Heimskringla - 05.08.1953, Side 4

4. SÍÐA
HEIHSKRINGLA
Winnipeg, 5. og 12. Ágúst 1953
(StofnuO 1SI8)
Kemui fit á hverjum mlðvikudegl.
Elgendur: THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man. — Talsími 74-6251
Verfí blaOslns er $3.00 árgangurinn, borgist fyriríram.
Allar borgantr sendist: THE VIKING PRESS LTD
öll viOskiftabréí blaðinu aPlútandi sendist:
The Vildng Press Limited, 853 Sargent Ave., Winnipeg
Rltstjóri STEFAN EINARSSON
Utanáskrlft til ritstjórans:
EÐITOR HEIMSKRINGLA. 853 Sargent Ave.. Wlnnipeg
Advertising Manager: GUNNAR ERLENDSSON
"Heimskringla" is published by THE VIKING PRESS LIMITED
and printed by VIKING PRINTERS
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg, Man., Canada — Telephone 74-6251
Authorized as Second Class Mail—Post Office Dept., Ottawa
Winnipeg, 5. og 12. Ágúst 1953
Hvernig urðu flokksstjórnir hér til ?
Hvernig urðu stjórnmálaflokkarnir til, sem í Canada hafa bar
ist um völd í þrjá fjórðu úr öld?
í síðasta tölublaði Heimskringlu, var birt stutt ágrip af stjórn-
arsögu þessa lands.
Einstöku manni fanst það skrítilegt uppátæki. En sannleik-
urinn var sá, að tilgangurinn með því, var að greiða fyrir um svar-
ið við spurningunni sem yfir þessari grein stendur.
Tilvera hinna sögulegu eldri flokka þessa lands, liberala og
íhaldsmanna virðist vera beint áframhald af reiptogi Frakka og
Breta um eignarrétt á Canada.
Á hlið Frakkanna hefir liberal-flokkurinn verið. Það má meö
sanni segja, að hin pólitíska barátta hans hafi verið hugsjónir og
stefna Frakka í þessu landi.
Með stefnu Breta í landsmálum Canada hefir íhaldsflokkur-
inn svo nefndi verið. Það sem aðgreinir þessa öldnu flokka og
kemur ótrúlega oft í ljós bæði í hugsunum þeirra og framkvæmd-
um hér, er í raun og veru stjórnarfarslegt viðhorf þessara tveggja
áminstu þjóða—ekki aðeins í baráttu þeirra hér um völdin í málum
þessa lands, heldur einnig í stjórnarfarslega sögulegu viðhorfi
beggja þjóðanna yfirleitt.
En að fara langt út í þá sögu, verður hér ekki gert. Það sem
sagt er, eða mest er talað um, að liberala og konservativa (svo
maður haldi sér að nöfnunum, sem flokkarnir hér ganga undir)
aðgreini, eru tollmál. Liberalar eru með lágum tollum eða eng-
um, en lækka þá að vísu aldrei, vegna þess, að afnema þá í landi
við hlið Bandaríkjanna, meinti innlimun í Bandaríkin. Hún hefði
nú kanske ekki verið það versta. En hana vilja liberalar eða Frakk-
ar ekki. Það virðist eiginlega alt benda til, að Frakkar skoði ekki
eignarréttar-ágreiningi landsins enn lokið. Það er heldur ekki eins
ástatt nú fyrir þeim og í sögunni var þegar þeir töpuðu því, og hót-
uðu að sameina það Bandaríkjunum fremur en að sætta sig við að
það sé í höndum Breta. Sjálfstæðisbarátta Frakka lýtur nú orðið
eingöngu að því, að landið komi í þeirra hlut, að það verði frakk-
neskt land, sjálfu sér stjórnandi, að vísu, en land, sem tekur til ó-
spiltra mála með að efla hér franska menningu og að í öllum fylkj-
um verði töluð franska, eigi síður en enska á þingum, nema frem-
ur sé, að franska verði meira töluð út um land og í skólum og blöð-
um notuð og Heimskringla og Lögberg verði helzt á frönsku skrif-
uð. Þetta er það sem til greina kemur meira en ætlað er, þegar ver-
ið er að spottast að því, að afnám tolla meini lítið fyrir liberölum.
Þeir stagist á lágtöllum, en geri ekkert til að lækka þá eða afnema.
En af frítolla stefnunni hefir leitt, að hér hefir enginn iðnað-
ur risið upp og aðeins frumiðnaður verið rekin, svipaðast og á
meðal þjóða, sem menningu heimsins hafa ekki en tileinkað sér
Hér ættu nú í þessu auðuga víðferðma og erviða landi að búa um 75
miljón manna. Þá fyrst myndi Canada af mannanna hálfu gerð
réttmæt skil.
Konservativar hafa verið með iðnaði, innflutningi fólks, toll-
um til verndar iðnaði í byrjun og vinslu hráefna landsins heima-
fyrir. Þá yrðu hér auk alls annars einnig fleiri til að eta kornið
sem jörð hér gefur af sér, og þyrfti ekki að sækja kaupendur til
Evrópu á því. J£n konservatívar hafa sama sem ekkert verið hér
við völd, en stefna liberala og Frakka verið landsmálastefna þjóð-
arinnar. Landið er enn ónumið að mestu leyti, vegna þess. Ef til
vill á það eftir að vera numið af Frökkum enn! Að þeir hugsi sér
það ganginn í hlutunum, er mjög líklegt.
Frakkar hafa unnið talsverðan sigur í baráttu sinni um yfir-
ráðarétt Canada síðustu 50 árin. Þjóðin hefir stutt stefnu þeirra.
Trúmál hafa hjálpað þar til. Kaþólskan á hér mikil ítök meðal
annara þjóðflokka en Frakka, er þessvegn hafa að stuðningi þeirra
hér unnið. Og liberalstefnan í stjórnmálum hefir stutt stefnu
Frakka í veraldlegum skilningi svo rækilega, að Frakkar einir geta
ráðið öllu um það hvernig stjórnað hefir verið hér síðan 1896, að
minsta kosti. Viðhorf landsmanna í trú og pólitík hefir verið á hlið
Frakka og hefir verið notað óspart af þeim til að koma ár sinni
stjórnarfarslega fyrir borð.
fslendingar hafa mjög hneigst að stefnu liberala, aðallega ef
til vill, af nafninu. Orðin hrífa fslendinga ávalt mikið, oft meira
en sjálfur veruleikinn. En ef maður færi nú að segja þeim, að þeir
hefðu í raun og veru verið Bretahatarar með fylgi sínu við þenn-
an flokk, mundi þeir fæstir kannast við það, og eflaust réttilega
mótmæla því, þrátt fyrir hin sögulegu rök um uppruna tilgang og
tilveru flokksins, sem þeir hafa fylgt—í blindni eða af ráðnum
huga.
Enn sá draumur (!) má búast við að margur segji. Eins og til
þess eigi nú að koma, að Frakkar verði hér öllu ráðandi. Slíkt væri
óhugsandi. Á eitt dæmi má þó minna, þar sem svipað hefir átt sér
stað og undir mjög svipuðum kringumstæðum. Það er í Suður-
Afríku, dæmið af þjóðverjum þar eða “Búunum" svo nefndu. Mal-
an-stjórnin þar er nú ekki búin að taka landið í sína eign aftur. En
yfirráðin eru aftur komin í hendur Búanna, eins og fyrir Búa-
stríðið.
Bretum var legið mikið á hálsi fyrir að láta sig yfirráð þar
skifta og þó borgarar landsins væru og vildu frjálsari stjórn handa
almenningi en Þjóðverjar vildu þýðast. Þar er nú spurt: Sækir í
sama einræðið og áður með Búunum. Þessi sama spurning verður
eflaust mörgum hér ofarlega í huga ef liberal-flokkurinn vinnur
Séra Einar Sturlaugsson:
Minni íslands
og Stephans G. Stephanssonar
Mér þykir líklegt, að vér mun-
um flest þá daga, er vér vorum
börn, hversu gaman oss þótti að
fletta myndabók ævintýranna,
enda þótt ævintýrið væri stund-
um harla fjarskylt veruleikan-
um,—eða kannske var það ein-
mitt vega þess, hve ævintýrið og
veruleikinn voru miklar and-
stæður.
þess manns, sem vér höfum sér-
staklega í huga í dag, á þessari
fjölmennu samkomu hins ís-
lenzka þjóðarbrots hér í álfu, líf
fslendingsins og skáldsins
Stephans G. Stephanssonar. Og
þó þekkjum vér líklega engan
mann óskáldlegri í sjón og hátt-
um, engan, sem hefur lifað
meira í veruleikans heimi en
fegurstu tóna úr hörpu hans. En saukalaust hefur það ekki verið
minningin um ísland er honum fyrir skáldið að sniðganga svo
meira en aflgjafi hárra hugsjóna, sem hann gerði. hina göfugu dís.
er hann hefur “fellt í lag og
línu”. Að sínu leyti eins
Hann veit og viðurkennir að
Þótt eg leyfi mér að kalla^en hann.
ævintýrið og veruleikann and-
stæður, þá skeður þó stundum
hið einkennilega, að veruleikinn
getur orðið að ævintýri og
ævintýrið að veruleika.
Er það ekki ævintýri líkast, lit
sigur 10. ágúst og situr hér
lengur að völdum, en hann er
búinn að gera. Það eru og verða
ávalt Frakkar innan liberal-
flokksins, sem þar ráða lögum
og lofum, en alls ekki liberalar
upp og ofan. Valdabarátta þess
flokks, er fyrir eitt af hinum
mörgu þjóðarbrotum, sem hér
eru, en ekki fyrir alla þjóðina.
Ef stjórnarstefna Sir John A. in-
Macdonals með sameinuðum í-
búum. alls landsins, lagningu
járnbrauta um það og með undir
stöðu lagðri til iðnaðarreksturs,
hefði átt hér aldur hefði ef til
vill nú verið um þjóð hér að
ræða sem áhrifalega hefði ekki
mikið staðið Bandaríkjunum að
baki. Iðnaðarstofnanirnar væru
dreifðar um alt land, íbúatalan
frá 75-100 miljónir manna og
auður og myndarskapur og þjóð
leg menning farið eftir því. Af-
koma Bandaríkjanna sannar eig-
inlega þetta. Ef hér hefðu ekki
afturhaldsöfl, sem liberalismi
heitir, hait völd og ráð, væri lít-
il ástæða til að halda að munur
landanna væri mikill.
Það sem eiginlega er því greitt
atkvæði um 10. ágúst, er frakk-
neskt afturhald, sem nefnt er
liberalismi, en er ekkert annað
en barátta um yfirráð eins þjóð-
ernis hér, en ekki allra íbúanna
jafnt. Það er nú alt frelsið sem
hér er barist fyrir þó leitt sé að
þurfa frá því að segja.
Vestur-Canada er búið að sýna
og sanna, að það hefir ekkert
með þennan svokallaða liberal-
isma að gera. íbúar þess eru bún-
ir að átta sig á, að honum er
stefnt að því, að uppræta hér
brezka menningu, eins og sakir
standa og ryðja franskri menn-
ingu veginn.
Þegar Frakkar hætta að tala
um sig sem fyrstu íhúa landsins
og eigendur þess eða hina eigin-
legu Canadamenn, eins og þeir
nú gera, þá er astæða til að
greiða liberölum atkvæði. En
meðan miðað er að því einu að
uppræta bæði mál og menningu
þá, sem innflytjendur landsins
hafa til þessa kostað kapps um
að efla, breskt mál og menningu,
þýðir ekkert að vera að reyna
að. hefja liberal stefnuna til
himna. Bandaríkin skiftu ekki
um þetta, þó undan Bretum bryt-
ust. En Búarnir og Frakkarnir
í Quebec, hafa þar annað á prjón
um.
Frönsk menning er bæði mik-
Á þeim árum íslands, er nátt-
úru-öflin sjálf tóku höndum
saman við erlenda stjórn og illa
og þjökuðu mannfólkið, sem
enn hjarði á hólmanum norður í
Dumbshafi, fæddist á örreitis-
koti norður í Skagafirði, svein-
barn, sem hlaut í skírninni nafn-
ið Stefán Guðmundur. Á kom-
andi hausti, eða hinn 3. október,
er liðin ein öld síðan það gerð-
ist. t
Kotið Kirkjuhóll, hjáleiga frá
Víðimýri í Skagafirði, þar sem
Stephan G. Stephansson fædd-
ist, er fyrir löngu í eyði fallið
og kumbl þess gleymd og gró-
Jarðirnar Syðri-Mælisfellsá
og Víðimýrarsel, þar sem
bernsku- og
ans G. lágu, einnig í eyði komn-
ar og mönnum gleymdar. Mjói-
dalur í þingeyjarsýslu, þar sem
Stephan gerðist vinnumaður 16
ára gamall, sömuleiðis löngu
kominn í auðn.
Á engum þessarra staða er
r.okkuð það til, sem minni á
sveininn fátæka, er smalaði þar
ám og kúm fyrir 90 árum og las
í hjásetunni rímur, sögur og
riddaraljóð í bókum, sem góð-
viljaðir menn höfðu lánað hon-
um, en gerðist síðar landnáms-
maður í nýrri heimsálfu og hirð-
maður tiginn í höllu Braga.
Lyngmórinn ljúfi 1 lendum Víði-
mýrarsels, sem forðum leyndi
hinum sama sveini, er hann grát-
inn horfði á eftir sveitungum
sínum, er þeir riðu frá Arnar-
stapa upp Vatnsskarð á suður-
leið í skóla, er nú mönnum týnd-
ur. En sveinninn 12 ára gamli,
sem vildi þá leyna móður sína
tárum sínum og innstu hjartans
löngun, vegna þess að hann vissi
að foreldrum sínum var fjárhags
lega um megn að kosta hann á
Páll postuli mælti torSum: "eJ skáldey®Ía" *< ■><>""». oftast
fyrirverð mig ekki fyrir fagn- Sett a hinn óæðra bekk. En
aðarerindið, því að það er kraft- hann veit Iíka, að honum er svo
ur guðs til hjálpræðis, hverjum mikið gefið, að hann getur leyft
sem trúir”, svo gat og Stephan sér að hafa skáldskapinn sér til
G. sagt um ísland og íslenzka dundurs í hjáverkum, við gegn-
menningu. fslenzk tunga, ísl. ingar og á andvökunóttum og
menning og ísl. minning var hon- samt tekið sér sæti í höll Braga
um kraftur til hjálpræðis, til á innsta bekk.
manndóms og menningardáða. | En menn skyldu ekki gleyma
Mér er nær að halda, að þó að því, þegar þessa er minnst, að'við
Stephan G. lifði meira en hálfa arin skáldsins stóð hún jafna
öld hér í álfu, hafi sá dagur vart sterk, og traust, drottning heim-
liðið, að ekki minntist hann ís- iiisins, eiginkonan og móðir
lands né sæi mynd þess í anda barna hans, stóð þar eins og
en sú hugarsýn og hlýja minn- vættur til verndar og skjóls við-
ing var þá aldrei slík, að hún kvæmum anda hans og oft
fyllti hann angurværð og tilfinn- þreyttum taugum. Auk hinnar
ingavoli, er sliti hann frá lífsins næmu skyldu tilfinningar heim-
önn og skyldum. Nei, öðru nær. ilisföðursins, sem á fyrir stór-
Strengurinn að austan, sú um bópi barna að sjá, er lund
ramma taug, er batt hann móð- hans hinsvegar svo stór, að hann
urjörð og menning fslands, getUr ekki hugsað til að lifa við
þeirri menning, sem hann hafði búsveltu og baslarahátt. Til þess
drukkið í sig, sem barn með þekkti hann allt of vel eymdar-
móðurmjolkinni heima á Fróni, kjör fátæklingsins heiman af fs-
var honum engu síður áminning jandi Qg hefur án efa unnið sjálf
og aflgjafi sem almennum borg- um sér það heit, er hann hvarf
ara og bónda hér á sléttum Can- af jandi burt> að játa það aldrei
ada en sem skáldi og andans stór- um sjg Spyrjast> að hann, fslend-
menni. Flestir íslendingar kann- ingurinn, yrði verðgangsmaður
ast við skáldið Stephan G. Steph- moð erlendri þjóð. Nei. Sannar-
æskuheimli Steph- ansson’ en færri’ minnsta kosti jega stefndi hann hærra. Honum
heima-fslendingar, þekkja mann- brann ejdur i hjarta. Eldur
inn Stephan G. En kannske er jnetnaðar og hárra hugsjóna.
engu ófróðlegra né minna í var- yisast ekki sjálfs sín vegna fyrst
ið, að kynnast, manninum og 0g fremSt) heldur vegna ætt-
bóndanum Stephani, en skáldinu. jands sins og feðraþjóðar. Það
Að vísu er Stephan svo heil- sér maður meðal annras í loka-
steypt persóna og sjálfri sér erindi kvæðisins “Heimkoman”
samkvæm, að hann er allur, hvar þar sem hann víkur að heiman-
sem hann birtist, en hvergi veill fdr sinni 0g væntanlegri aftur-
ny hálfur. Hann er allur þar sem komu þangað en sem geti þó
hann stendur með öxi í hendi og dregist vonum lengur, og hann
heggur skóg, þar sem hnan plæg- segir við frænku sína, sem hann
ir akur og sáir (í hann) og þar hefur í huga heima á Fróni, vís-
sem hann situr við skrifpúltið ast gamja> fróða, sagnakonu:
sitt og ritar kunningjabréf; og
harín er allur og engum öðrum---------þegar eg kem, svo þér sé
líkur, þegar hann knýr strengi fengur,
hörpu sinnar og kveður sér það skal verða stærri drengur,
hljóðs, hvort það er heldur í trænka, en sá, sem frá þér geng-
einfaldri stöku eða stórbrotn- ur —
asta ljóði. Hann er ævinlega annars hverf eg aldrei heim.
sjálfum sér samkvæmur, er, ef
eg mætti orða það svo, Steph- jjann meinti ekki að fara til V.-
anskur í hugsun og háttum. En heims til að koma þaðan aftur
bak við allt, og það sem knýr sami fátæki, nafnlausi drengur-
hann til átaka, jafnt í andans inn> gtefán Guðmundur Guð-
sem efnisins heimi, er ísland, mundsson. Nei, það skal verða
minningin um burstalágan bæ í stærri drengur—annars hverfi
grænum túnkraga, minning um eg ajdrei heim. Hann var af
hamrabelti, hraun og sanda, grá- þeim viði vaxinn, að hann sætti
skota/ nu ekkl leJnSt frekar ar skriður og gróinn dal, þar si ajdrei við hlut hns smáa, án
Kn IVi rin calrnarti nrpnorcinc . . . °
en þá. Móðirin saknaði drengsins
og tók að leita hans og gekk fram
á hann grátinn í lautu, eftir því
sem Stephani segist sjálfum frá.
Heimaþjóð hans og samlandar
hér í álfu fundu hann síðar sem
stórskáldið Stephan G. Stephans
son. Skólapiltarnir, sem forðum
hillti undir við Arnarstapa á suð-
urleið eru nú, sumir hverjir
gengnir inn í skugga stapans og
gleymskunnar, en smalasveinn-
inn, fátæki, sem leyndist þá grát
inn utan við veginn, hefur nú
gefið heimaþjóð sinni og Vest-
mönnum öllum, er móðurmál
hans skilja, gjafir gulli dýrri og
gnæfir nú, eftir 100 ár, hátt yfir
Arnarstapa og Alberta-fjöll.
Þetta er ævintýrið, sem eg
nefndi svo, að skagfirski piltur-
inn óskólagengni, er í dag einn
þekktasti og dáðasti sonur fs-
lands bæði austan hafs og vest-
il og góð. Það er ekki hún í sjálfu an pjann, sem um tvítugs-aldur
sér, sem hér er verið að gagn-
rýna. Það sem mest varðar, er að jifði
ensk menning er hinum norðlæg
ari Evrópuþjóðflokkum, sem
hingað hafa flutt, nær, og þar
meðal vor íslendingum. Frá
i ð il
yfirgaf ástmold og ættfólk og
til elli fram í annari
beimsálfu var og er, ef til vill
íslenzkastur allra íslendinga,—
þjóðlegastur og þó alþjóðlegast-
ur í senn allra ísl. skálda.
menningarleg u sjónarmiði: það er vist enginn sá, er
þeirra manna skoðað, er ensk ^>ekkti Stephan G. Stephanson,
menning hollari þroskandi mann]að hann efist um einlægni hans,
kyni, en menning annara stói-:er þann kvað: “Svo ert þú ís-
þjóða eða fjölmennra mann-;Iand, í eðli mitt fest,
flokka. ] að einungis gröfin oss skilur.
Þetta getur nú skoðast koma ísland sjálft, þjóðin og tung-jj öndvegi sitji.
kosningunum, sem fyrir dyrum|an. og um fram allt íslenzk þd helgaðir stritinu hraustleik
eru lítið við. En sagði ekki St.;menning, er Stephani sá aflgjafi
G. St. að menn ættu ekki að er kemur öllum strengjum sálar-
sem flissa á brotum bláar ár, — þess þð> að hann væri að trana
minning um land elds og isa sér fram sjájfur né hreykja sér
lengst í höfum austur, þar sem upp gkkert var honum fjær
fátækt fólk en hjartahlýtt, yrk- gjjgpj en það. Hann var óbrotinn
ir rímur, sálma og riddara ljóð erfiðismaður, sjálfur úr alþýðu-
og segir sögur á löngum og stétt 0g vann hörðum höndum
dimmum vetrarkvöldum, en þar tij ejjj fram. Bóndi aö stöðu, sem
sem í aðra tíma ríkir: - átti ajjt sitt. Undir sól og regni,
Nóttlaus varaldar-veröld. bóndi af lífi og sál með allt hið
Allt vakir þetta honum í sál besta úr ísl. bændamenningu
og kyndir þá elda, sem jafnt horfinna alda í blóði sér; dreng-
bjarma sem yl leggur frá um jund IllUga, visku Njáls, snilli
víðerni Vesturheims, þar sem Snorra, andagift Egils og Ara-
norræn tunga er numin. máj á tungu. Með þrautsegju og
Skapgerð Stephans er svo heil þ0jgæði. sem þekkir ekki að láta
og óskift, hvort sem hann birtist undan kalli skyldunnar, kota-
oss í ljóði eða bús síns önn, að jarj og kóngur í senn, en um-
maður gæti haldið, að honum fram ajjt íslendingur, jafnt sem
hefði tekist það, sem enginn er bóndi, verkamaður og sem höf-
þó sagður geta, að þjóna tveim- uðskáld. En hvort sem hann
ur herrum og vera þó báðum vinnur á akri, heggur skóga,
trúr. Þjóna sínum arnfleyga mokar flór eða hann rær á Boðn-
skáld-anda annars vegar, en armið, er karlmennska hans slík
skyldum og þörfum bús síns og arfborinn manndómur, að allt
hins vegar. En er það svo, þegar sem hann snertir við verður í
að er gáð? Nei. Það er vísast of- raun Qg veru stðrt og tigið
mælt að segja, að hann hafi ffann, útlaginn íslenzki, ávöxt-
reynst báðum trúr, skálgyðjunni ur kynborinnar þjóðar, sem kaus
og bús-önninni. Minnsta kosti heldur að flýja móðurjörð sína
gerir hann ljóðadísinni upp orð og jeita heimkynna í ókunnu
í einu kvæða sinna “Afmælis- hrjóstrugu landi, en að selja
gjöfinni” og lætur hana koma frumburðarrétt sinn til frelsis,
fram sem afbrýðissama ástmey, manndóms og menningarlífs. —
er ásakar skáldið fyrir ótryggð ávoxtur þjóðar með þúsund ára
og skeytingarleysi við sig, en strið og þúsund ára menningu
telur að heimilið og búid, að baki, hann er, segi eg, að
vinnuskyldan, sé drottningin, er jýsa sjálftim sér, er hann í kvæð-
inu “Kolbeinslag” kveður svo:
hugsa í árum, heldur öldum? lífs hans til að titra og seiðír lætur hann hana segja. En sár-
og dag, En eðli Kolbeins var yfirmennt
mér hríðar og nótt og þreytu— hann orkaði því, sem er fáum
hent,