira, er haft til
óhagnýtra hluta, á aðra síðuna vegna
þessa ofríkis anda er heimtar af ein-
staklingnum skilyrðislausa uppgjöf á öllu
skoðana og athafnafrelsi og sett hefir sér
það takmark að leggja undir sig heimmn,
en á hina síðuna, af ótta við öryggisleysið
og það að verða borinn ofurliði ef sjálf-
stæðið þarf að verja sig.
Hægra mun að kenna ráðið við þessu
öfugstreymi en að koma því í framkvæmd.
Iðnreksturinn hefir verið of einhliða en
hann verður að miða til almennra nota og
vera sem fjölbreyttastur ef almenningur
á að geta haft lifibrauð sitt af honum; ein-
hæf framleiðsla útilokar megin hluta alls
vinnandi fólks, og þar af leiðandi þrengir
lífskjör þess á allan hátt, og er því að
mjög litlu leyti til bóta. Það hafa verið
fundnar upp ýmiskonar nýjar kenningar er
ráða eigi bót á þessu með skjótum hætti
og öruggum, er eignast hafa sína sögu á
þessu ári; en dregist hefir fram að þessu
til umskiftanna svo að mörgum hefir orðið
helzt fyrir að spyrja eins og Þorst, Erlings-
son kvað:
“Hvenær koma, kæri minn,
Kakan þín og jólin.”
Kakan er ókomin og þá líka jólin.
Eins og yður er kunnugt, er fyrsti lið-
urinn í stefnuskrá félagsskapar vors þessi:
“Að stuðla að því af fremsta megni að fs-
lendingar megi verða sem beztir borgarar í
hérlendu þjóðlífi.” Var á þetta minst á
síðasta ársþingi og vil eg enn minna á
það. Með ýmsum hætti er hægt að sýna
sig nýtan borgara eftir almennum mæli-
kvarða, en í því efni, sem öðrum er það
sérstaklega eitt sem auðkennir einstakl-
inginn sem hinn ágætasta borgara, en það
er starf hans í þjóðfélaginu ef það er af
réttu tagi; — það eru áhrif þau sem hann
hefir á samtíð sína, og það sem hann legg-
ur henni' til á andlega og verklega vísu.
Það gjald, er oss auðfengið og vér vel að
því komin. “Gull og silfur eigum vér
ekki,” og það er jafnvel kannske svo ástatt
fyrir sumum að vér eigum erfitt með að
svara hinum venjulegu opinberu kröfum
borgar og sveita, en vér eigum öll, einn
sjóð, nægilegan til þess að svara þessu
öllu, sjóð sem aldrei þrýtur en vex þess
meir sem af honum er tekið. Sjóður þessi
er þjóðararfur vor, viðhorf hinna norrænu
þjóða, skoðun þeirra og útlegging á lífinu.
Einn fyrsti og stærsti þátturinn í norrænni
menningu er krafan um frelsi og frjáls-
ræði einstaklingsins. Án þess frelsis nær
einstaklingurinn ekki fullum þroska,
hversu sem að honum er hlúð af hinum
sterka armlegg ríkisins. Honum fer eins
og grastorfunni sem færð er úr sólinni
undir skugga trjánna.
Með þessum arfi getum vér goldið vora
æðstu borgara skyldu, ekki sízt eins og nú
stendur og eg hefi drepið á. Þar sem nú er
um völdin togast og um frelsið barist, þá
látum áhrifa vorra gæta út frá voru arf-
genga sjónarmiði, að vernda einstaklings-
frelsið, innan þeirra þjóðfélaga sem vér
búum með. Fyrst og síðast metum allar
stefnur eftir þeim þroska meðölum sem
þær færa einstaklingnum, og látum það
ekki um oss spyrjast að oss sé svift af
fótum með neinum fagurmælum eða flot-
gjöfum. Eigum engan þátt í undirmálum
eða launsvikum við frelsið, því það er dýr-
mætast og hefir verið dýrustu verði keypt
af öllum eigum mannkynsins. Hinni cana-
disku þjóð, bandaríkjaþjóðinni er eigi
meiri styrkur að öðru, eigi sízt á þessum
tímum, en að hver einasti einstaklingur,
leggist á eitt til að varðveita mannréttind-
in innan þjóðlífsins.
* * *
Þá er að snúa sér að sjálfum félagsmál-
unum, og gerðum nefndarinnar á síðastl.
ári og hvarflar manni þá fyrst í huga
missir mætra og góðra vina — félags-
systkina — er kvaddir hafa verið burt á
þessu liðna ári. Meðal þeirra eru þessir
einkum: Halldór J. Egilsson í Stvan River;
Jón Halldórsson í Langruth; frú ólöf
Martha Skaptason, Halldórsson í Winni-
peg; Philip Johnson að Lundar; frú Hall-
fríður Sigurðsson að Wynyard; Kristlaug-
ur Andrésson, Árborg; Joseph Stefánsson í
Winnipeg; Elías Geir Jóhannsson að
Gimli; ólafur læknir Björnsson í Winni-
peg; Gunnl. Ólafsson í Winnipeg; Magnús
Hinriksson við Churchbridge; Jón Janus-
son í Foam Lake; Eyjólfur S. Guðmunds-
son í Tacoma; Grímur ólafsson við Ross,
Minn.; Jón Skúlason við Geysir; Gunnar
Hermannsson við Leslie; Þorgeir Simonar*
son við Blaine; Kristín Ásmundsson í Cal-
gary; Sigurður Oddleifsson í Winnipeg;
Runólfur Halldórsson í Selkirk; Árni
Tómasson við Brown, Man.
Eftir þessa alla er skarð, suma svo stórt
að það verður aldrei fylt í íslenzku þjóð-
lifi' vestan hafs. Með þaklæti minnumst
vér samvinnunnar við þessa vini og vel-
gerða þeirra í garð íslenzkra mála, og
vottum ættingjum þeirra og aðstandendum
innilegustu samúð vora og hluttekningu.
Útbreiðslumál
Allmörg mál voru nefndinni' falin af síð-
asta þingi og hefir verið reynt, eftir því
sem ástæður hafa leyft að gera þeim ein-
hver skil.
Eins og að undanförnu eru útbreiðslu-
málin aðal viðfangsefni félagsins. í eðli
sínu hefðu þau átt að vera auðsóttust og
eiginlega úr starfssögu félagsins fyrir
löngu, því ekkert er eðlilegra en að allir
íslendingar hér í álfu hefðu strax gefið
kost á því að ganga í félagið. En svo hefir
verið fært í þenna flokk fleira en það eitt
að auka félagatöluna. öll kynning á fslandi
og íslenzkri þjóð, hefir verið flokkuð undir
þessum lið svo sem fyrirlestraferðir og
fleira.
Á þessu síðastl. ári hefir félagatalan
aukist að drjúgum mun. Félagsdeild hefir
verið stofnuð að Mountain, N. D., og eru
hér staddir á þingi fulltrúar
hennar, er á sínum tíma skýra
frá útbreiðslustarfinu þar syðra.
Nokkrar fyrirlestraferðir hafa
verið farnar í erindum félagsins
og eru þessar helztar að telja. í
júní kaus nefndin Þorvald Pét-
ursson til þess að flytja erindi
og kveðju félaggins á allsherjar
þjóðræknisþingi Norðmanna er
haldið var í Swift Current í júní.
Var erindi þetta birt í “Hkr.”
nokkru síðar. Þá hefir forseti
félagsins heimsótt tvær deildir,
“Fjallkonan” í Wynyard og
“Brúin” í Selkirk og flutt hjá
þeim erindi. En lang afkasta-
mestur hefir vara-forsetinn dr.
Richard Beck verið eins og áður,
við fyrirlestrahald og ritgerðir
er hann hefir samið á ensku máli
og birt í ýmsum tímaritum. Veit
eg að hann gerir grein fyrir
þessu starfi sínu, síðar á þing-
inu, og verður þá að maklegleik-
um þakkað það.
Samvinnumál við fsland
hafa að nokkru færst í aukana á
þessu ári. Eins og þingheimur
mun minnast stóð það til við síð-
astl. áramót félagsins, að hingað
kæmi heiman af ættjörðinni for-
seti “Sambands Norðlenzkra
kvenna,” og ritstýra kvenna-
blaðsins “Hlín”, fröken Halldóra
Bjarnadóttir og ferðaðist hér um
bygðir íslendinga. Talaðist svo
til þá að félagið í s^meiningu
með íslenzkum kvennasambönd-
um og félögum tæki á móti þess-
um velkomna gesti og ráðstafaði
ferðum hennar. Kaus þingið tvær
konur í þessa móttökunefnd, er
munu leggja fram skýrslu hér á
þinginu.
Þá var þess farið á leit af
stjórn íslands við forseta félags-
ins, að hann flytti þá beiðni
stjórnarinnar við félagið að
stjórnin óskaði eftir aðstoð þess
og samvinnu um íslenzka sýn-
ingu er verður sett á stofn á al-
þjóðasýningunni í New York
1939. Ritaði ríkisráðið félaginu
bréf þess efnis, er lagt verður
fram á sínum tíma, er mál þetta
kemur fyrir þing, til umræðu.
Þá var þess ennfremur farið á
leit við stjórnarnefnd félagsins
af Landkynningar skrifstofu ís-
lands, að félagið aðstoðaði hana
i því efni að ná í sem mest af
því sem ritað er í hérlend blöð
um land og þjóð, svo að auðveld-
ara yrði að kynna sér álit út-
lendra ferðamanna á landinu og
þjóðinni og hnekkja þeim ó-
sannindum og leiðrétta þann
misskilning er þar jkynni rað
koma fram. Vildi eg mæla með
því að þessari kvöð yrði sérstak-
ur gaumur gefinn. Það myndi
krefjast dálítils starfs en lítilla
peninga. Til eru félög bæði hér
í landi og í Bandaríkjunum, sem
nefnast “Clipping Bureaus” *—
(Blaðklippufélög) sem hafa með
höndum svona lagað verk, að
safna upplýsingum og blaða úr-
klippum um sérstök mál fyrir
litla þóknun. Er mér sagt að
þau setji 5c fyrir úrklippuna. —
Verður væntanlega skipuð nefnd
í þetta mál sem og hin önnur er
að samvinnumálinu lúta, er þá
gerir þinginu frekari' grein fyrir
öllu saman.
Enn komst til tals, við fyrv.
ráðh. Jónas Jónsson á síðastl.
sumri, að Alþingi og stjómar-
ráðið myndi í nálægri framtíð
fara að athuga möguleika á
mannaskiftum milli íslendinga
austan og vestan hafsins. Þá
var og rætt um það hvort hann
myndi taka boði félagsins ef til
kæmi að koma vestur hingað og
ferðast um meðal landa smna
hér. Tók hann þessu ekki fjarri
og mætti svo fara að þessi ráð
tækjust ef vel væri á haldið.
Gæti það orðið mikill styrkur
þjóðræknismálum vorum og orð-
ið til að auka skilning frænda
vorra heima á þessum týndu
kynkvíslum í Israel.
Útgáfumál
hafa verið þau sömu sem ráð
var fyrir gert á síðasta þingi —
“Tímaritið” sem nú er full prent-
að, og barnablaðið “BalduHsf
brá”. Hinir sömu starfsmenn,
og voru í fyrra, hafa verið við
bæði ritin, og þeir sem unnið
hafa að útgáfu Baldursbrár gef-
ið verk sín að öllu leyti. Verður
lögð fram skýrsla síðar á þing-
inu af ráðsmanni Baldursbrár,
Mr. B. E. Johnson.
Minjasafn og Minnisvarðamál
Fram að þinglokum í fyrra,
hafði sérstök milliþinganefnd
mál þessi með höndum en þá
voru þau falin stjórnarnefndinni.
Um minnisvarðamálið er það að
segja, að því er lokið hvað snert-
ir þjóðræknisfélagið. Verkið er
borgað og minnisvarðinn afhent-
ur Gimli-bæ. Ritari-féhirðir
minnisvarðanefndar mun gera
lokaskil fyrir þessu máli tíman-
lega á þinginu.
Aftur á móti er minjasafns
málinu litlu framar komið en var
á síðasta þingi. Tekið hefir
verið á móti nokkrum gjöfúm og
mun safnvörður gera grein fyrir
þeim síðar. Enn er safnið ekki
orðið það, að stjómarnefndin
hafi álitið tiltækilegt að fara að
búa um það á fjöllistasafni bæj-
arins þar sem því er fyrirhug-
aður staður í framtíðinni. Á
það því hér við sem svo margt
annað sem með höndum er haft
að “betur má ef duga skal,” ef
safn þetta á að verða það sem
vér öll óskum eftir, fyrirrennur-
um vorum hér í landi til sóma og
góðrar minningar.
Fræðslumál
Fylgt hefir verið hinu sama
fyrirkomulagi með þau sem á
undanförnum árum og nefndar
frumvarpið ætlaðist til er sam-
þykt var á síðasta þingi. Skólar
hafa verið haldnir í Winnipeg,
að Mountain, N. D., í Selkirk
og víðar. Kennarar hafa unnið
kauplaust, en lítilsfjörlegur
styrkur hefir verið veittur af fé-
laginu til kenslubóka og húsa-
leigu. Verður mál þetta betur
skýrt síðar af nefnd þeirri er
kosin verður hér á þinginu til
þess að athuga það.
Fjármál
Frá fjárhag félagsins þarf eg
ekki að skýra því féhirðir mun
leggja fram prentaða skýrslu
yfir útgjöld og eignir félagsins.
Þó langar mig til að fara um það
nokkrum orðum og þá benda
fyrst á það að þetta síðastl. ár
hefir að öllu samantöldu verið
hagstæðasta árið í sögu félags-
ins. Á þessu ári hafa safnast
yfir $2,000.00 í auglýsingum, í
Tímaritið fyrir framúrskarandi
dugnað auglýsinga safnendanna
Jóns J. Bíldfell og Ásm. P. Jó-
hannssonar. Er upphæð þessi'
rúmum $200.00 meiri en í fyrra.
Svo kemur Tímaritið til að kosta
félagið öllu minna en í fyrra, þó
það sé heilli örk stærra. Að vísu
er það félaginu hagur að fá
prentun þess gerða, með árr
hverju, fyrir lægra og lægra
yerð, en álita mál er það frá þjóð-
ræknislegu sjónarmiði, hvort sá
hagnaður er að öllu leyti' æski-
legur, því verðsparnaðurinn
kemur niður á íslenzku blöðun-
um, sem árið um kring gefa fé-
lagsskapnum dálkarúm og aug-
lýsingar, sem ef reiknað væri
til verðs, skiftir mörgum hundr-
uðum dollara. Þau hafa fært
prentunar tilboð sín altaf niður,
þangað til þau nú nema tæpast
vinnukostnaði. Viðhald og rekst-
ur blaðanna er þjóðræknisstarf
og sízt hið veigaminsta, má því
félagið naumast við að veikja
það á nokkum hátt.
Þá hafa félagagjöldin inn-
heimst á þessu liðna ári frábær-
lega vel, auk þess sem nýir fé-
lagar hafa stutt að því að auka
þau. Er þetta ágætu starfi fjár-
málaritara hr. Guðmanns Levy
að þakka, hjálparmanna hans og
fjármálaritara Fróns hr. Gunn-
björns Stefánssonar. Er því bæði
meira líf og fjör með félaginu
en verið hefir.