Lögberg - 26.06.1952, Qupperneq 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 26. JÚNÍ, 1952
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS LIMITED
695 SARGENT AVENUE, WINNIPEG, MANITOBA
Utanáskrift ritstjúrans:
EDITOR LÖGBERG, 695 SARGENT AVENUE, WINNIPEG, MAN.
PHONE 21804
Ritstjóri: EINAR P. JÓNSSON
Verð $5.00 um árið — Borgist fyrirfram
The •'lvögberg’’ is printed and published by The Oolumbia Press Dtd.
695 Sargent Avenue, Winnipeg, Manitoba, Canada
Authorized as Second Class Mail, Post Ofíice Department, Ottawa
Þjóðræknissamfök Vesfur-íslendinga
og framtáðin
Ræða flull á ársþingi Þjóðræknisfélagsins 4. júní 1952
efiir DR. P. H. T. THORLAKSON
Herra forseti, heiðruðu þingfulltrúar og gestir:
Þjóðræknisfélag íslendinga heldur á þessu ári 33.
ársþing sitt. Mega þeir, sem tekið hafa virkan þátt í
starfsemi félagsins, vissulega vera hreyknir yfir gerð-
um þess. í 33 ár hefur stjórnin árlega efnt til 3 daga
þings, þar sem menn hafa komið saman til að starfa
að málum félagsins og skemmta sér og allir haft bæði
gagn og gleði af. Félagið hefur á liðnum árum átt þess
kost að fagna og hafa ofan af fyrir ýmsum ágætum
gestum frá íslandi eða meginlandi Ameríku. Þá hefur
félagið fengið valda menn frá íslandi til að heimsækja
hinar ýmsu íslendingabyggðir. Það hefur og starfrækt
íslenzkuskóla í bæjum og byggðum og gefið út íslenzkt
barnablað, styrkt íslenzkt listafólk og starfrækt ís-
lenzkt bókasafn. Loks hefur það séð um útgáfu
tímarits.
Félagið hefur frá upphafi haft hug á því, að stofn-
að verði fast kennaraembætti í íslenzkri tungu og bók-
menntum við Manitobaháskóla. Forsetar félagsins og
stjórnarfulltrúar, einnig óbreyttir félagar, hafa lagt
máli þessu lið og síðustu ársþing gert framgang þess að
einu af höfuðmálum sínum. ,
Ásamt íslenzku kirkjunum og vikublöðunum hefur
Þjóðræknisfélagið átt verulegan þátt í að varðveita
náið samband við frændur vora á íslandi. Félagið getur
því litið með velþóknun á það starf, sem þegar er að
baki.
En hvað um framtíðina? Hvernig fáum vér haslað
starfsemi vorri og áhugamálum víðari völl og náð til æ
fleiri íslendinga? Hvað um oss, sem erum íslenzkir að
eins að nokkru leyti, en sá hópur fer nú stöðugt stækk-
andi? Er íslendingum hagræði í að eiga mörg félög
eða háir það þeim? Er tími til kominn að fylkja liði á
nýjan leik, svo að vér fáum skipað oss þéttara og sótt
markvissara fram að lausn þeirra verkefna, er við
blasa? Eiga fáeinir menn að bera ábyrgð á og standa
straum af útgáfu íslenzku blaðanna, eða kemur þar
til kasta allra jafnt?
Nú hefur íslenzkudeildin verið stofnuð við Mani-
tobaháskóla og kennari verið ráðinn. Hverjar leiðir
opnast við það, og hversu fáum vér bezt tryggt fram-
gang hennar og aflað henni styrks og skilnings meðal
vor? Er félagið fært að laga sig að nýjum aðstæðum og
þeirri þróun, sem er að verða í hópi Vestur-íslendinga?
Reyndin hefur sýnt, að það hefur skilið hlutverk sitt og
óhætt muni að treysta því hér eftir sem hingað til.
Það var á þingi Þjóðræknisfélagsins fyrir 16 árum,
að ungur maður, jafnfimur í íslenzku og ensku, kvaddi
sér hljóðs og lagði til, að stofnuð yrði deild eða félag,
þar sem allt færi fram á ensku. Varð þá til The Ice-
landic Canadian Club. Hefur hann látið margt gott af
sér leiða, gefið út tímarit í samfleytt tíu ár, haldið kvöld-
skóla, látið prenta fyrirlestra í samvinnu við Þjóðrækn-
isfélagið, er þar voru fluttir, þ. e. í bókinni Iceland’s
Thousand Years, aflað fjár til að styrkja efnilega lista-
menn til framhaldsnáms og stutt að stofnun kennara-
stóls í íslenzkum fræðum við Manitobaháskóla. Er mál
til komið, að enn yngri kynslóð kveðji sér hljóðs? Ættu
þeir, sem voru ungir í gær, að draga sig í hlé, og gefa
hinum, sem yngri eru, tækifæri til að láta að sér kveða?
Ég á ekki við, að vér förum að slaka á í neinu, heldur
að vér veitum hinum yngri stuðning vorn og þá um leið d
hinum nýja íslenzkukennara.
Ef vér rennum augunum yfir félagatal Þjóðræknis-
félagsins, sjáum vér, að þar eru bændur, fiskimenn,
kaupmenn, kennarar, smiðir, prestar, læknar, rithöf-
undar, skáld, læknar, hjúkrunarkonur, iðnaðarmenn og
menn og konur úr ýmsum öðrum starfsgreinum, þar
á meðal stærsti flokkurinn, eiginkonur og mæður.
Allur þessi fjöldi áhugamála og viðfangsefna ætti
að vera örvandi og tryggja, að mörg sjónarmið komi
fram, þegar lögð verða á ráðin um framtíðina. Af fjöl-
breyttum áhugamálum og hæfileikum spretta nýjar
hugmyndir, hugsjónir og framtak. En af einingu og þol-
gæði skerum vér upp styrk, staðfestu og framkvæmdir.
Eitt er nauðsynlegt hverju farsælu félagi, en það
eru sameiginleg áhugamál og sönn félagsskaparbönd.
Þetta hvorttveggja bætir og bindur. En í flestum fé-
lögum eru einnig upplausnaröfl, sem lama og jafnvel
buga áhugasömustu og dyggustu starfsmennina.
Lítum nú á þau öfl, sem smám saman, en þó stöð-
ugt, skipta þjóðarbroti voru í smærri einingar. Hin
helztu þeirra eru eðlileg og óumflýjanleg og sum hver
fólgin í þeim kostum íslendinga, að þeir eru fljótir að
laga sig eftir nýjum aðstæöum og gerast góðir og fram-
takssamir borgarar á ókunnum stigum í framandi landi.
Margt af því, sem gert hefur oss örðugast fyrir um
öflug félagssamtök, er þannig fremur sprottið af kost-
um vorum en ókostum.
Vér skulum athuga augljósustu atriðin:
1. FámennL Islenzka þjóðar-
brotið er lítið, ef til vill allra
þjóðarbrota minnst í Kanada og
Bandaríkjunum. Ef frá eru
teknar þrjár eða fjórar helztu
byggðirnar, má svo segja, að ís-
lendingar hafi dreifzt um öll
fylki Norður-Ameríku.
2. Alvinna. Eðlilegt er, að
menn verji jafnan miklum tíma
með samverkamönnum og starfs-
bræðrum, hverrar þjóðar sem
þeir eru, og deili geði við þá og
áhugamálum. Nánustu sam-
starfsmenn vorir og viðskipta-
menn eru ekki ætíð íslenzkir.
3. Fjarlægðir. Kemur þar ekki
aðeins til greina víðátta megin-
landsins, heldur og fjarlægðir
innan bæja og byggðarlaga.
Oftast er það svo, þó að undan-
tekningar séu til, að grannar
vorir eru ekki íslenzkir.
4. Hjónabönd. í sumum ís-
lendingabyggðum er svo komið,
að 80 af hverjum 100 hjóna-
böndum eru blönduð, það er
annað hvort brúðhjónanna er
ekki íslenzkt. Þetta er að vísu
engin nýjung, því að vér stönd-
um hér á gömlum merg, allt
aftur á víkingaöld. Vér munum
eftir Höskuldi Dala-Kollssyni, er
flutti heim með sér Melkorku
hina fögru, er síðar reyndist
vera írsk konungsdóttir. Virðist
svo sem oss sé það ættgengt
sumum að leggja ást við írskar
konur.
Erfiðleikarnir eru margir og
miklir, og menn greinir á um
leiðir, en hjá erfiðleikum verð-
ur ekki komizt, ef takast á að
varðveita lifandi áhuga á ís-
lenzkum efnum hér vestra. Vilji
íslenzka þjóðarbrotið komast
klakklaust í gegn, verður það
að laga sig að breyttum aðstæð-
um og ætla sér af.
Ef vér athugum, hvað orðið
hefur um börn sumra beztu for-
vígis- og styrktarmanna Þjóð-
ræknisfélagsins, sjáum vér, að
þau eru mörg komin út í iðu
hérlends þjóðlífs og að mestu
úr öllu daglegu samneyti við ís-
lenzkt fólk. Áhugamálin er af
öðrum toga spunnin en íslenzk-
leift eftir sig, hafa aldrei hlotið
þá athygli, sem þær eru verðar,
í hinum enskumælandi heimi.
Nú var íslenzka töluð á hálfu
Englandi í tíð Knúts konungs
ríka, og má því ásaka oss um,
að vér metum ekki forfeður vora
sem skyldi. Fáir enskumælandi
menn nú á dögum gera sér grein
fyrir því, að þó nokkrir hinna
íslenzku landnámsmanna komu
frá Bretlandseyjum.
Ef vér auk þess lítum á hinar
fornu bókmenntir sjálfra þeirra
vegna, sem gögn til skilnings á
norrænni goðafræði og heimild-
ir um elzta fund Norður-Ame-
ríku, ennfremur helztu íslend-
inga sögurnar, hver snilldarverk
þær eru, finnum vér æ full-
komnari ástæðu til að fagna
stofnun kennaraembættis í ís-
lenzku við Manitobaháskóla."
Dufferin lávarður sagði í
hinni eftirminnilegu ' heimsókn
sinni til Gimli, 14. september
1877 ......„og munið það, að
með komu yðar hingað, hafið
þér lent á meðal þjóðflokks, sem
er í senn góðviljaður og skyldur
yður, og þótt þér gerizt nú
brezkir og þegnar Viktoríu
drottningar, er ekki með því
sagt, að þér þurfið að gleyma
ævagömlum þjóðháttum og hin-
um glæsilegu sögum forfeðr-
anna. Þvert á móti, treysti ég
því, að þér munuð alla tíð halda
áfram að unna hinum heillandi
bókmenntum þjóðar yðar, svo
að börn yðar megi um kynslóðir
fram læra um það í fornsögum
yðar, að kostgæfni, atorka,
hreysti, staðfesta og þrautseigja
hafa ætíð verið einkenni hins
íslenzka ættstofns."
Þegar Tweedsmuir lávarður
heimsótti Gimli í september árið
1936, sagði hann ýmislegt, er
ætti að tala alveg sérstaklega
til oss:
„Þér hafið í fyllsta skilningi
gerzt góðir Kanadamenn og tek-
ið yðar þátt í lífi og baráttu
þessarar nýju þjóðar, en um
leið, og er mér það sérstakt
gleðiefni, aldrei gleymt arfinum
frá heimalandi yðar. Þannig
um, og eins er um vini þeirra. [Skal skapa sterka þjóð — með
Mörg þeirra hafa reynzt hinir ÞV1" að takast fúslega á herðar
nýtustu þegnar, hvert í sinum
verkahring. Þau eru foreldrum
sínum, sjálfum sér og þeirri
sveit, er þau koma úr, til sóma.
Þau hafa vegna foreldra sinna
nokkurn áhuga, að vísu oft ó-
ljósan, á íslenzkum málum. Og
segar fram líða stundir, hjaðnar
hann einnig.
Til eru menn, sem segja, að
við þessu verði ekki gert, bezt
sé að láta það eiga sig og hver
tilraun til að spyrna á móti sé
unnin fyrir gíg. Þeir fullyrða,
að börnunum sé fyrir beztu að
taka í öllu upp ameríska eða
tanadíska lífsháttu og láta held-
ur sérkenni sín. Þeir mikla fyrir
sér erfiðleikana og leggja til, að
vér gefumst upp skilyrðislaust
og hættum allri baráttu. Þeim
virðist gagnslaus hver tilraun til
að örva eða vekja aftur áhuga
íslenzkri sögu og íslenzkum
menntum. «
Þessi eru ráð þeirra manna,
sem vilja, að vér gleymum því
og vanrækjum, sem einna mest
hefur orðið til að móta oss í
1000 ár.
Hvert mundi vera svarið við
þessum uppgjafarröddum? Það
er ekki á mínu færi að svara
þeim sem skyldi. Það er stund
um erfitt að lýsa nákvæmlega
tilfinningum sínum í-máli, þar
sem svo margt kemur til greina.
Réttu syirin geta vafizt fyrir
oss. Vér verðum að leita að leið-
um — og það gaumgæfilega —
finna síðan svörin og taka loks
til óspilltra málanna.
Eins og ástatt er, getum vér
sótt upplyftingu og hvatningu
(því að vér þörfnumst hvors
tveggja) í hugsanir og orð
frægra manna. Pilcher biskup í
Ástralíu, sem þýtt hefur Passíu-
sálmana á ensku, segir meðal
annars:
„Hinar miklu íslenzku bók-
menntir, sem eru merkasti
arfur, sem norrænar þjoðir hafa
skyldur gagnvart hinu viðtekna
landi og sýna því þegnskap, en
leggja Kanada jafnframt til þann
menningararf, er þér fluttuð
með yður að heiman.
Fyrir sextíu árum minntist
Dufferin lávarður á þá ást, sem
þér hefðuð á íslenzkri menningu.
Sú menning er mikil, enda hef-
ur hún skapað einhverjar göf-
ugustu bókmenntir, sem samd
ar hafa verið af dauðlegum
mönnum. Langt í fjarska á af-
skekktri eyju, íslandi, sem um-
leikið er ægilegum sjóum, þró
aðist mannlíf, sem að harðfengi
og karlmennsku á vart sinn líka,
Og þér hafið samið miklar bók-
menntir. í mínum augum eru
íslendingasögurnar meðal höf-
uðverka mannsandans.
Mig langar að fara nokkrum
orðum um tvo meginþætti í lífs-
skoðun yðar, eins og þeir koma
fram í sögunum, því að ég vona,
að andi þeirra fyrnist aldrei . . .
Maður rekst á þá alls staðar í
sögunum. Hinir fornu Islending-
ar voru ekki aðeins miklir her-
menn og ævintýramenn, heldur
einnig skarpir málafylgjumenn
og miklir lagamenn. Nú, á vorri
tíð, þegar við sjálft liggur víða
um heim, að allt fari í lögleysu,
virðist mér hér um höfuðkost
að ræða.
Annað atriðið í lífsskoðun
sagnanna er þó sýnu veigar-
meira. Eins og það kemur mér
fyrir sjónir, er það sú trú, að
fylgja beri sannleikanum og
réttlætinu vegna þeirra sjálfra,
öldungis án þess að ætlast til
nokkurra launa í staðinn. At-
hugið, hvernig hinir fornu Is-
lendingar litu á þetta .... Það
var betra að falla með Óðni en
lifa við skömm.
„Sú er hjn eina sanna og
mannsæmandi lífsskoðun ....
Þannig litu forfeður yðar á það.
Slík er kenning kristindómsins.
Hún ein getur verið salt mann-
legs lífs, styrkur þess og fjör-
gjafi.“
Það er því engin tilviljun, að
Bretar skuli vera sú erlend þjóð,
er mesta stund leggur á íslenzk
fræði. Haustið 1950 var ráðinn
sérstakur íslenzkukennari að
Edinborgarháskóla, en íslenzka
er nú kennd við marga brezka
háskóla, svo sem háskólana í
London, Oxford, Leeds (þar sem
eru hvorki meira né minna en
þrír kennarar, er kennt geta ís-
lenzku), Manchester, Hull,
Aberystwyth og víðar.
Það er ljóst, hvaða leið oss ber
að fara, að oss ber að stuðla að
því eftir megni að skapa þessa
nýju þjóð, að rækja skyldur
vorar sem borgarar þessa lands,
hafa fullt vald á „móðurmáli"
þess, sem er enska. Kunna, þótt
eigi sé til hlítar, hið annað opin-
bera mál landsins, frönsku. En
er ekki hollt að nema staðar
öðru hverju og líta um öxl? Og
hvað kemur í ljós við athugun,
vantar ekki eitthvað á myndina?
Er þá fyrst málið. Margir í þessu
landi hneigjast til að sætta sig
fullkomlega við að kunna að-
eins eitt tungumál. Vís vegur
til menntunar og víðsýnis, skiln-
ings og umburðarlyndis er að
afla sér af fúsum vilja og kost-
gæfni þekkingar á öðrum þjóð-
um og þeim tungumálum, sem
þær hafa tjáð á tilfinningar sín-
ar og hugsanir. Hver menntaður
maður ætti að geta talað að
minnsta kosti tvö tungumál,
hvort - sem þau eru enska,
franska, úkrainska, þýzka, rúss-
neska, spænska eða íslenzka.
Opinber tungumál eru tvö
hér í landi og munu svo verða
um alla framtíð. 1 Sviss eru þrjú
eða fjögur opinber mál og Sviss-
lendingar einhver mesta gæfu-
og framfaraþjóð í veröldinni. Oss
hættir til að líta á þennan mála-
fjölda sem þjóðernislegt vanda-
mál, enda er það svo. En vér
megum ekki ávallt einblína á
ókostina. Flestir Kanadamenn
líta á það frá því sjónarmiði, að
það torveldi frjáls viðskipti og
félagslegt samneyti. Flestir af
oss sjá ekki hið menningarlega
gildi og öll tækifærin.
Allir franskir Kanadamenn
(vér ættum að hætta að kveða
svo að orði) ættu að læra að
tala annað mál. Þeir mundu
eðlilega kjósa ensku. Aðrir Kan-
adamenn skyldu hvattir til að
lesa og tala annað mál. Allur
þorrinn mundi velja frönsku.
Það gæti þó eins vel verið eitt-
hvert annað lifandi tungumál.
Það mundi víkka sjóndeildar-
hring hans. Málanám og kunn-
átta í öðrum málum draga ekki
úr hæfni manns til að tala sitt
eigið mál. Sannleikurinn er sá,
að það mundi einungis gera hon-
um hægara um vik að rita og
tala ensku. Oss verður oft hugs-
að til granna vorra sunnan
landamæranna, sem eigi þeirri
„blessun“ að fagna að hafa að-
eins eitt opinbert mál. Vér ætt-
um að gera greinarmun á sann-
kölluðum blessunum og einskær-
um hagræðum. Það er hlutverk
vort að finna viðunandi lausn á
þessu tveggja tungna vanda-
máli, láta þar hvorki skeika að
sköpuðu né breikka enn bilið
með því að draga skynsamlega
lausn á langinn.
Ég tel skaða unninn með því
að gera málanám, hvort sem þar
er um íslenzku, frönsku eða eitt-
hvert annað mál að ræða, að til-
finningamáli eða þjóðræknis-
skyldu. íslenzk tunga er ágæt af
sjálfri sér, höfuðmál meðal
Norðurlandamála og sígild vegna
bókmennta sinna. Að tala og
lesa íslenzku er andlegur ávinn-
ingur.
Það er hvöt til að hafa vald
á nýju tæki og kanna með því
nýja stigu sjálfum sér til fróð-
leiks og yndisauka fremur en
maður sé þar einungis að rækja
jjóðræknisskyldu eða gerast
„góður íslendingur“. Ég legg að-
eins til, að örlítið verði breytt
um orðalag og áherzlur og leit-
að nýrra aðferða við að fá unga
fólkið til að bæta íslenzkunni á
námsskrá sína, sem þegar er of-
hlaðin fyrir.
Fátt ætti að vera hinum yngri
meiri hvöt til að kynna sér ís-
lenzka sögu, tungu og bókmennt-
ir en sú staðreynd, að háskól-
inn hefur tekið íslenzk fræði á
kennsluskrá sína og með námi
þeirra öðlast þeir þekkingu og
skilning á merkilegri fortíð, sem
þeir eiga fyrst heima á íslandi
í 1000 ár og síðan hér vestra um
80 ár.
Ýmislegt fleira kemur að sjálf-
sögðu til greina og getur orðið
til að örva, ég nefni aðeins
námsstyrk við Háskóla íslands
í Reykjavík, því að ég veit, að
uppi er ráðagerð um slíkan
styrk.
Þessu næst vildi ég minnast
á verkefni, er Þjóðræknisfélagið
ætti að láta til sín taka, og það
er að halda úti íslenzku viku-
blaði og styrkja það á þann hátt,
sem það á skilið. Ég hef áður
gert nokkra grein fyrir skoðun-
um mínum á þessum efnum og
fjölyrði því ekki um þær hér.
Tvö íslenzk vikublöð hafa ver-
ið gefin hér út um langt árabil
og það reynzt kleift vegna stuðn-
ings fáeinna einstaklinga og sér-
stakrar fjárveitingar íslenzku
ríkisstjórnarínnar. Áskrifta-
gjöldin hafa numið 25% kostn-
aðarins, auglýsingar um 50%.
Mér virðist sem Þjóðræknisfé-
lagið hljóti að miklu leyti að
standa eða falla með íslenzku
blaði. Þar veitir hvort annað
sem hönd hendi eða fótur fæti.
Ég get ekki ímyndað mér, að
félagið lifði lengi, eftir að blöð-
in væru úr sögunni. Þetta er
augljóst mál, og það mundi koma
sér vel, ef Þjóðræknisfélagið
skipaði nefnd til að athuga,
hvernig bezt yrði tryggð útgáfa
íslenzks vikublaðs, blaðs, sem
megnaði að halda málum vorum
gangandi, hvort sem það yrði
málgagn félagsins eins eða það
hefði víðara svigrúm.
í 20 ár eða lengur hef ég lesið
íslenzku vikublöðin, sumt af
þeim upphátt, og með því reynt
að halda í, þó að ekki væri nema
framburðinn, og heyrið þið nú
árangurinn af því.
Ég ætla að drepa á enn eitt
atriði, er vert væri að rannsaka
á þessu stigi: Ættu hinir ýmsu
aðilar, sem vinna að íslenzkum
áhugamálum, að sameinast og
mynda ein allsherjar samtök.
Færi vel á, að fulltrúar nokkurra
helztu félaganna kæmu saman
og ræddu um, hvernig bezt yrði
komið á nánari samvinnu í þeim
málum, er alla varða. Hin ein-
stöku félög mundu halda sér
eftir sem áður, en aðeins betri
árangur nást, þegar þau öll væru
samtaka. Aðalfélagið gæti heitið:
Félag íslendinga í Norður-
Ameríku, The Icelandic Society
of North America.
Ný samtök sem þessi, með
víðan verkahring, bæði meðal
íslenzku- og enskumælandi
manna og kvenna, yrðu vís til
að tengja frekari vináttubönd
ungu kynslóðarinnar heima á
íslandi og frænda þeirra hérna
megin hafsins. Ég nefni eitt at-
riði af mörgum, er stuðla mætti
að og ég hafði nokkur kynni af,
er ég var á íslandi 1948: íslend-
ingar hafa mikinn hug á skóg-
rækt, en í þeim efnum eigum
vér marga áhugamenn. Þarna
mætti koma á samvinnu, er af
kynni síðan að spretta margt
gott.
Vér getum litið á þessi mál
frá enn öðru sjónarmiði. Sú
staðreynd, að ísland, í fyrsta
lagi telst til Sameinuðu þjóð-
anna og er meðlimur í Atlants-
hafsbandalaginu og ennfremur í
þjóðbraut og einn helzti við-
komustaður á flugleíðinni milli
Evrópu og Norður-Ameríku,
hefur beint athygli æ fleiri
manna hér vestra að ættlandi
voru, þeirri þjóð, er byggir það,
sögu hennar og sérstöðu. Vér
vitum það af reynslu, að hug-
myndir Ameríkumanna um ís-
land og Islendinga eru oft æði
óljósar, enda misjafnar heim-
Framhald á bls. 8