Lögberg - 16.10.1947, Qupperneq 7

LÖGBERG, EIMTUDAGINN
16. OKTÓBER, 1947.
ÁRNI ÓLA:
Gamlar minningar frá Hafnarfirði
Það var seinasta hundadaginn
1 sumar, rétt eftir að hin mikla
skömtun hafði skollið á. Fyrir
nokkrum dögum hafði eitthvert
æði gripið Reykvíkinga. Þúsund
um saman höfðu þeir ætt búð
úr búð og rifist um þær vörur,
sem þar voru á boðstólum og
rifið þær út. Skófatnaður, vefn-
aðarvara, kaffi, smávörur, skart-
gripir og ótal margt annað hafði
verið svo eftirsótt að það var
engu líkara en að hér hefði ver-
ið algjör skortur á þessum vör-
um í mörg ár. Og til þess að
stöðva þetta æði, varð að fyrir-
skipa skömmtun í stórum stíl.
Þetta er nýr þáttur í vezlunar-
sögu Reykvíkinga. Og nú var
komin kyrrð á í þeim búðum,
sem fyrir hörðustu áhlaupunum
höfðu orðið.
Hundadagarnir kvöddu eins
og þeim var samboðið, með sunn
an stórviðri og úrhellis rigningu
Gangandi fólk á götum Reykja-
víkur reyndi að hlaupa úr einu
húsaskjóli í annað. Kápur og
pils flöksuðust með smellum í
storminum og hattar fuku. Bíla-
þröng var á öllum vegum, því að
allir þeir mörgu sem bíla eiga,
fóru á þeim milli húsa, til þess
að hrekjast ekki í veðrinu. Stræt
isvagnarnir voru svo þétt skip-
aðir sem framast var hægt í þá
að troða. Og mörg hundruð
stöðvarbílar voru á þönum með
fólk, sem var að fara í búðir til
þess að leita að einhverju til að
kaupa, einhverju sem ekki væri
skammtað en betra væri að
hafa heima hjá sér þegar... Já,
þegar hvað?
Eg streittist gegn veðrinu upp
í bæ, á nokkurs konar flótta frá
þessu öllu saman, ótíðinni, brun-
andi bílum og fólki, sem var á
þönum til að kaupa eitthvað. —
Eg ætlaði að reyna að skreppa
svo sem 70 ár aftur í tímann,
hverfa til lítils og friðsæls fiski-
þorps þar sem alt var með öðr-
um svip.
Eg fór upp á Njálsgötu 31 A
Þar á heima Pétur Jónsson, fyrr
um kaupmaður, einn af elztu
verzlunarmönnum hér á landi
og einn af stofnendum Verzlunar
mannafélags Reykjavíkur. Hann
er nú rúmlega 85 ára að aldri.
Pétur er fæddur í Hafnarfirði
árið 1862 og var þar þangað til
1897. Þá fluttist hann til Reykja-
víkur og hefir dvalist hér síðan,
lengst af við verzlunar- og skrif-
stofustörf. Seinustu 15 árin hefir
hann verið blindur, og ekkert
getað gert, en heilsan þó að öðru
leyti sæmileg. Er það þungt fyr-
ir mann, sem hefir verið sívinn-
andi alla ævi að sitja svo lengi
í myrkrinu og halda að sér hönd-
um. Pétur ber þetta mótlæti þó
vel og er glaður og reifur heima
að sækja.
Erindi mitt til hans var að
spyrja um verzlunarháttu í
Hafnarfirði um það leyti er hann
byrjaði verzlunarstörf, en síðan
eru nú 73 ár, því að 12 ára gam-
all réðist hann til Knudtzons
verzlunar þar og var hjá henni
í 23 ár. Sagðist honum frá á þessa
leið:
— Hafnarfjörður var þá ólíkur
því, sem hann er nú. Þá voru
ekki nema örfá timburhús þar.
Flest híbýlin voru torfbæir. Eng
ar götur voru til, aðeins stígar
og slóðar og lá aðalstígurinn eft-
ir sjávarkambinum fyrir fjarðar
botninum og þar var göngubrú
á læknum, hin eina sem til var.
Fólkið var fátt, ég held varla
fleira en 2—300 og aðalatvinnu-
vegurinn var sjósókn. Þó var
ræktað nokkuð af garðávöxtum
og höfðu menn talsverðan stuðn
ing af því.
Fimm verzlanir voru þá í Hafn
arfirði, þrjár fyrir norðan læk og
tvær fyrir sunnan. Fyrir norðan
læk voru verzlanir Jes Th.
Christensen, H. A. Linnet og P.
C. Kundtzon, en fyrir sunnan
læk var verzlun Þorsteins Eg-
ilsson og Flensborgarverzlun.
Verzlunarstjóri í Flensborg var
Þorfinnur Jónatansson, en verzl
unarstjórar hjá Kundazon voru
þeir C. Zimsen fyrst og Gunn-
laugur Briem síðar. Þeir voru
húsbændur mínir og það voru
góðir húsbændur.
Knudtzonsverzlun var lang
stærst og átti Knudtzon svo að
segja allan Hafnarfjörð. Hann
átti allar lóðir utan frá Fiska-
kletti og suður að læk og hann
átti Hamarskotslandið, og þar
voru margir bæir. Seinna keypti
hann svo Flensborgareignina. —
Margir voru þá leiguliðar hans.
En ekki var hann harður á lóða-
gjaldinu. Hinir kaupmennirnir
sátu á hans landi og borguðu 10
—20 kr. í lóðagjald á ári. En kot
bændurnir greiddu 2.67 kr. á ári
í lóðagjald, allir jafnt þó að lóð-
irnar væru nokkuð misstórar.
Ekki man ég fyrir víst hvað
Knudtzonverzlun greiddi hátt
útsvar, en mig minnir að það
væri 800—1000 krónur, og þótti
víst mikið í þá daga.
Verzlunarhæltir
Þegar ég kom til Knudtzon
var verzlunin í ævagömlu hús-
skrífli. — Krambúðin var í
norðurenda en tvö skrifstofu-
herbergi í suðurstafni og sneru
gluggar fram að gangstígnum.
Innar af búðinni voru tvö
geymsluherbergi, annað fyrir
álnavöru, en hitt fyrir kaffi, syk
ur og fleira. Á loftinu var geymd
þungavara, kornmatur, en á há-
lofti var ullin geymd, og þar var.
hún sekkjuð til útflutnings. Það
var gert á þann hátt að ámusekk
ur var látinn hánga niður úr
gati á loftinu. 1 hann var svo
ullin látin, en fullorðinn karl-
maður stóð í ámusekknum og
tróð ullina með fótunum til þess
að sem mest færi í sekkina og
þeir yrðu “úttroðnir” og harðir.
Auk þessa húss átti verzlunin
nokkur geymsluhús fyrir kol,
salt og fisk. Þá átti hún og brauð
gerðarhús og hét bakarinn C. E.
S. Proppé, faðir hinna alkunnu
Proppébræðra.
Eg býst við að verzlunarmenn
nú á dögum mundu ekki vilja
sætta sig við þau kjör, sem við
áttum þá að sæta, hvorki um
lengd vinnutímans né aðbúnað.
Venja var að opna búðina á
hverjum morgni kl. 8, nema á
lestum á vorin, þá var alltaf opn
að kl. 6. Og svo urðum við að
vinna til kl. 8 á kvöldin og stund
um lengur. Ekki áttum við held-
ur víst að hafa hvíld á sunnudög
um, því að altaf gat eitthvað
að borið svo að við yrðum að
vinna við afgreiðslu, að minnsta
kosti á vertíðinni, þegar bátar
komu að sækja salt, því að þeir
komu jafnt um helgar sem aðra
daga og þá hefði það þótt skrítið
ef þeir hefðu ekki fengið af-
greiðslu.
Enginn ofn var í gömlu búð-
inni og var manni oft kalt þar á
vetrum þegar hvast var og frost,
því að hún var orðin svo gisin
að alltaf næddi í gegnum hana.
Enginn lampi var heldur í henni,
og þess vegna var henni alltaf
lokað þegar dimmt var orðið, að
ekki sást til að afgreiða. En þótt
búðinni væri lokað þýddi það
ekki að starfsdagur okkar væri
á enda. Það var öðru nær. — Þá
settumst við inn í skrifstofu að
skrifa reikninga. Þar var líka
kalt og ekki annað ljós en kerta-
Ijós, því að olíulampar þekktust
þá ekki. Sátu tveir menn við
sama borð, hvor á móti öðrum,
með eitt kertaljós á milli sín, og
skrifuðu reikninga eins og af tók
margar klukkustundir á hverju
kvöldi. Menn munu fara nærri
um það að birtan var slæm, og
ég hygg að það hafi ekki farið
vel með sjónina að þurfa að
rýna svo mikið í miklum kulda.
Hitt man ég vel hvað okkur brá
við þegar við fengum fyrsta
steinolíulampann, en það mun
hafa verið um 1880.
Reynt var að hafa eins fáa
menn vi ðverzlunina og unt
var, og þess vegna urðu búðar-
mennirnir að vinna öll skrif-
stofuverkin. Og á þeim dögum
voru þau erfiðari en nú. Þá voru
ekki ritvélar, ekki fjölritarar,
ekki reiknivélar og yfirleitt ekk-
ert af þeim áhöldum er nú þykja
nauðsynleg í hverri skrifstofu.
Okkar áhöld voru blekbytta,
pennastöng og reglustrika.
Þá var lítið um peninga og all-
ir voru “í reikning” eins og það
var kallað, og borguðu úttekt
sína með vinnu eða vörum. Það
voru því bæði margir og langir
reikningar sem við þurftum að
skrifa. Og það var metnaðarmál
að þeir væri tilbúnir um áramót.
En svo þurfti skrifstofan í
Kaupmannahöfn að fá afrit af
öllum bókum, vöruupptalningu,
og yfirleitt allar upplýsingar
rekstrinum viðvíkjandi og þetta
varð að vera tilbúið í marz. Við
höfðum því nóg að gera og vor-
um oft þreyttir.
En mikil viðbrigði voru það
þegar gamla búðin var rifin og
nýtt hús byggt á grunni hennar.
Viðurinn í það kom tilsniðinn
frá Danmörku, og var Jakob
Sveinsson snikkari í Reykjavík
yfirsmiður. í þessu nýja húsi
voru kolaofnar bæði í skrifstofu
og búð, og einolíulampar alls
staðar. Eg man að okkur fanst
sem við hefðum himinn höndum
tekið að koma í nýja húsið. —
Þetta hús stendur enn og er nú
í því verzlun F. Hansen. Ibúðar
hús verzlunarstjórans stendur
einnig og eru þar nú skrifstofur.
Þeir, sem sóllu verzlun
í Hafnarfirði
Á þessum árum sóttu Suður-
nesjamenn verzlun til Hafnar-
fjarðar, ennfremur Álftnesingar
Garðahreppsmenn og bændur
austan yfir fjall, einkum úr Ár-
nessýslu.
Á Vatnsleysuströnd og í Vog-
um var mikil útgerð þá og afl-
aðist oft vel. Bændur verkuðu
fiskinn sjálfir og var eitthvert
af skipum Knudtzons verzlunar
sent á hverju ári þangað suður
með vörur og til að sækja fisk-
inn. Verzlunin átti þá mörg
seglskip, sem hún hafði í förum
landa á milli. Þau komu með
venjuleegar kaupmannavörur á
vorin frá Kaupmannahöfn. Voru
þau þá stundum gerð út á fisk-
veiðar um tíma, 4—6 vikur. —
Stærri skipin voru send til Eng-
lands að sækja kol og salt, og
seinna með fiskinn til Spánar.
Þetta breyttist þó er fram í sótti;
seglskipunum fækkaði og gufu-
skip voru fengin til að fara Sján
arferðirnar. En minni seglskipin
voru send með ullina til Kaup-
manftahafnar. Um kjötútflutning
var ekki að ræða, því að sauðfjár
eign manna í nágrenni Hafnar-
fjarðar var ekki meiri en svo,
að menn höfðu aðeins kjöt í bú
sitt og handa Hafnfirðingum.
Bændur, sem komu lestaferð-
ir austan yfir fjall, höfðu aldrei
langa viðdvöl í Hafnarfirði. Þeir
komu venjulega eldsnemma á
morgnanna, fengu krakka til að
gæta hesta sinna og fóru svo aft-
ur að kvöldi inn í Fossvog, upp
í Móelluvötn eða eitthvað annað
þar sem betri hagar voru en í
Hafnarfirði. En þeir aðkomu-
menn, sem gistu í Hafnarfirði,
holuðu sér niður hjá kunningj-
um sínum, því að þá var ekkert
gistihús þar. En veitingastofur
voru tvær. Hafði aðra þeirra
danskur maður Clausen að nafni,
en hina Böðvar Böðvarsson.
Afkoma fólksins
Eftir því sem ég þekkti til lifði
fólk sæmilegu lífi á þeim árum,
en þó var nóg um barlóm út af
illu tíðarfari og slæmri verzlun
og dýrtíð.
Sérstaklega kvörtuðu menn
um hátt vöruverð. Og þótt það
þætti ekki hátt nú á dögum, verð
•ur að gæta þess, að kaupgjald
var þá lægra þá en nú. Það
mundi hafa verið talinn stór-
geggjaður maður, sem hefði
spáð því á þeim árum að dag-
laun manna mundu fara upp í
100 krónur. Eg byrjaði með 50
króna árskaupi hjá verzluninni,
en svo smáhækkaði kaupið í 100
200, 300 kr. á ári, og var eftir 20
ár komið upp í 1200 krónur á ári.
Það þótti veltikaup, og ég stór-
tekjumaður að fá 100 kr. á mán-
uði, enda munu sárfáir verzlun-
armenn hafa verið svo vel laun-
aðir. Og þó var þetta háa mán-
aðarkaup ekki jafn hátt og dag-
kaup sumra er nú með eftir-
vinnu.
Sjómenn fengu þá 50—60 krón
ur á vertíðinni, daglaun karl-
manna í landi voru 2 krónur og
kvenna 1 kr., en svo fengu menn
uppbót á það, svokallaða ávísana
miða, karlmaður 25 aura og kona
20 aura, fyrir hvern heilan vinnu
dag. Þessi uppbót nam talsverðu
hjá þeim sem áttu langan vinnu-
tíma.
Bændur fengu þá 60—65 aura
fyrir ullarpundið. Bezta kjöt var
selt á 22—24 aura pundið, og nið
ur í 18 aura það lakara. Slátur
úr fullorðnum sauðum með garn
mör kostuðu 1.50 kr., en 1 krónu
úr ám og veturgömlu. Verð á
saltfiski var mismunandi, 35—
60 kr. skippundið.
Verð á helstu útlendum vörum
minnir mig að hafa verið þetta:
Kaffi 60—65 aura, Kandís 30
aura og hvítasykur nokkru ódýr
ari, grjón 12—13 aura — allt
miðað við pund — og tunnan af
rúgi 17—18 krónur. Húsaleigan
var þá líka önnur en nú, gott
gott herbergi með húsgögnum
mátti fá fyrir 4 krónur á mán-
uði.
Eitt af því sem Hafnfirðingar
græddu á var upsaveiði. Á hverj
um vetri fylltist fjörðurinn af
smáupsa og var honum mokað
upp með ádrætti. Var veiðin
stundum svo mikil að bátar
komu úr öllum áttum að sækja
upsa til matar, ofan úr Kjós og
Kjalarnesi, af Akranesi og sunn
an með sjó. En austan úr sveitum
komu heilar lestir, svo að ekki
Heimalands söngsins-þúsund vatna landið
(Frh. af bls. 2)
vegna snýr skáldið sér í mörgum
söngvunum beinlínis til ungu
kynslóðarinnar, sem feta á síð-
ar í fótspor þess.
Skáldin gengu þar ekki bónleið
ir til búðar. En tímans tönn eyð-
ir öllu. Ágætustu ljóðin fæddu
ekki af sér önnur ágætari, —
kveðskapnum hnignaði og sam-
hengið varð torræðara. Er áhugi
vaknaði um miðja síðustu öld,
sýndi það sig, áð þeir, sem fóru
um landið og söfnuðu þjóðkvæð-
unum, urðu aðallega að snúa sér
til aldraðra kvenna, sem enn
vaðveittu vísdóm þeirra. Við
söngleika mikla, sem haldnir
voru fyrir nokkrum árum, voru
konurnar einnig fulltrúar hins
forna tíma. Það var fagurt, en
jafnframt bar þetta nokkurn
svip af fágæti — kuriositet. —
Þegar menn íerðast nú á dögum
um íslenzka þjóðvegi, rekast
þeir á staði, þar sem lifað er og
hrærst í íslenzkum fornbók-
menntum. Svo er ekki í Finn-
landi og hefir ef til vill aldrei
verið. En hitt er sönnu nær, að
er við ferðumst um finnsku
sveitina, — segjum á fögru sum-
arkveldi, — finnst okkur sterk-
lega, að við ferðumst um “heima
land söngsins”. Vísir.
Sumarið 1937 hófu íbúarnir á
eyjunni Roanoke, út af strönd-
um Norður-Karolínu, að sýna
leikrit, er nefndist “Týnda ný-
lendan.” Leikrit þetta var skrif-
að fyrir þá um enska nýlendu-
búa, sem hurfu á dularfullan
hátt skömmu 'eftir að þeir sett- »
ust að á eynni 1587. Leikurinn
tókst svo vel, að hann hefir síð-
an verið sýndur árlega nema
frá 1942 til 1945. Á þeim sex
sumrum, sem hann hefir verið
sýndur, hafa 500.000 manns
eytt 4.000.000 dollurum á þess-
ari litlu eyju, sem aðeins 1000
ibúar byggja. Lifðu þeir aðal-
lega á fiskveiðum áður.
stóð á því að koma upsanum út.
Annairs var talsvetrð útgerð
í Hafnarfirði, bæði á opnum bát-
um og þilskipum. Kaupmennirn-
ir áttu þilskip og höfðu fiskþurk-
un hver hjá sér. Opnu bátarnir
fóru venjulega suður í Garð á
vertíðinni, reru þar nokkra róðra
og fluttu svo aflann heim.
Knudtzon hætti að verzla í
Hafnarfirði árið 1897. Hafði hann
þá selt síra Þórarni Böðvarssyni
Flensborgareignina áður, með
því skilyrði, “að þar yrði aldrei
verzlað”. Síra Þórarinn hafði
áður fest kaup á Hvaleyri og
ætlaði að stofna þar æskulýðs-
skóla, en þegar til kom þótti það
of langt frá bænum. Þess vegna
keypti hann nú Flensborgareign
ina, og þannig vildi það til, að
skólinn sem þau hjónin stofnuðu
til minningar um Böðvar son
sinn, hlaut nafnið “Flensborgar
skóli”.
Verzlunin og verzlunarhúsin,
ásamt öllum lóðunum frá Fiski-
kletti og inn að læk, var selt
ensku félagi, sem Jón Vídalín
var fyrir. Mun það hafa hugsað
sér að reka þar útgerð. En lítið
varð úr því og urðu nokkrum
sinnum eigendaskipti að eign-
inn,i þangað til Hafnarfjarðar-
bær keypti hana.
Félagslíf og skemmtanir
Á mælikvarða nútímans mun
lífið í Hafnarfirði hafa verið
heldur dauflegt á uppvaxtar- og
þroskaárum mínum. En fólkið
fann ekki til þess. Það hafði ekki
öðru vanist og taldi tímanum bet
ur varið til annars en skemtana.
Þó var þar söngfélag og dans-
klúbbar, en fæstir þóttust hafa
tíma til að sinna þeim. Margir
áttu reiðhesta, og var ég einn af
þeim. Kom það þá fyrir á sumr-
in, að skroppið var á hestbak
og þá venjulega farið til Reykja-
víkur. Annars verð ég að segja
það að þótt ég ætti hest og hefði
gaman að koma á hestbak, þá
þóttist ég helst aldrei hafa tíma
til þess. Þá þektist ekki sumar-
frí og orlofsferðir.
Annars verð ég að geta þess að
kvenfólkið í Hafnarfirði efndi
til skemtana einn sunnudag á
hverju sumri. Var þá farið upp
í hraunbolla skamt fyrir ofan
bæinn, og fékk þessi hraunbolli
nafnið Kaffigjóta, því að kon-
urnar höfðu alltaf með sér kaffi
og hituðu það þar. Þarna safn-
aðist saman fólk af flestum heim
ilum, og þóttu þetta ágætar
skemmtiferðir í þá daga, enda
kunnu menn betur þá en nú að
meta slíka smá tilbreytingu og
var þarna oft glatt á hjalla um-
hverfis kaffieldana. Hélst þessi
siður lengi og töldu sumir þetta
mesta hátíðardag ársins. Þennan
skemtistað hefði Hafnfirðingar
gjarna mátt varðveita, til minn-
ingar um forfeður sína. En sein-
ast þegar ég frétti af Kaffigjótu
þá voru komnir þar hænsnakof-
ar, og má vera að gjótan sé nú
horfin með öllu. Nýja tímanum
er svo gjarnt að slétta yfir og
afmá stóðir fyrri kynslóða.
Þjóðhátíðin 1874
Eg man vel eftir þjóðhátíðinni
1874 þegar Kristján konungur
IX. kom hingað. Þá var ég 12 ára
að aldri. Eg fór á Þjóðhátíðina
ásamt fleira fólki, og vorum við
gangandi. Þá þótti ekki mikið að
ganga milli Hafnarfjarðar og
Reykjavíkur.
Þjóðhátíðin var haldin á
Öskjuhlíðinni svo sem kunnugt
er. Hafði verið rutt ptórt svæði
þar. Fjöldi fólks var kominn
þangað á undan okkur og stóð
svo þétt þar, að við gátum lítið
séð eða heyrt af því sem fram
fór. Veður var mjög óhagstætt,
norðan hvassviðri og skóf upp
lausa moldina á hæðinni þar sem
rutt hafði verið svo að þarna
mátti kallast ólíft. Svo átti að
skjóta af fallbyssu þarna, til þess
að setja nokkurs konar smiðs-
högg á hátíðina, en það gekk svo
slysalega að sprenging varð og
stórslösuðust þeir, sem voru við
fallbyssuna. Sló þá óhug á alt
fólkið og varð ekki meira úr há-
tíðahöldunum. Menn tóku að
hverfa á brott, og við snerum
heim á leið og fanst ekki mikið
til um þennan mannfagnað.
Lesbók.
ENDURKJÓSIÐ
22. OKTÓBER
JACK ST. JOii\
fyrir 3ja bæjarráðsmanns kjörtímabil í 2. kjördeild
STEFNUSKRARATRIÐI FYRIR 3ja KJÖRTÍMABIL:
1. Umbætur leikvalla í grendinni fyrir börn
2. Gagnger rannsókn samgöngumála í Winnipeg
3. Víðsýn þróun iðnaðarins
4. Almennar umbætur í borginni
ÓHAÐUR MAÐUR, SEM VINNUR ÖLLUM BORGURUM f HAG
MERKIÐ KJÖRSEÐILINN
ÞANNIG )
ST. JCMI\. J VCK
806 Banning St. — Druggist.
STYDJIÐ ALLA C. E. C. FRAMBJÓÐENDUR