Heimskringla - 08.10.1941, Page 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 8. OKT. 1941
Hcítnskringla
(StofnuS 1886)
Kemur út á hverjum miövikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsimi: 86 537
Verð blaðsins er $3.00 árgangurinn, borgist
fyrirfram. Allar borganir sendist:
THE VTKING PRESS LTD.
öll viðskifta bréf blaðinu aðlútandi sendist:
Manager J. B. SKAPTASON
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFAN EINARSSON
Uitanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
"Heimskringla” is published
and printed by
THE VIKING PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man.
Telephone: 86 537
WINNIPEG, 8. OKT. 1941
PÓSTUR AÐ HEIMAN
I.
Alt þetta ár hafa póstferðir að heim-
an verið mjög stopular. Frá því í maí-
mánuði og til loka september-mánaðar
má heita að ekki sæist nema blað og
blað á stangli. Vísir sást ekki í eina
þrjá mánuði; Tíminn og Alþýðublaðið
ekki heldur. En Morgunblaðinu skaut
upp öðru hvoru, en óreglulega þó, t. d.
apríl-blöðunum á eftir júní blöðunum o.
s. frv. En það virðist hafa átt mestu
ferðaláni að fagna og forsjónin verið því
hliðstæðust á þessum siðustu og verstu
tímum, enda þótt framsóknarmenn
kunni að furða á því.
Engar fréttir höfum vér af því hvað
gömul vestan blöðin eru, þegar þau koma
heim. Ferðirnar munu eigi síður stopul-
ar þá leiðina.
Frá miðjum september fór að rætast
betur úr með póstinn. Þá komu búnkar
af öllum blöðunum, hin elztu frá febrúar,
en hin yngstu til júlímánaðar loka og
byrjun ágústmánaðar. Og nú 6. október,
kemur vikuböggull af Morgunblaðinu
frá síðustu dögunum í ágúst til fyrstu
daganna í september. Ennþá eru þó
ókomin nokkur júní og júlí blöð og ágúst
blöðin að mestu. En þetta er nú mikið
að lagast og ekki berandi^saman við það,
er þrír mánuðir liðu án þess að blað
sæist að heiman.
n.
Það markverðasta, sem nefna mætti í
fréttunum á þessum langa tíma, er kosn-
ing ríkisstjórans, frestun kosninga til
Alþingis og koma bandariska hersins og
Churchills heim til Islands.
Um flest þessi mál hefir verið getið í
blöðum hér vestra, nema ef vera kynni
frestun þingkosninganna. Alþingiskosn-
ingar áttu að fara fram á íslandi á þessu
ári. En þeim var frestað vegna stríðs-
ins, eða afleiðinga þess. Þetta mál er
lítið skýrt í dagblöðunum, eða þeim, sem
vestur hafa borist, en á því leikur ekki
minsti vafi, að þar er í bág riðið við
frelsi manna og lýðræði. Hér var ekki
hikað við að láta kosningar til sam-
bandsþings fara fram á sínum tíma, þó
landið ætti í stríði, að ekki sé minst á
fylkiskosningar. Island á að heita óháð
í stríðinu. Að því væri hættulegra að
hafa alþingiskosningar en löndum þeim,
sem í stríðinu eiga, er óskiljanlegt. —
Stjórn Islands talar að vísu ein ósköp um
varfærni og ríkisstjórinn nýi. En hvað
stoða Island góðar bænir, og gera ekki
önnur lönd það sem þeim sýnist þar,
þrátt fyrir alla varfærni landsmanna?
Sú varfærni að svifta kjósendur sínum
borgaralega rétti, getur heldur ekki ver-
ið nein velþóknun þjóðunum, sepi hér
eiga hlut að máli. En á þetta væri hér
þó ekki minst, ef margt það, sem aðhafst
er nú á Islandi stjórnarfarslega, bæri
ekki á sér sama blæinn, einmitt þennan,
að stjórnin er að taka sér vald í hendur,
sem óþarft virðist, einræðisvald, eins og
þetta ber með sér, kosning ríkisstjóra,
og fleira og fleira. I
Um komu bandaríska hersins flytja
blöðin heima nálega ekkert, en eru öll
sátt og sammála stjórninni um það, sem
hún gerði í því máli. Þing var ekki kall-
að saman til að ráða því máli til lykta, en
þar sem þingið hefir nú ekkert við gerðir
sjtórnarinnar að athuga, að kommún-
istum þremur undanteknum á þingi er
atkvæði greiddu á móti stjórninni í því
máli, má heita, að vel sé við það mál
skilið. Hvað fyrir kommúnistum vakti,
verður ekki ráðið af skrifum stjórnar-
blaðanna, þeim er við hendi eru.
m.
Fyrir núverandi stjórn liggur eflaust
að semja lög um stofnun forseta-embætt-
is á íslandi. Það verður ef til vill ekki
við það átt fyr en að stríðinu Joknu.
Eigi að síður mun það gert verða áður en
kosningar fara fram úr því sem komið
er. Vonandi verður forsetinn kosinn af
allri þjóðinni, en ekki aðeins af þingi.
Alt annað í því mál væri öfugt og önd-
vert og á móti sönnu lýðræði. Margs
íslendings hefir verið minst sem forseta-
efnis í sambandi við þá nýju stöðu og þar
á meðal eins Vestur-lslendings, dr. Vil-
hjálms Stefánssonar. Fjarri er það
“Hkr.’I að hafa á móti því, að Vestur-
Islendingi falli í hlut forseta-staðan. Á
Vilhjálm verður ávalt bent, sem einn
frægasta mann þjóðar vorrar. En hitt
er þó ekki ósanngjarnt, að þeir, sem
undanfarin ár hafa staðið fremst í sjálfri
viðreisnarbaráttu landsins, komi þar
eigi síður til greina. Þar má fjölda
manna nefna; svo margir afbragðsmenn
eru nú uppi með íslenzkri þjóð. En einn
maður hlýtur þó að koma flestum fyr í
hug, en aðrir; það er Jónas alþingismað-
ur Jónsson. Jafnvel íslendingar hér
vestra, muna það vel þó 30 eða 40 ár
hafi verið hér, að umbæturnar á högum
heima, sem flestir æsktu er þeir voru
þar, voru fólgnar í breytingum á verzl-
uninni í samvinnu áttina og í þjóðmálun-
um til betur skipulagðrar framleiðslu og
aukinnar félagslegrar einingar, sem
hvorutveggja fylgir óhjákvæmilega:
bætt lífsskilyrði almennings, ekki að-
eins vissra eða útvaldra stétta, og aukin
menning. Á þessu sviði hefir enginn
núlifandi maður víðtækara starf unnið,
en Jónas Jónsson. Hann virðist hafa
skilið drauma íslenzkrar þjóðar betur en
nokkur annar íslendingur, síðan Jón
Sigurðsson féll frá. Þjóðin hefir á þvi
tímabili, sem hann hefir haft forustu
stjórnmálanna með höndum, tekið "þeim
stakkaskiftum, að nýtt tímabil hefst í
sögu hennar, tímabil framsóknar og
framfara, bæði verklega og hugsjóna-
lega.
Þetta mun nú þykja nóg sagt, en
þó er það atriðið enn ótalið, sem mest
er um vert. Hann sameinar æsk-
una, sem einangruð og hnípin sat
og bendir henni á verkefni sitt og
hlutverk. Henni opnast nýr heimur
tækifæra og tekur til verka, lífsglöð,
bjartsýn, með óbilandi trú á landið og
framtíð þess. Hjá íslenzkri æsku hefir
líklegast aldrei orðið vart slíks táps og
þrótts og nú, síðan í fornöld. Æskan
hefir, sem þjóðin í heild sini vaknað til
nýs lífs, dáða og framkvæmda. Það sem
þjóðin nú er, það sem íslenzk menning
er nú, er Jónasi Jónssyni meira að
þakka, en nokkrum einum manni öðrum.
Oss er það enn minnisstætt, er vér
lásum fyrst um það, að Jón Sigurðsson
hefði ekki verið á þjóðhátiðinni 1874 á
Islandi. Vér höfðum lesið um starf hans
áður og fanst að við þvi hefði mátt bú-
ast, að Island byði honum eða sendi
jafnvel skip eftir honum til Hafnar. Þessi
saga endurtæki sig að því er oss virðist
ef Jónas Jónsson væri hvergi nærri, er
valið verður um forseta Islands.
IV.
Aðrara fréttir úr blöðunum að heiman
birtast smám saman. 1 bráðina er ekk
hægt að segja að annað verði af þein
séð, en að alt gangi þolanlega, að minst:
kosti að því er við verður ráðið. Mann
tapið á sjónum af völdum stríðsins, ei
sorglegasta fréttin. Efnaleg afkomí
þjóðarinnar mun furðu góð, enda mikic
aðhafst, þar sem fjölda verkamanm
þurfti að flytja til landsins frá Færeyj
um. Vegir og samgöngur munu verði
betri á Islandi eftir dvöl Bandaríkja
herliðsins þar og hafnir víða stórun-
bættar. Alt eru þetta umbætur, þc
aðallega séu unnar í þágu herliðsins eða
stríðsins. ísland ætti ekki að koma neitl
sérlega illa út úr því í lok þessa stríðs.
— Þú hefir alls ekki tekið eftir nýju
fötunum mínum.
— Jú, víst hefi eg. En er nokkuð sér-
legt við þau?
— Það finst mér. Ullin er frá Ástralíu,
og var flutt til Skotlands. Þar var ofið úr
henni. Síðan var tauið selt hingað til
lands. Síðam hefir skraddarinn saumað
úr því föt.
— Er þetta ekki eins og gengur og
gerist?
— Má vera. En mér þykir einkenni-
legt, hvernig margir menn geta lifað á
að framleiða og selja föt, sem eg á, en
hefi ekki borgað einn eyri fyrir.
HVER Á BREZKA VELDIÐ?
Eftir Sir Norman Angell
Þegar Col. Lindbergh kastaði fram
þeirri fullyrðingu að aðalorsök yfir-
standandi stríðs væri sú, að “Bretland
ætti of mikið af auðlegð heimsins, en
Þýzkaland of lítið”, endurtók hann að-
eins þau ummæli, um brezka veldið, sem
eru mjög algeng hér í landi (Bandaríkj-
unum). Senator Clark sagði nýlega, í
ræðu sinni í þinginu, er Lend-Lease-
frumvarpið var til umræðu: “Bretar eru
að berjast til að geta haldið umráðum á
auðlegð veldisins.’* Hann sagði einnig:
“Það er efamál hvert skást er, þýzkur
nazismi, ítalskur fasismi, rússneskur
kommúnism eða brezk stórveldisstefna.”
Og Senator Nye sagði: “Á síðari öldum
hefir brezka veldið verið áleitnara öllum
öðrum; og það gerræðis- og harðstjórn-
arveldi ræður yfir því nær hálfri biljón
manna.” Senator Chandler varaði við
því, að úthella ameríkönsku blóði til að
hjálpa Bretum til að halda íbúum sinna
erlendu landeigna í þrældómi.
Menn hugsa sér Jón Bola sem vallauð-
ugan landeiganda, sem eigi stærra land
en hann geti notfært sér; en aðra skorti
iandrými til athafna. Þetta efni er
marg-itrekað á Þýzkalandi. Hitler hefir
oft þrumað um, að það sé stórfelt rang-
læti að smáþjóð, sem telji aðeins 45
miljónir, skuli eiga fjórða part alls
heimsins.
Auðvitað er Banadaríkjamönnum í
mesta máta nauðsynlegt að vita með
fullri vissu, hvert þessi hugmynd um
Bretaveldi er rétt eða röng; vegna þess,
að á því veltur, hvert Bandaríkin eru að
styrkja réttvísi eða ranglæti, þjóðfrelsi
eða stórveldishagsmuni.
En hvað er þá hið sanna og rétta?
Hið sanna er, að Bretland á alls ekki
brezka veldið. Jón Boli hefir engan
eignarrétt á Canada, Ástralíu, Suður-Af-
ríku, Nýja-Sjálandi, Nýfundnalandi eða
Irlandi. Hann tekur ekki skatt af einni
einustu af nýlendum sínum. Þvert á
móti eru oft lögð gjöld á brezka þegna
heima, til að standast kostnað af land-
vörnum og nauðsynlegum umbótum í
ýmsum löndum veldisins. — Þó er þetta
ekki mikilvægasta atriðið.
Meiri hlutinn af landeignum brezka
veldisins er ekki undir stjórn brezku
þjóðarinnar. Bretland hefir, á síðast-
liðnum 70 árum, unnið stöðugt að afnámi
keisaravaldsins; svo að það sem áður
var keisaraveldi er það nú ekki framar.
Því lönd sem áður voru aðeins nýlendur,
eru nú sjálfstjórnarríki. Þau hafa náð,
orustulaust, því sjálfstæði sem hinar 13
ameríkönsku nýlendur þurftu að berjast
fyrir.
Þó vér með sanni fullyrðum, að Can-
ada, Ástralía og hin önnur svo nefnd
brezk lönd, séu óháð ríki, vill fjöldinn af
lesendum ekki trúa því. En hér er ekki
um skoðanir að ræða; heldur um óneit-
anleg sannindi.
Til að gera sér hugmynd um hve breitt
bil er milli skoðana almennings og hins
rétta í þessu efni, er vert að athuga eitt
atriði í ritgerð, sem stendur í New York
Journal-American:
“England lætur aldrei neitt af
hendi; hvorki viðskiftahagnað, her-
mála gagnsemi, verðmæta landeign
né hagkvæma höfn. Getur nokkur
ímyndað sér að England láti af hendi
hin gullauðgu lönd í Rand-héraðinu?
Vissulega ekki.”
Hvað verður nú sagt um þessa athuga-
semd, þegar tekið er tillit til þeirra ó-
hrekjanlegu sanninda sögunnar, að
Bretland lét þessi gulllönd í Randhérað-
inu af hendi fyrir 30 árum. Brezka
stjórnin afsalaði sér þá öllum yfirráðum
yfir þessum löndum og lagði þau í hend-
ur þingsins í Suður-Afriku; svo að nú á
tímum hefir Bretland ekki méiri umráð
yfir námunum í Rand, en yfir námunum
í Colorado. Ef þingið í Suður-Afríku
samþykti að slá eign sinni á hlutabréf
enskra og ameríkanskra hluthafa í nám-
unum, væri brezku stjórninni enn óhæg-
ara um vik en hinni amerisku að gera
nokkuð i því efni.
Viðvíkjandi hinni staðhæfingunni, að
England láti aldrei hagkvæma höfn af
hendi, má benda á, að áður en áminst
grein var rituð, höfðu amerísk blöð
flutt þá fregn, að Mr. De Valera neitaði
Bretum enn um leyfi til að nota hafnirn-
ar á Suður-lrlandi; hafnir sem Bretum
þó var lífsnauðsyn að hafa á valdi sínu.
Þessi neitun hefir valdið Bretum mik-
ils tjóns, skipskaða og mannskaða. Fram
að þessum tíma hefir Mr. De Valera
einnig neitað að láta slökkva
Ijósin í Dublin að kvöldi; og
hefir það valdið Bretum mikils
tjóns. Því frá upplýstum borg-
um á Irlandi gátu þýzkir flug-
menn tekið stefnu til að eyði-
leggja ensk heimili í Liverpool.
ferða sinna um alt Irland).
í “landeignum” Breta ,um 60
að tölu, er mjög mismunandi
stjórnarfar. Nokkrar þeirra —
þær sem mest kveður að — eru
óháðar; aðrar, (svo sem Vest-
ur-Indíur), hafa eigin löggjöf
Þessi áðurnefndi fregnritari
er svo vel kunnur, að miljónir
manna munu lesa ritgerð hans;
og hann ætti að fylgjast með
gangi almennra málefna. Þó
hafa hin gömlu slagorð “keis-
araveldi” og “stórveldisstefna”
enn svo mikið töfravald yfir
honum, að hann gefur ekki
gaum að alkununm sannind-
um. Fjöldi af fregnriturum,
víðsvegar um heiminn, eru
honum likir. Með frábærrl
gaumgæfni ganga þeir fram
hjá atvikum, sem í raun og
veru eru eins mikilvæg eins og
aðdragandinn að sjálfstæði
Bandaríkjanna.
1 tilskipun sem brezka stjórn-
in gaf út árið 1931, lýsti hún
yfir, að fult sjálfstæði væri
gefið sex þjóðum, sem teldu 10
sinnum fleira fólk en íbúar
hinna 13 fylkja Bandaríkjanna,
þegar þau fengu sjálfstæði sitt.
Þessi tilskipun segir með skýr-
um orðum, að hin umræddu
ríki séu þar eftir, á engan hátt
háð brezku stjórninni: “Engin
lög sem brezka þingið semur,
eftir þennan dag, ná til nefndra
ríkja, sem atriði í löggjöf
þeirra.”
Þrátt fyrir þessa óyggjandi
staðhæfingu, má þó enn spyrja:
Eiga Bretar ekki hluti í nám-
um Suður-Afríku? Jú, eflaust.
En það sviftir ekki Suður-Af-
ríku, sem óháð ríki, rétti sínum
til að leggja skatta á eignir
Breta þar; eða gera þær upp-
tækar, eins hlífðarlaust eins og
hið óháða Eire hefir gert upp-
tækar ýmsar eignir þar í landi.
Brezkir fjármálamenn eiga
eignir víðar en í Suður-Afríku;
þeir eiga námur í Mexico, járn-
brautir í Argentínu og allmarg-
ar iðnstofnanir í Bandaríkjun-
um. En gefur það til kynna að
þessi ríki séu hlutir úr hinu
brezka “keisaradæmi”? Nú
um langt skeið hafa fjáreignir
Bandarikjanna í Canada verið
hálfu meiri en brezkar eignir
þar; og þegar brezk verðbréf
verða seld Bandaríkjunum, til
greiðslu á hergagnaskuld, auk-
ast eignir þeirra þar til stórra
muna. Hefðum vér þá rétt til
að lýsa yfir, að Canada væri
hluti hins ameríska “keisara-
dæmis”?
Hið sama gegnir um verzlun
og viðskifti. Bandaríkin “eiga”
ekki Canada; en þau selja
miklu meira af varningi þang-
að en Bretland, “eigandinn”.
Canada hefir selt brezka veld-
inu hálfu meira en það hefir
keypt af því; og Bretland hefir
ávalt skift meira við ríki utan
veldisins en innan þess.
Látum oss yfirvega rækilega
þau atriði sem ljósast sýna
hvernig hið brezka “keisara-
dæmi” nú er orðið. Vér meg-
um t. d. líta á Ástralíu sem
þjóð, er sé eins óháð sem Bel-
gia eða Nroegur, áður en
Þýzkaland lagði þau undir sig.
Hún hefir sitt eigið löggjafar-
þing, sinn eigin her og sjólið,
undir stjórn þingsins; hún set-
ur sína tolla, (tollar ríkjanna í
veldinu eru oft til mikils ó-
hagnaðar fyrir brezk viðskifti).
Hún semur sín innflutningslög
(sem, sum hver, banna strang-
lega innflutning vissra flokka
af brezkum þegnum). Hún út-
nefnir sjálf sína fulltrúa er-
lendis; (Ástralía og Canada
hafa sendihérra í Washington
og öðrum stjórnasetrum). Hún
hefir sínar nýlendur og sTcjól-
stæðislönd; (Ástralía hefir
nokkur af þeim í Kyrrahafinu).
Hún hefir fullan rétt til að
gera stjórnmálasamninga við
óvini Bfeta, ef henni þóknast
það. (Eire er ennþá hlutlaust
— þýzki sendiherrann býr í
Dublin, í friði og ró; og einir
300 Þjóðverjar fara frjálsir
eða löggjafarráð og eru komn-
ar langt áleiðis til fullrar sjálf-
stjórnar. Skattar eru ekki lagð-
irir á neina þeirra; en mörgum
þeirra er veittur styrkur úr
hinni brezku fjárhirzlu. Þær
nýlendur sem mest hafa verið
háðar brezku stjórninni, hafa
oft átt við lélegt stjórnarfar að
búa. En ekki hefir það stafað
af fjárdrætti í hönd Breta,
heldur af tilhneigingu brezku
stjórnarinnar til að taka á mál-
efnum þeirra með léttri hendi.
Ef meira hefði verið um “stór-
veldis-fjárdrátt” t. d. í Vestur-
Indium, þá hefði kannske ör-
birgðin verið þar minni; og
brezkir gjaldþegnar hefðu þá
kannske ekki þurft að leggja
fram háar upphæðir, til að
jafna hallann á fjárlögum þess-
ara nýlendna.
En hvað er um Indland að
segja? Hversu mörgum er það
kunnugt, að um 20 ára skeið
hefir Indland verið einrátt um
sína toll-löggjöf; og hefir notað
vald sitt, í þeim efnum, til að
bola út brezkum varningi. Og
jafnvel á meðan Bretar réðu
öllu um indverska tolla, var
markaðurinn þar opinn fyrir
hverja þjóð heimsins með sömu
kjörum. Bretar kröfðust engra
hagsmuna sér til handa.
Að framvinda Indlands til
fullkominnar sjálfstjórnar
gangi seinna en þjóða eins og
Canada, er auðvelt að útskýra.
Á Indlandi býr ekki ein þjóð,
heldur margir þjóðflokkar, mis-
munandi að menningu, tungu,
trúmálum og lífsháttum; meira
mismunandi en þjóðirnar sem
býggja meginland Evrópu. —
Menning flokkanna á Indlandi
er á tröppustigi alla leið frá
steinöldinni upp að hæstu nú-
tíðar-menningu. Áður en Bret-
ar komu þangað var þar ekk-
ert sem nefnt var “Indland”.
fbúarnir þektu ekki það orð.
Hin ofanskráðu atriði munu
vera helztu orsakir þess að
Bretar hafa hikað við að gefa
Indverjum fult sjálfstæði, eins
og ástandið í heiminum er nú
á tímum, því af því myndi leiða
skifting Indlands, máske milli
Rússa og Japana; eins og Rúss-
ar og Þjóðverjar hafa nú skift
Póllandi milli sín. Með öðrum
orðum, ástandið sem myndast
hefir af því að Bretar gáfu írum
sjálfstjórn myndi endurtakast
í þessu tilfelli. Af því að Bret-
ar þurftu að hverfa frá írskum
höfnum, hefir þeim gerst erfið-
ara um vörn. Þess verður ekki
krafist með neinni sanngirni,
að voldugt riki fremji sjálfs-
morð aðeins sökum sjálfstæðis
annars ríkis, því síður þegar
auðsætt er að slíkt sjálfsmorð
gæti alls ekki trygt sjálfstæði
þess ríkis; heldur, þvert á móti,
myndi leiða það til lykta. Ó-
sigur Breta myndi óhjákvæmi-
lega leiða sjálfstæði írlands til
lykta, og hið áformaða sjálf-
stæði Indlands einnig; jafn-
framt því, að gera enda á sjálf-
stæði Bretlands sjálfs.
Bretar halda þó áfram að
búa Indverja undir sjálfstjórn.
Hversu langt þeir eru komnir
á þeirri braut, má sjá á því, að
við stjórnarstörf í landinu, með
nál. 400 miljónir manna, eru
aðeins 1,000 brezkir starfs-
menn. Við löggjafarstörf, dóm-
stóla, borgastjórn, skóla og
sjúkrahús er varla einn brezk-
ur starfsmaður meðal þúsund
innfæddra. Hinir allir eru
Indverjar. Undir stjórn Breta
hafa 36,000 mílna langar járn-
brautir verið lagðah þar; hefir
það hjálpað mikið til að af-
stýra hungursneyð, með því að
flytja korn greiðlega til hinna
aðþrengdu héraða. Hefði lagn-
ing þessara brauta verið háð
indversku fjármagni, myndu