Heimskringla - 29.08.1945, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 29. ÁGÚST 1945
(StofnuO lSSt)
Kemur út á hverjum miðvikudegi.
Eigendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg — Talsími 24 185
Verð blaðsins er S3.00 árgangurinn, borgist fyriríram.
Allar borganir sendist: THE VIKING PRESS LTD.
öll viðskiftabréf blaðinu aðlútandi sendist:
The Viking Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Advertising Manager: P. S. PÁLSSON
"Heimskringla" is published by and printed by
THE VIKING PRESS LIMITED
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Telephone 24 185
WINNIPEG, 29. ÁGÚST 1945
Ofmikið vald
Hundar í bæjum lifa óeðlilegu
lífi og verða að óargadýrum. —
Hvað skildi það lengi viðgang-
ast, í fimtu stærstu borg þessa
lands, að ekki sé hægt að ganga
um göturnar fyrir þessum
hunda-faraldri?
* ★ ★
1 blöðum í Austur-Canada, er
nú rifist um það, hverjum eigi
ins, auk allmargra bréfafélaga,
sem búsettir eru utan Reykja-
víkur, og eru í þeim hóp nokkrir
íslenzkir fræði- og vísindamenn
vestan hafs. Hafa starfsbræður
þeirra heima á ættjörðinni sýnt
þeim bæði vinsmd og sóma með
kosning þeirra.
Hin mörgu og merkilegu vís-
indarit, sem félagið hefir gefið út
að greiða barnameðlagið frá sam-1 um íslenzk efni og eftir íslenzka
Ein afleiðing af uppgötvun atóm-sprengjunnar, er sú, að
hún gefur tveim stórþjóðum ótakmarkað vald í heiminum. Ef á
reyndi geta þær sagt hverri þjóð sem er, stórri eða smárri, að
sitja og standa eins og þær vilja. Það sem komið hefir fyrir
Japan, getur hent hvert annað land, sem er, jafnvel Rússland.
Eina líknin er, að þetta vopn er í höndum Bandaríkjaþjóðarinnar
og hinnar brezku. Um leið og þær urðu áskynja þess hver eyði-
legging var Iþví samfara, þröngvuðu þær Jöpum til að hætta
stríðinu, áður en til afleiðinganna kæmi og virtist Iþað meira
áhugamál, en Jöpum sjálfum, sem mest áttu í húfi.
En getur þetta lengi haldist? Það er ilt, bæði fyrir hugsunar-
hátt þjóðanna, sem með valdið fara og hinar, sem yfir höfði sér
eiga vopnið. Það eflir ekki bræðraþelið, að vita af því og hvað af
því getur hlotist.
Það er ekki eðlilegt, að því er þekkingu áhrærir, að uppgötvun
sem þessari verði lengi haldið leyndri. Líkindin eru miklu
fremur hitt, að þess verði skamt að bíða, að enhverjir aðrir verði
til að komast yfir leyndardóminn, eða uppgötva eitthvað í stað
hans, sem svipað væri, eða jafnvel enn stórfengkgra.
Við flestum vísinda-uppgötvunum, sem áður hafa verið
gerðar, og sem að eyðileggingu hafa miðað, hefir ávalt eitthvert
mótvopn verið fundið, sem dregið ihefir úr eyðileggingunni, ef
ekki algerlega stöðvað hana. Þetta átti sér stað meðan flytja
þurfti hlutinn að á sjó eða landi. En sú vörn hefir dvínað eða
horfið, síðan menn fóru að gera loftveginn að skeiðvangi sínum,
eða tóku upp á því að ferðast neðansjávar. Nú er aðeins um að
tefla, hvorir komist yfir sterkari eyðileggingar áhöld.
Það er ekki mjnsta von um, að eyðileggingarvopn þetta verði
ekki notað, ef það verður útbreitt, þegar tvær þjóðir eða fleiri
þykjast eiga sakir að jafna hver við aðra. Og háalvarlegra væri
ekkert, en ef annað eins kæmi fyrir. Notkun slíks eyðileggingar-
vopns verður með einhverjum ráðum að banna áður mikið lengra
fer.
Hættan af notkun þessa vopns í höndum Bandaríkjanna og
Breta, er minni meðan það ekki útbreiðist. En þess má trauðla
vænta af ýmsum öðrum þjóðum. En það er stórkostlegt
til þess að vita, að eyðileggingar vopn skuli vera fundið til þess, að
lama hvað öfluga óvinaþjóð, sem er, ef ekki gersigra hana, á einni
klukkustund. fyrir það eitt að verða fyrri til. Það eru ólíkindin,
að Bandaríkin og Bretar verði til lengdar einir handhafar þessa
vopns, sem gerir útlitið svo ægilegt.
bandsstjórninni. Quebec-ingar
vilja að styrkurinn sé greiddur
föður barnsins, en sambands-
stjórnin greiðir hann móður
þess. Ný tillaga frá Ontario er,
að styrkurinn skuli greiddur
barninu. Þetta virðist nú litlu
máli skifta, en þó þessi síðasta
tillaga sé ekki sem verst, er það
við hana að athuga, að ef tekjur
foreldranna eru yfir ákveðna
fjárhæð, t. d. 2500 dali á ári,
verður barnið að greiða sam-
bandsstjórninni allan skattinn til
baka, sem sárari vonbrigði verða
því, en foreldrunum.
VÍSINDAFÉLAG
ISLENDINGA
Eftir próf. Richard Beck
LEIGULÁNINU LOKIÐ
Bandaríkin ein, að fæða allan
heiminn. Sumum Evrópu þjóð-
Truman forseti lýsti yfir 21. unum, eins og Austurríki, Þýzka
ág. að allri aðstoð til Bandaþjóð- land og Belgíu munu þau þó
anna, sem veitt hefir verið á verða að leggja ríflega til
leiguláns-skilmálum, sé lokið. j komandi vetri, því þar er horfst
Vörurnar sem Bandaríkin hafa í augu við halláeri, en Bretland
þannig látlð af hendi rakna, °g Rússland hafa nóg með sig.
nema alls $39,000,000,000.
Vörum þessum hefir ekki öll
um verið útbýtt ennþá
sem nema alt að $4,000,000,000
eru enn fyrirliggjandi víðsvegar
hjá Bandaþjóðunum.
Þær verða ekki aftur fluttar
heim. Mikið af þeim var ætlað
Frökkum. En skilmálarnir voru
þeir, að greitt yrði sem svarar
20% fyrir þær út í hönd, ef þegn-
* ar væru eftir stríð.
Þó samningar þessir séu úr
sögunni, geta Bandaríkin auðvit-
að lánað hvaða þjóð sem er, alt
sem þau vilja.
Leiguláns samningarnir náðu
mest til þassara landa: Bret-
lands, Rússlands, Kína, Frakk-
lands, Belgíu og Hollands.
Þessar miklu vörubirgðir (um
40 bilj. dala virði) lögðu Banda-
ríkin til, sem nokkurs konar
auka atriði í stríðinu.
Það kennir óánægju í mörgum
blöðum út af því að leiguláninu
Birgðir var ekki haldið áfram. Bandarík-
' in eru auðug, en er þeim láandi,
eftir alt sem þau hafa lagt til af
liði og hergögnum til að skakka
leik þjóða, sem blint og vitlaust
steypa sér út í hvert stríðið af
öðru, þó þau ausi ekki í þann
botnlausa hyl sem við það skap-
ast, þar til Evrópu-þjóðirnar sjá
sér fært að leggja út í annað
stríð? Þau bera ekki ábyrgðina
hvorki af byrjun þessa stríðs né
annara.
Á VÍÐAVANGI
Utan af götunni bárust óhljóð-
in inn í hús og margir þyrptust
út til að sjá, hvað um væri að
Hávaðinn stafaði ekki af
vera.
vagnskrölti eins og oft á sér stað,
Er það . heldur af hundgá eins og hún var
auðvitað ekki nema dropi í ámu, I stundum verst, er verið var að
borið saman við aðalstarfið, að j reka fé í réttir heima. Fjórir
heyja stríðið í Evrópu að jöfnu hundar héldu uppi söngnum á-
líklega við hverja eina þjóð þar kaft utan um tvö börn, dreng
og á Kyrrahafinu öllum Banda-1 og stúlku, á að giska þriggja ára
þjóðunum fremur. Þau studdu gömul. En uppyfir gelt hund-
allar Bandaþjóðirnar í þeirra anna skar sig öðru hvoru ótta-
eigin hernaðar-rekstri, en engin og angistarvein barnanna. —
þjóð þau. Þessu hélt áfram þar til fullorðn-
Það verður að sjálfsögðu til- ir komu að og tvístruðu þessum
finnanlegt Bandaþjóðunum, að vargahópi, sem sífelt var að gera
Ieigulánunum er lokið og Ev- sig nærgöngulari börnunum og
rópu þjóðunum öllum. En það á hefðu eflaust bitið þau, ef ekki
alt sín takmörk og eins það fyrir gert þau utan við sig af hræðslu.
Vart mun um það deilt, að það
sé góð þjóðrækni að fylgjast sem
bezt með menningarlegum
straumum og störfum heima á
ættjörðinni; slíkur áhugi gefur
hollum þjóðarmetnaði byr undir
vængi og glöggvar manni skiln-
inginn á þeim andlegu verðmæt-
um, sem hann hefir að erfðum
fengið.
Ein af þeim menningarstofn-
unum íslenzkum, sem fólki vora
í landi hér mun tiltölulega lítið
kunnug, er Vísindafélag Islend-
inga, enda hefir það unnið starf
sitt í kyrþey, eins og títt er um
fræðilega og vísindalega starf-
semi, og samanstendur auk þess
aðeins af fáum mönnum. Eigi
að síður hefir það int af hendi
mikið og merkilegt verk með út-
gáfu fjölda vísndarita á þeim
irúma aldarfjórðungi, sem það
hefir verið starfandi; en það var
stofnað 1. des. 1918 og átti því
25 ára afmæli fyrir tveim árum
síðan.
Það var dr. phil. Ágúst H.
Bjarnason prófessor, sem átti
frumkvæðið að stofnun Vísinda-
félagsins, og sagðist honum svo
frá stofnun þess, stefnu og störf-
um, í viðtali við vikublaðið Vísi
í tilefni af aldarfjórðungsafmæli
félagsins:
“Haustið 1918 fékk eg Sigurð
Nordal prófessor í lið með mér
til að stofna til fundar innan Há-
skólans til umræðna um stofnun
Vísindafélags Islands.
vísindamenn á höfuðmálum
Norðurálfunnar, bera því órækt
vitni, að það hefir þegar í ríkum
mæli náð þeim tilgangi sínum,
að veita slíkum mönnum íslenzk-
um tækifæri til að gefa út rit sín
heimafyrir á erlendum málum.
Höfundaskráin ber það einnig
með sér, að hinir færustu menn
íslenzkir í sínum vísindagrein-
um eiga hér hlut að máli. Þá
hafa tveir útlendir menn skrifað
rit um íslenzk efni, sem félagið
hefir gefið út.
En Vísindafélagið hefir eigi
aðeins unnið hið merkasta og
þarfasta verk í þágu íslenzkra
vísinda með útgáfu hinna mörgj
rita sinna; það hefir einnig
drjúgum glætt vísindalegan á-
huga á Islandi með reglulegum
fundarhöldum sínum yfir vetrar-
mánuði ársins, en á fundunum
hafa jafnaðarlega verið flutt eitt
eða fleiri erindi um ýms fræði-
leg eða vísindaleg efni. Þarf eigi
annað en renna augum yfir hina
prentuðu útdrætti úr fundar-
gerðunum til þess að sannfær-
ast um, hve merkilegt safn er-
inda um íslenzk fræði og vísnidi
það er orðið, sem flutt hafa verið
á fundum félagsins.
Eins og fyr er nefnt gaf Vís-
indafélagið út sérstakt rit í til-
efni af 25 ára afmælinu (Grein-
ar, II, 2), og er það mikið að
stærð, 224 bls. í stóru broti,
vandað og innihaldsríkt að sama
skapi, eins og sæmir hinum
virðulega félagsskap, sem að því
stendur.
En í ritinu eru þessar ritgerð-
ir: “Orsakasamhengið” eftir
próf. Ágúst H. Bjarnason; “Um
þjóðhöfðingjavald nokkurra lýð-
ræðisríkja” eftir Th. B. Líndal
hæstaréttairmálaflutningsmann;
“Um almenningsrafveitur” eftir
Steingrím Jónsson rafmagns-,
stjóra; um nýíslenzkan orða-
forða frá indógermönskum tím-
um (á þýzku) eftir dr. phil. Alex-
ander Jóhannesson prófessor;
um hvítu blóðkornin í Islend-
ingum (einnig á þýzku) eftir
læknana Jón Steffensen prófess-
or og Theodór Skúlason; um
Hallgrím Pétursson, hið mikla
trúarskáld (á ensku) eftir dr.
svigrúm, sem hann þarfnast til
þess að láta ýmislegt þarft, nýti-
legt og gott af sér leiða, ef hann
brestur ekki þekkingu, tækni og
góðan vilja til þessa. En þá
kynni einhver að lokum að vilja
spyrja: Hví og að hve miklu er
maðurinn ábyrgur gerða sinna?
Þessu er í irauninni fljótsvar-
að. 1 fyrsta lagi hefir hann
nokkurri eigin orku og eigin
vilja yfir að ráða, er hann getur
andæft með utan að komandi á-
hrifum og framkvæmt með það,
sem hann hefir tök á og á krafta
til. Hann finnur eins og skáldið
segir “hitann í sjálfum sér og
sjálfs sín kraft til að standa á
mót.” I öðru lagi velur hann
sjálfur sjónarmið þau og mark-
mið, er hann kýs að fara eftir og
safna að í lífi sínu og starfi. í
þriðja lagi ræður hann nokkurn
veginn sjálfur, ef hann hefst
handa upp á eigin býti, hvaða
ráðum hann ræður, hvaða leiðir
hann fer og hvaða tækjum hann
beitir. Hver ætti þá frekar að
bera ábyrgð gerða hans en sjálf-
ur hann? — Hann er orðinn
sjálfstæð, viti borin vera. Og
hafi hann náð nægilegum sið-
ferðilegum og andlegum þroska,
ætti hann að vera orðinn þess
megnugur að leiða sjálfan sig og
sjá sjálfum sér siðferðilega og
andlega farborða. Og sé þá eitt-
hvað verulegt í manninn spunn-
ið, getur hann gerst höfundur
nýrra fjárhagslegra, menning-
arlegra, siðferðilegra og and-
legra verðmæta eða þá braut-
ryðjandi þeirra með Jífi sínu og
starfi. En — ultra vires nemo
obligatur — enginn er ábyrgur
um orku fram!”
Þetta vandaða og efnismikla
afmælisrit Vísindafélags Islend-
inga, sem og rit þau, er það hef-
ir gefið út, og fyrirlestrahöldin
á fundum þess, starfsemi þess
öll, í einu orði sagt, ber því fag-
urt vitni, að ísland á nú orðið
fjölmennum hóp fræði- og vís-
indamanna á að skipa í mörgum
greinum. Og sérstakt fagnaðar
efni er það, að sá hópur manna
fer stöðugt vaxandi og færir
jafnframt út landnám sitt í heimi
vísindanna.
‘AUSTAN TóRUR’
Bók eftir Jón Pálsson fræðaþul
og þjóðkunnan af ýmsu sem
hann hefir áður ritað.
En þessi bók hans byrjar
æfisögum af þremur mönnum,
Brandur í Roðgúl og af þeim
feðgum Kolbeini í Ranakoti og
theol. Magnús Jónsson prófessor-; Þorleifi syni hans á Háeyri.
tvær ritgerðir á ensku eftir Árna
Á fundinum mættu 10 manns Friðriksson fiskifræðing um efni
og var einróma samþykt aðj^r hans vísindagrein; um jarð-
stofna félagið. Hefir það lifað
síðan og starfað d kyTþey. Það
hefir þegar gefið út 26 stærri
vísindarit, eitt bindi greina og
upphaf að öðru bindi með grein-
um, ásamt afmælisriti, sem nú
er í prentun. Ennfremur hefir
félagið gefið þrisvar út skýrslur,
sem ná yfir árin 1918—1930,
1931—32 og 1933—34.
Fyrir okkur, sem að stofnun
félagsins stóðum, vakti það fyrst
fræði Vestmannaeyja (á þýzku)
eftir dr. Trausta Einarsson jarð-
fræðing; og um kalzíum og fos-
Brandur í Roðgúl er mikill
hagleiks og hæfileikamaður og
var þrígiftur. Og niðja hans
getið.
Síðasta kona Brands er Gróa
Bjprnadóttir sem lifir síðast í
fór íslenzkra mjólkurkúa (einn- gkkjudómi í elli sinni, fyrst hjá
ig á þýzku) eftir dr. phil. Sigurð
Pétursson.
Kennir hér því margra grasa
og þeirra kjarngóðra, því að all-
ar eru ritgerðir þessar hinar
og fremst að veita íslenzkum vís- j enda þótt sumar þeirra eigi
indamönnum tækifæri til þess að I meira erindi til sérfræðinga
dóttir sinni og manni hennar og
fór þangað með eignir sínar og
afhendir þeim þær.
En svo deyr dóttir hennar. En
til aukins réttar fyrir dótturbörn
fróðlegustu, hver á sína vísu, | sjn gerir hún enga kröfu í dánar-
fræðimannlegar í bezta lagi, semj búið Qg er þá mjög orðin elli-
vænta mætti, og læsilegar vel,lhrum og eignalaus.
Svo hún leitar þá til hrepp-
gefa rit sín út hér á landi á er-
lendum málum.
Alt til stofunar Vísindafélags-
einna saman heldur en aðrar
þeirra.
Prýðilega samin og sérstak-
ins urðu íslenzkir vísindamenn lega vekjandi til umhugsunar er
að leita út fyrir landsteinana ritgerð Ágústs prófessors um or-
með skrif sín og það fanst okkur sakasamhengið, enda fjallar hún
ekki geta gengið lengur, enda Um efni, sem allir þeir hljóta að
ekki vansalaust. i láta sig varða, er nokkuð veru-
Það sem vakti í öðru lagi fyrir lega hugsa um mannlífið og til-
okkur með stofnun Vísindafé■' gang þess, en fljóta ekki “sof-
lagsins var það, að þetta sama áv, andi að feigðarósi”. Rekur höf-
stjórans um framfærslueyirir en
hann synjar kröfu hennar. Og
þá fer hún til prófastsins og bið-
ur hann að veita máli sínu fylgi.
En sá guðsmaður sagðist ekki
mundi gera það nema að sýslu-
maðurinn gæfi-orð þar til.
Þetta er gott sýnishorn af
mannúðarhneigð í kirkjuvalda
kristninni og bendir — ásamt
mörgu öðru — hvað kirkjuvalda
kristnin hafði lítið lært og skilið
varð Island sjálfstætt og full-'undur skoðanir heimspekinga á af mannúðar og kærleiks kenn-
valda ríki, og í þriðja lagi af því, orsakasamihenginu að fornu og
að þá voru 800 ár liðin frá því nýju og lýkur máli sínu með
ritöld hófst á Islandi. En upp- j þessum orðum:
haf ritaldar á íslandi verður að “Eg þykist nú hafa fært nokk-
telja það, er Hafliði Másson lét ^ ur rök að því, að orsakasam-
færa lög í letur veturinn 1118.”
Tíu félagsmenn rituðu undir
stofnskrá þess, en á aldarfjórð-
hengið sé bæði miklu sveigjan-
legra og margbreytilegra en
menn áður hafa haldið það veraJ hjá mörgum
ungsafmælinu voru þeir 33 tals- 0g að það gefi manninum alt það hún sé þó
ingum Krists. Það sýnist að
embættið og valdið yfir fólkinu,
með föstu táknrænu formi væri
öll kristnin til kirkjuvaldsins.
Og þó hafa prestarnir látist
standa á öndinni yfir því. Hvaða
andúð að kirkjan eigi að mæta
- eins góð (!!) og
það aðeins hefir
gleymst að athuga hvað mikið að
kirkjuvalda kristnina skorti til
að vera kristin í verkunum.
En þessi Gróa Bjarnadóttir
leitaði síðast til sýslumannsins.
En 'hverja áheyrn að hún hafi
fengið þar er ekki getið.
En höfundurinn bara spyr: “Ef
dygðin verðskuldar slík laun,
hvað mun þá ódygðin eiga skil-
ið?”
Þettur Kolbeins í Ranakoti er
dálítið blandaður þjóðsagnablæ
að sumu leyti. Sem gæti hafa
verið grafið upp úr gleymsku
vegna þess að hann er faðir hins
þjóðkunna mikilmennis Þorleifs
á Háeyri.
Um Kolbein þann hefir það
sannast að vera að ætt og upp-
runa úr Aðaldal í Þingeyjar-
sýslu. Þó hann eyddi mestri æíi
sinni nærri syðst í Árnessýslu.
En langmerkastur er þáttur
Þorleifs á Háeyri, því hann sýn-
ir: 1. Hvaða vitsmuna maður
að Þorleifur hefir verið frá nátt-
úrunnar hendi; 2. Hin frábæru
hyggindi hans til auðsöfnunar
upp úr allsleysi; 3. Hvað hann
I er dásamlegur skipulagsmaður,
hann er eins og hann hefði verið
alinn upp við diplomatiskt skrif-
stofukerfi þessi alólærði maður
sem vildi styðja alþýðumentun.
Einnig er þar uppskrift af
dánarbúi Þorleifs. Og var það
vel gert að birta þá skýrslu og
munu margir fleiri en Árnesing-
ar hafa gaman af að lesa það.
En bezta sönnunin fyrir hæfi-
leikum Þorleifs er gjafabréf
hans og skipulags skráin fyrir
því til búnaðar framfara í
Stokkseyrarhrepp. Hvað lang-
sýnn hagfræðingur hann hefir
verið, og hvað hann hefir verið
viss um að stofnun sjóða væri
nauðsynleg til framtíðar fram-
fara, sem Iþá var nálega óþekt á
Islandi. Einnig er niðja Þor-
leifs getið.
En um síðari part bókarinnar
er ekki mikið að segja. Það eru
mest veður athuganir höfund-
arins sjálfs af því víðáttumikla
útsýni til veðurs sem hans
heimahagar veittu honum. En
sýnir frábæra athyglisgáfu hans
og til þess notar hann einnig
hátta bréyting fugla, dýra, fiska,
eftir veðurfari og litabreyting
málma eftir veðri.
Guðni Jónsson undirbjó til
prentunar og jók við skýringum.
S.
DÁNARMINNING
Af vangá hefir láðst að geta
dánardægurs Filippusar Jóns-
sonar. Hann andaðist í Calgary,
Alta., þann 14. ágúst mánaðar
1941. Filippus var fæddur 30.
nóvember árið 1880.
Foreldrar hans voru Jón Dan-
ielsson og Guðrún Runólfsdóttir
hjón á Helluhrauni í Borgarhöfn,
Austur Skaftafellsýslu.
Árið 1905 flutti hann vestur
um haf, þá 25 ára gamall, og tók
sér bústað í Calgary, Alta., vann
hann þar mest algenga vinnu
um 11 ára skeið, flutti þá til
Manitoba og dvaldi þar nokkur
ár, flutti svo aftur til Calgary
og ,vann þar á meðan heilsan
leyfði, það sem eftir var æfinn-
ar. Hann lætur eftir sig eina
systir á lífi, frú Kristínu Ander-
son, í Winnipeg, Man.
S. Sigurðsson
Góðar bækur
Ieelandic Grammar, Text, Glos-
sary, Dr. Stefán Einarsson,
(bandi) _______________ $8.50
Björninn úr Bjarmalandi,
Þ. Þ. Þ. (óbundin) $2.50
(bandi) _______________ $3.25
Hunangsflugur, G. J. Guttorms-
son, (bandi) __________ $1.50
Úr útlegð, J. S. frá Kaldbak,
(óbundið) ______________ 2.00
(bandi) ________________ 2.75
Fimm einsönglög, Sig. Þórðar-
son (heft) _ __________ $1.50
Björnsson’s Book Store
702 Sargent Ave. — Winnipeg