Lögberg - 27.03.1952, Síða 2

2
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 27. MARZ, 1952
P. V. G. KOLKA: LÍF og HEILSA 2.
UMHORF 30 ÁRÁ
„Sjáarinn með sorg og kvíða"
Reiðmennirnir fjórir, sem lýst
er í 6. kapítula Opinberunar-
bökarinnar, hafa orðið skáldum
og listamönnum yrkisefni: Kúg-
unin á hvítum gæðingi, Hernað-
urinn á dreyrrauðum fáki,
Sulturinn á svörtum jálki og
drepsóttin á helbleikum hesti,
Durer gerði af þeim sína fræg-
ustu mynd, Ibánez nefndi eftir
þeim þekktustu sögu sína, sem
var kvikmynduð og sýnd um
víða veröld, og Gerok orti um
þá hið mikla kvæði, sem Matt-
hías okkar þýddi af stórfeng-
legri snilld. Á hálfnaðri 20. öld
heyrum við dunurnar af jörm-
unreið þeirra að baki — eða er
það framundan?
Hver mun réttum telja tölum
töpuð líf í feigðardölum
lostin, marin, kramin kvölum?
Þá, er kúgun þrúðug eyddi,
þá, er hjörinn lífi sneyddi,
þá, er fár og drepsótt deyddi.
En þú, jafnskjótt foldin frjóa,
flýtir þér á ný að gróa,
eftir skúri engi gróa.
Náttúran leitar jafnvægis og
hörmungar styrjaldanna hafa
beinlínis kennt okkur margvís-
leg ráð til verndar lífi og heilsu.
í slóð heimsstyrjaldarinnar fyrri
Í5'lgdi skæðasta drepsótt síðari
alda, spænska veikin, sem
deyddi milljónir eða öllu heldur
milljónatugi manna, og síðan
fór hungurvofan helför sína um
Mið-Evrópu. Hvarvetna gat að
^ h'ta langsoltin börn, skinin og
föl eða úttútnuð af hungurlopa
og skyrbjúgi, hálfblinduð af
hornhimnumeyru eða með aðra
hörgulsjúkdóma. Þessi lönd
urðu skyndilega stórkostlegasti
rannsóknarvettvangur læknis-
fræðinnar, þar sem tilraunadýr-
in voru ekki naggrísir og mýs,
heldur lifandi fólk, einkum
börn. — Manneldisfræðin og þó
einkum sá hluti hennar, sem
fjallar um fjörefni eða vítamín,
varð skyndilega eitt af helztu
viðfangsefnum vísindanna, en
um aldamótin má segja, að hún
hafi staðið á miðaldastigi. í líf-
eðlisfræðinni, sem við lásum í
mína tíð, var í örfáum línum á
það minnst, að í sumum fæðu-
tegundum væru einhver óþekkt
efni, vítamín, sem mönnum
væru nauðsynleg til þrifa. Sjálft
orðið vítamín varð ekki til fyrr
en 1912 og þótt fyrstu rannsókn-
ir á beriberi og skyrbjúgi væru
gerðar fyrir aldamótin, þá ein-
blíndu menn á þá skýringu, að
þeir sjúkdómar stöfuðu af eitrun
en ekki vaneldi. Skortur og hall-
æri stríðsáranna beindi þessum
rannsóknum inn á nýja braut.
Um áramótin 1922—23, þegar ég
var kandidat í New York, hlýddi
ég á fyrirlestur, sem einn af
þekktustu vísindamönnum
Bandaríkjanna í þessari grein
flutti gestkomandi að tilhlutun
Læknaakademíunnar þar. Sagði
hann, að svo liti út, sem lýsi
væri því betra sem það væri
þrárra, dekkra og daunverra.
Svo langt voru menn þá frá því
að þekkja fjörefnin hrein, en nú
er tala þeirra ekki aðeins orðin
legio, heldur er efnasamsetning
flestra þeirra þekkt og mörg
þeirra búin til í lyfjaverk-
smiðjum.
Ný landnám
Árið 1922 tókst ungum og ó-
þekktum kanadiskum lækni,
Banting, að vinna insúlín úr
briskirtli dýra, þótt allur útbún-
aður og aðstæður hans við þær
tilraunir væru hinar fátækleg-
ustu. Með því fékkst lyf gegn
sykursýki, sem víða er algengur
sjúkdómur, og jók það mjög á-
hugann fyrir þeim efnum, sem
innrennsliskirtlar líkamans veita
inn í blóðið og reyndar lífefna-
fræði yfirleitt. — Meinafræðin;
sem mannsöldrum saman hafði
aðallega beinst að ytra útliti
sjúkra vefja, hefir á síðustu ára-
tugum stefnt að rannsókn á
þeim röskunum, sem verða á
efnasamsetningu líkamsvess-
anna. Á miðöldunum -trúðu
læknar því, að fjöldinn af mann-
anna meinum stafaði af óholl-
um vessum. Þeirri kenningu
var síðan útskúfað af vísindun-
um og skipaður sess í kerlinga-
bókum, þar sem hún naut vin-
sælda meðal alþýðu manna, allt
fram yfir síðustu aldamót. Nú
er vessafræðin orðin vísinda-
grein á ný, eða öllu heldur í
fyrsta sinn í sögu læknisfræð-
innar.
Læknisfræðin hefir um all-
marga áratugi ekki aðeins rekið
varnarstyrjöld gegn næmum
sjúkdómum með allskonar sótt-
vörnum, heldut og haldið uppi
tangarsókn gegn þeim, annars
vegar með alls konar ónæmisað-
gerðum eða bólusetningum, á
hinn bóginn með því að leita
nýrra lyfja, sem megna að drepa
afætur í líkamanum, án þess að
granda honum sjálfum. Orðið
afæta, sem fyrst var notað í
þessari merkingu af Guðmundi
Björnssyni, landlækni, táknar
hvers konar kvikindi, sýkil eða
vírus, sem lifir á eða innan lík-
amans ,og er þýðing á erlenda
orðinu parasit. Báðar þessar
sóknaraðferðir voru þó reyndar
og þekktar löngu áður en menn
þekktu sýkla. Jenner, enskur
læknir fann kúabólusetningunn
gegn bólusótt skömmu fyrir
1800, og breiddist hún ört út,
svo að t. d. létu mörg hundruð
Húnvetningar bólusetja sig á
árunum 1830—1850, þar á meðal
tvær kerlingar, komnar yfir átt-
rætt, sem sjá má af gamalli bólu-
setningarbók, sem fannst hér
fyrir fáum árum. Styrjaldirnar
hafa aukið og útbreitt ónæmis-
‘aðgerðir að miklum mun, því
eitt fyrsta skilyrðið til sigursæls
hernaðar er að verja herina drep
sóttum. Þess vegna eru hermenn
bólusettir gegn fjölda sótta, sem
hætta er á að geti gosið upp á
vígvöllum. — Hér á landi má
helzt vænta ónæmisaðgerða í
stórum stíl við berklaveiki sem
næstu sóknarlotu í árangursríkri
baráttu heilbrigðisyfirvaldanna
okkar gegn því þjóðarböli.
Hin aðferðin, að lama afæt-
una eða að reyna að sótthreinsa
líkamann af henni með öllu, er
í raun og veru miklu eldri, því
að kvikasilfur hefir verið notað
við sýfilis frá því á 15. öld og
kínin við mýraköldu frá 1638,
hvort tveggja með allgóðum ár-
angri. Beggja megin aldamót-
anna gerðu menn sér vonir um
ýmis ný lyf, bæði við berklum
og öðrum sjúkdómum, án þess
að um verulegan árangur væri
þar að ræða, nema þegar Ehrlich
fann salvarsanið við sýfilis 1910.
Það er fyrst á 4. tug þessarar
aldar, sem stórir sigrar fóru að
vinnast í þessu efni með tilkomu
sulfalyfjanna og síðan með pen-
sillini og öðrum myglulyfjum,
sem hafa gerbreytt meðferð
margra næmra sjúkdóma.
Þær framfarir, sem orðið hafa
í skurðlækningum síðustu 30
árin, eru mestmegnis að þakka
stórkostlega bættri meðferð á
losti (shock), sem minnkar mjög
hættuna við skurðaðgerðir, og
gerir mögulegar mjög tíma-
frekar aðgerðir, sem ekki hefðu
þolast áður. Heimsstyrjöldin
síðari og Kóreu-styrjöldin hafa
stuðlað mjög að bættum aðferð-
um við alls konar áverka og
slys. Þá er og farið að beita
skurðaðgerðum við sumar teg-
undir geðveiki með því að bora
gat á hauskúpuna báðum megin
yfir gagnaugunum, fara með
spaða inn í heilann og slíta sund-
ur taugabrautirnar til framheil-
ans. Þá eru skurðaðgerðir á
sjálfu hjartanu ekki orðnar mjög
sjaldgæfar.
Horfí fram
Margar nýjungar í læknavís-
indum hafa komið flatt upp á
flesta, stundum jafnvel upphafs-
mennina sjálfa, eins og pensil-
línið, sem fannst af tilviljun
Það er því hæpið að spá miklu
ryn það, hvað framtíðin kann að
bera í skauti sínu. Þó er hægt
að benda á nokkrar leiðir, sem
munu verða reyndar, af því að
stefnumiðin hafa þegar verið
tekin. Rannsökuð munu verða á
næstu árum mjög ýtarlega á-
hrif ýmissa efna úr innrennslis-
kirtlum, svo sem heiladingli og
nýrnahettum, en úr þeim fást
nú nýjustu undralyfin, ACTH
(adrenocorticotropic hormone)
og cortisone, sem virðast munu
valda byltingu í meðferð liða-
gigtar og ýmissa annarra sjúk-
dóma, en eru enn framleidd í
smáum stíl og afar dýr, enda
ekki hættulaus. Þá hefir það
sýnt sig, að efni, sem unnin eru
úr eistum, draga úr vexti krabba
meins í brjóstkirtli kvenna og
á sama hátt halda efni frá eggja-
stokkum nokkuð í skefjum
krabbameini í blöðruhálskirtli
karla, en ekki hefir enn verið
gengið frá þeim rannsóknum. —
Gerðar verða tilraunir með
atómgeisla við krabbameini,
annað hvort beinlínis eða með
geislavirkum efnum, og lögð á-
herzla á að finna nýjar leiðir til
að þekkja krabbamein þegar í
byrjun.
Manneldisfræðin og einkum
fjörefnafræðin hefir fram að
þessu mest beinst að hörgul-
sjúkdómum barna, en beinist nú
meir og meir að þörfum gamals
.fólks, sem fer víðast hvar hlut-
fallslega fjölgandi vegna leng-
ingar mannsævinnar. Nýjasta
sérgreinin í Ameríku nú fæst
við ellisjúkdóma (geriatrics).
Lyfjaefnafræðin er nú stund-
uð af miklu kappi og samkeppni
af hinum geysistóru og full-
komnu lyfjaverksmiðjum í Ame-
ríku og víðar, sem hafa á að
skipa hinum lærðustu sérfræð-
ingum, og má búast við ýmsu
merkilegu þaðan. Þar á meðal
er eitt lyf, sem talið er að auki
mjög námshæfileika barna og
nú eru gerðar tilraunir með. Það
væri ekki ónýtt, ef hægt væri
að útrýma horngrýtis heimsk-
unni með pillum eða stungu-
lyfjum.
„Andanum gefur hún síðasfa
leikinn í lafli"
Sálin átti ekki upp á pallborð-
ið um aldamótin. Heimspeking-
arnir afneituðu ódauðleika henn-
ar og líkskurðarmennirnir gátu
hvergi fundið hræið af henni,
þótt þeir leituðu með smásjá um
allan líkamann. Af því var sú
ályktun dregin, að hún væri ekki
til, enda héldu sumir frægir vís-
indamenn fram kenningunni
um „heilahland“, eða með öðr-
um orðum því, að vitund og vilji,
ást og hatur, hugsjónir og trú
væru ekki annað en dálítið mis-
munandi samsett efnablanda,
sem heilinn gæfi frá sér á svip-
aðan hátt og nýrun gefa frá sér
þvag. Guðfræðingarnir dingluðu
með, neituðu öllum kraftaverk-
um og sópuðu hinu stórfenglega
táknmyndasafni trúfræðinnar
niður í ruslakörfuna. — Mót-
mælendakirkjan varð sums stað
ar eins flísalögð og hvítkölkuð
matvörubúð, án lita og flúrs, þar
sem hafður var á boðstólum and-
legur dósamatur frá fínustu
niðursuðuverksmiðjum þýzkra
háskóla; vantandi þau vítamín,
sem höfðu verið liður í andlegu
fóðri mannsandans frá ómuna-
tíð, hina myndrænu túlkun, sem
nær til dulúðar mannsins eins
og fagurt listaverk eða full-
komið kvæði. Uppeldisfræðing-
arnir vörpuðu einnig fyrir borð
ýmsum þeim fornu dyggðum,
sem tekið hafa manninn tugi
þúsunda ára að tileinka sér og
gera hann að starfhæfri frumu í
stærri heild.
Aldamótavísindin, þetta van-
skapað'a afkvæmi framþróunar-
kenningarinnar, fundu mörg
efnafræðileg og eðlisfræðileg
BJÖRN BUNA
Frá Birni er því ncer alt stórmenni komiö á Islandi. —LANDNÁMA
Fáir hafa Birni bunu
búið erfiljóð til sanns.
íslendingar eflaust munu,
afkomendur vera hans.
Hans var Grímur hersir faðir
— hetja fræg á Noregs grund —
er nær tylftar aldaraðir,
átt nú hefir væran blund.
Björn var alinn upp í Sogni
— yndislegri héraðs bygð —
þar, sem æskulífs í logni
lifnar innsta þrá og dygð.
Og er þrekið vóx og vizka,
valdri skeið ’ann ýtti á haf.
Áræðinn var — á ég gizka —
afla frægð, sem honum gaf.
Spáðu honum völvur vísar,
virðingu og nægum seim.
Hamingju og heilladísar
hylli, ’ann vann og unni þeim.
Gefur sagan glöggt til kynna —
göfugur sá hersir var.
Hefir fyrir mikið minna
margur notið virðingar.
Merkra bænda maki talinn,
mikið átti og fagurt bú.
Áhríns voru orð hans valin,
áa sinna hélt ’ann trú.
Reisulegt var heima á hlaði,
húsin mjög af rammleik gerð.
Noregs, þá og ný, byrjaði
norræn framför undraverð.
Ættfaðinnn, göfgi og góði,
gagnlegt er að minnast þín.
Víkingurinn frægi og fróði,
frægðar ljóminn af þér skín.
Þitt var ráð að leita landa,
landnám hefja á hverri strönd,
sýna dugnað hagleiks handa,
helg og vernda ættarbönd.
Ættmenn þínir ísland námu
— eldi þar um farið var —
undirlendið alt að Glámu,
upp til jökla víðast hvar.
Eignuðust þeir íslenzkt ríki,
óðul góð og laga bönd.
Enginn var þinn annar líki
ættfaðir, á Noregs strönd.
Sú var Bjarnar einka iðja,
er hann tómstundanna naut —
alla sína ungu niðja
áminna, um að sigra í þraut.
Og hann bað þá um að geyma,
erfða sinna dýrsta þátt.
„Norræn tunga á huliðs heima,
haldið fast í þennan mátt.“
Þó að nú sé aldar andi
annar, en á fornri tíð,
flytjist þjóðir land úr landi,
leiðist saman út í stríð,
Björns er dæmi gilt hið góða —
getur enginn þar um vélt.
Ættin hans, á andans gróða,
ávöxtunum þjóðin hélt.
íslenzk tunga unun veitir
öllum þeim sem hugsa rétt,
hugarstríði, í huggun breytir,
hollráð, allra manna stétt.
Og er góðir menn vel muna,
að meta hvað þeim göfga ber,
þá er eins og Björn minn buna,
bregði fyrir sjónir mér.
Jón Magnússon
Seattle, Wash.
MeS eins atkvæðis meirihluta:
Hafnarhóskóli
ieggst gegn afhend-
ingu handritanna
En danska stjórnin boðar nú
frumvarp um handritamálið
á þingi.
Danska ríkisstjórnin sendi á
sínum tíma Kaupmanna-
hafnarháskóla álit dönsku
handritanefndarinnar til um
sagnar, og samkvæmt frétt
í gærkvöldi hefir háskóla-
ráðið nú afgreitt málið fyrir
sitt leyti. Það samþykkti
með aðeins eins atkvæðis
meirihluta tillögu, þar sem
lagt er til, að engu af hand-
ritunum verði skilað Islend-
ingum!
Þessi athugun Kaupmanna-
hafnarháskóla hefir tekið lang-
an tíma, og augljóst er af af-
greiðslu háskólaráðsins, að þar
hafa verið mjög skiptar skoðan-
ir um, hvernig svara bæri
dönsku ríkisstjórninni. Er þessi
afstaða meirihluta háskólaráðs-
ins í samræmi við vilja þeirra
fulltrúa í handritanefndinni, sem
skilningslausastir voru í garð
íslendinga í þessu máli.
Frumvarp boðað.
Fleming Hvidberg, mennta-
málaráðherra Dana, boðaði í
gær, að danska ríkisstjórnin
myndi innan skamms leggja fyr-
ir ríkisþingið frumvarp varðandi
handritamálið. Hins vegar gat
menntamálaráðherrann þ e s s
ekki, hvers efnis frumvarp þetta
myndi verða.
Virðist hins vegar af þessu
mega vænta, að skriður komizt
nú á handritamaftð, hVer svo
sem úrslit þess verða.
—A.B.; 29. febr.
I San José í Kaliforníu stendur
einkennilegt hús. Það rúmar 160
herbergi og telst því stórhýsi,—
jafnvel í Ameríku. En það furðu-
legasta við hús þetta er, að þar er
mesti fjöldi af stigum, sem
hvorki liggja á næstu hæð fyrir
neðan né ofan, auk þess sem þar
er að finna aragrúa ljósrofa og
rafleiðsina, sem ekki eru í sam-
bandi við neina rafveituþræði.
Það var kona ein, frú Winchest-
er, sem teiknaði stórhýsi þetta og
sá um byggingu þess, en hún var
með öllu ólærð í húsagerðarlist.
Tók hús sér þetta fyrir hendur
að lækna ráði, þar eð þeir töldu
hættu á að hún sturlaðist, ef
ekkert yrði til að dreifa harmi
hennar, eftir að maður hennar
hafði látizt af slysförum. Og hún
hélt áfram þessari byggingar-
starfsemi í 36 ár, eða þangað til
hún andaðist frá öllu saman.
lögmál, sem ekki er hægt að
þverskallast gegn án þess að bíða
tjón á líkamlegri heilsu sinni.
Þau voru yfirleitt andvíg trúar-
brögðunum, en kjarni þeirra er
að halda fram andlegum lög-
málum, sem maðurinn er háður,
bæði sem einstaklingur og fé-
lagsvera, og getur ekki brotið án
þess að það leiði til ófarnaðar.
Og til ófarnaðar leiddi þessi vís-
indastefna, sem stærði sig af að
vera frjálslynd. í stað fornra
kirkjukenninga komu pólitísk
trúarbrögð, steinrunnin í kreddu
fastri efnishyggju, miskunnar-
laus og djöfulleg í afneitun
sinni á allri mannhelgi. í stað
hins fyrirheitna frelsis hélt kúg-
unin innreið sína, hrokafull og
hnakkakert á sínum hvíta gæð-
ingi, með pyntinguna að vopni
og skelfinguna að uppeldistæki.
Við höfum séð hér að framan,
hvernig hallæri og hörgulsjúk-
dómar í lok fyrir heimsstyrjald-
ar beindi læknisfræðinni inn á
r.ýjar og sigursælar brautir. Sú
örlögum þrungna barátta, sem
nú er háð eftir síðari styrjöld,
um andleg og menningarleg
verðmæti, á sennilega sinn þátt
í þeirri stefnubreytingu, sem er
að verða innan læknisfræðinnar
og þótt hefði næsta ólíkleg fyrir
30 árum. Hin vísindalega lækn-
isfræði einblíndi þá á líkamleg-
an uppruna sjúkdómseinkenna.
Nú er farið að rekja aðdraganda
og einkenni sífelt fleiri sjúk-
sjúkdóma til sálarlegra og and-
legra orsaka. Þetta á ekki aðeins
við um ýmsa taugasjúkdóma,
heldur og oft og einatt um ýmsa
sjúkdóma í hjarta og æðum, svo
sem háan blóðþrýsting, melting-
arsjúkdóma, einkum magasár,
og jafnvel suma húðsjúkdóma.
Það er farið að leggja á það ríka
áherzlu að meðhöndla ekki að-
eins hið sjúka líffæri, heldur og
sál sjúJdingsins, byggja upp
andlegt þrek hans og á það ekki
hvað sízt heima við allar stórar
skurðlæknisaðgerðir. Sálrænar
lækningar eru nauðsynlegur
þáttur í læknisstarfinu, en sá
hefir að vísu verið háttur fram-
úrskarandi lækna á öllum öld-
um, hvort sem um hefir verið
að ræða hörundsflúraðan töfra-
mann í frumskógum Afríku, eða
krúnurakaðan munk á miðöld-
um eða háskólaprófessor á 20.
öld. Þetta er svo umfangsmikið
efni, að gera verður því skil í
sérstökum þætti einhvern tíma
síðar. Verður þar einnig minnst
á kraftaverkalækningar, sem
ýmsir læknar hafa viðurkennt,
að eigi sér stað, t. d. hinn frægi
Nóbelsverðlaunamaður Alexis
Carrel.
—Mbl. 20. jan.