Austri - 07.08.1896, Side 1

VI. ÁK
SEYÐlSJffilÐI, 7. ÁGÚST 1896.
Kemur út ,-9 á mánuðí eðn,
36 hl'óð til nœsta nýárs, og
kostar hér á la-ndi aðe'ins
3 JíT., erJendis 4 kr.
Gjalddagí 1. jáU.
Uppsögn sJiri/Jfíg himdin við
áramót. Ógild nema kom-
in sé til ritst.j. fyrir 1. okib-
her. Anglýsingar 10 aura
Hnan, eða 60 a. hver þuml.
dállcs og hálfu dýrara á 1.
síðu.
NR. 22
AMTSBÓ KASAFKII) a Seyðisíivði
-er opið á laugard. kl. 4—^5 e. ra..
STA h’ IS.)() 1 >1 1{ Seyðisfj. borgar
4°/0 vexti af iimlögura.
Rekaítök.
pað geguir fúrðu, bvað bin íslenzka
pjóð hefir lengi látið málefni petta
liggja í pagnargildi. Blöðin fiytja ekki
•ritgjörðir ura það, og sjaldan er uin
pað rætt á. opinberum málfunduín. Að
vísu kom mál pett.a fyrir á 'þjöðmála-
fundum fiiigeyingá 1891, og var a.f-
gveitt paðan og skorað á pingið að
taka pað til meðferðar, en árangur-
inn er ekki sjáanlegur enn pann dag
í dag. Hvert þinginu hefir pótt iiér
um of mikið smámál að ræða, eins og
einn piiigmaður færði pá sem ástæ.ðu
gegn pví, má vera, en á pað hygg eg
að menn nmnu pó almennt efcki fall-
ast, eða peir af peim, sem íhnga það
með athygli.
pað er alkunnugt, hve víða rekaítök
pessi eiga-sér stuð, par sem leril peirra
má rekja víða við sjávarsíðuna jörð
frá jörð þamiig, að ýmist skijitast
kirkjur. klaustur eða landssjóður á um
rekaitakskröfur. svo að dpt vantar
mikið á, að pað sem re.kur hrokkvi til
að fullnægja peim, eins og dænii eru
til að undir málarekstri uta.f hvalrek-
um hefir komið fyrir. Er slikt naig
sönnun fyrir pvsí, liversu ítök þessi
eru að meira eða mirma leyti röng,
pví pað sér hver maður, að pvílíkt
getur ekki samrýmzt rétti. Hér af verð-
ur pvi ljost, að tilvera ítakaima er
bvggð á, fullkomlega hæpnuni og óeðli-
leguin grundvelli, sem mun mega rekja
til peirra tíma, er klerkavaldið hélt
almúganuni sem mest blindum fyrir
réttindum peirra í lierkví yíirdrottn-
unarinnar, og dró hlifðarlaust iir hönd-
um hans pað sem uimt var.
í hinu islenzka fornhréfasafni má
sjá ljósa söimun fyrir slikuni yíirgangi,
par sem er hréf norðlenzkra merkis-
hænda til Xorvegskonungs útaf yfir-
gangi Auðunnar Hólahiskups, og apt-
ur hréf Magnúsar konungs Eiríksson-
ar 20. júní 1320, í hverju liann ytir-
lýsir mispóknun siuni út aí slíkam tif-
tektuin bislaips og aiiuara lærðra
manna. og hýður peim að innleiða
engar óvenjur meðal laudsmanna eða
sýna peim rangsleitni. Koma og íram
í nefndu fornbréíasafni yíirlýsingar um
pað, hversu viðurstyggilega sura ftök
eru talin að undir hinar opinheru
eignir séu komin, par sem sagt er
t. d. að pessi eða hinn pártur rekans
hafi lagzt raeð ,,Hhi“ einstakra inanna
undir klaustrin.
Annaðhvort er nú, að hinir íslenzku
bændur hafa ekki eins næraa tilíinn-
ingu fyrir rétti sínum og forfoður
peirra, eða vaninn hefir gjört pá dofna
fvrir að létta af sér pví fargi, sem
peir liafa. undirbúið í íleiri aldir. Eg
vil pö heldnr ætla, að pað sé hið
síðarnefnda sem pessu veldur, pví hví-
vetna raunu ítökin illa ræmd hjá bænda-
stettinni. En pað er tírai til kominn
að peir láti til sín líeyra, og hriucíi
peirri byrði af herðum sér á sann-
gjarnan og skynsamlégan hátt.
I>að getur hver séð, hvérsu pað er
óeðlilegt, að t. d. hændur eða einstakir
menn, sem kaupa ábýlisjarðir sínar
með „öllum gögnum og gæðum til lands
og sjávar“, sem í Öndverðu fylgdu
jörðunum, skuli nú mega búast við,
að hrifið verði úr liöndum peirrahvert
pað happ, sem að landi eígnarjarða
þeirra kanu að hera, og ef pað er
ekki látið af líendi pá pegar er krafa
kemur frám um pað, megi peir vænt.a,
að yfir pá dynji réttarstefnur til máls-
sóknar með gjafsðknarleyfi, fengnu í
skjóli helgrar kirkju, klaustra eða
landssjóðs. Má pví nærri geta, hvert
fáíækir preklitlir bæudar niuni treyst-*
ast til að verja rétt sinn gegn slíku
Öfurefli fyrir fieiii dómstólum. Mun
pví íiiargur framar kjósa, og liafa kosið,
að sleppa heldur rétti sínum en leggja
útí slíkan kostnað. Með pessu móti
mun opt og einatt góður 'eígnárréttur
hafa orðið að lúta fyrir slikum nrás-
um.
Fýrir pessari umsögn má tilfæra
ekki margra ára framkomið mjög ó-
pekkt dæmi á Kovðuvlandi. Agrip
pess er svo; Leiguliði hagnýtti sér,
með levfi jarðareiganda, skinn afmar-
fióétnu.in selræfli, er rak á fjöru ábýlis-
jarðar lians, ásamt molviðarvusli (áln-
ar kefltmi og smærti við). Krafa var
gjörð til afur.ða þessara af háÍfu kenni-
manns’, en leiguliðinn ueituði að láta
pær af hendi; var 'þá pegar gjafsóknar-
mAl haiið til sekta og skaðabóta gegii
leiguliðanum; en af pví að peir,
sem lilut áttu að mnli, voru dugaudi
menii, fengu þeir varið rétt siim svo,
að peir voru fridæmdir fyrir kærum
og kröfum saAjanda fyrir undir- og
ylirrétti, eii Inð opinbera vavð að
boi-ga gildið. pannig er nú á timum
stíuið spor til þess, að reyna að draga
uudan bændaeign lögákveðinn leigu-
liðarétt. Hygg eg, að mörg ápekk
dæmi muni mega staðhæfa úr rekaitaka-
sögu landsins bæði fyr og síðar, án
pess, að bera purfi fyrir sig hinar
gömlu munnmælasögur uin pær foniu
s ilargjafir, er á stunclum befðu átt að
eign sér stað, pegar klerkar pjöhust-
uðtt aðframkomiu gamaimenni, og þ'eir
hefðu átt að yfirlýsa, þegar binir gátu
.naumast mælt lengur, að „gefið hefði
pað enn guðsbarnið11 o. s. frv..
f>annig hefir pá bændaréiiurinn ver-
ið meðfarinn í pessu efni frá fyrri
öldum til pessa tíma, að hinn forni
eignarréttur (rekarétturinn) hefir verið
hrifin að raeiru eða minna leyti úr
höndnm fcænda og dreginn undir pað
opinbera; hið opinbera tleilir á stund-
ura um hann, og einstaklingar bænda-
stéttarinnar eru, sem sagt, ofsóttir
með opinbemm málaferlum, seni ekki
einasta sviptir pá fjármunum, Iieldur
raskar ró þeirra og friði, ef þeir dirf-
ast að andmæla. slíkunt kröfttm eða
verja rétt sinn, en' leikur þessi er
mestniegnis gjörður uppá kostnað eða
fjárfraralög bændastéttarinnar. - j-að
mundi pykja all-álitleg eign, ef i eian
sjóð væru kornnir allir peir peningar,
sem gengnif eru til slíkra málaferla
frá tilvern ítakanna, og betur hefði
peim sannarlega verið varið til nyt-
samra fyrirtækja í landinu. Og peg-
ar fjárspursmálið kemnr að öðru leyti
til álita, þáætlaegað vafasamt verði,
hvort ekki dregst meira út frá liinu
opinbora með pví að kosta máladeilur
pær, som ítakskrofur pessar lntfa vald-
ið, en pað sem því hefir numið, er
þær hafa í aðra hör.d af sér gefið, en
það er pó 'sannarlega óeðiilegt að við-
halda eða halda fast í pær eignir, eða
meintu eignir, er máske kostar hlut-
aðeigendur meiri útgjuhl en tekjur.
plér er og ekki einungis fjártjönið
sem kemur tii athugunar, htddur líka
aileiðíngar þan”, sem máladeilur pess-
ar hafa í för meö sér í ýmsum grein-
um. |>ær verða opt tilefni til úlfúð-
ar og íiupdurlyiulis millum hlutaðeig-
enda, auk pess sem ýmsir óviðkom-
andi menn venjulegast dragast inní
þær sem vitni, nieð eiðsaíleggíngum,
opt út af ómerkum atriðum m. fl. ó-
þægindum.
pegar öll afstaða þessa máls er ná-
kvæmlega athuguð gagnvart landsbú-
um, ætla jeg að fæstum blandist hug-
ur uin, að petta megi pó ekki svo til
ganga öld fram af öld, og þegar sé
tími til korninn að ráðin sé bót á pví
ástandi, sein bændastéttin sérstaldega
hefir í pessn tilliti um Iangan tíma
orðið að búa undir. Leyíi eg mér
óiiikað að halda pví fram, að margt
málið hafi pingið fjallað ura, sera síð-
nr skvldi, og réttara liefði verið að
pokaði sæti fyrir .pessu.
En uppá hvern máta verður rétti-
lega í'áðin bót á pví?
það er atriði sem menn verða í
tíma að taka til ihugnnar, pví deild-
ar meiningar geta'um það orðið. Eg
get vart búizt við, að jafn frjálslegar
tillögur komi fram frá öllum rekaitaks-
hafendum. sem einum merkuin presti
við umræður pessa máls á nefnduni
þjóðmálafundi J>ingeyinga, sem voru
pær, að ítölcin féllu niður líu er.dur-
gjalds og legðust undir hlutaðeigandi
jarðir. petta virðist að vísu í sjálfu
sér réttu na’st, en par sem venjan
hefir um langan tima v-iðhaldið brúk-
uuarafnotuuum — hvað sem eignarrétt-
inum líður — þá má búast við að slikt
nái ekki fram að ganga, enda má
nokkurn milliveg fara, svo betra verði
en pað' er nú.
j-að mætti t, d. byrja með pá uppk-
stungu, að SLUiiin séu lög um pað, að
öll löglega sönnuð ítök kirkna og
klaustra eða lamlssjóðs, sem nú evu
viðurkennd af réttum hlutaðeigcndum,
verði seld þeim, sem jarðir þær eiga,
er ítökin liggja í, ef peir óska að fá
pau keypt, En með pví að mismun-
andi er hvað Itökin gefa af sér, par
sem sum kunna að veita árlega ii«kk-
urn arð, en sum ekki eyris virði svo
ttigum ára skiptir, pá mun ekki auð-
velt að setja fastar reglur um, við
hvaða verði itökin skulu seld. Verð-
hæð þeirra v'irðist pví aitti að metast
af par til dómkvöddum mönnum, sem
byggt væri á kunnugleika á hvevjum
stað, og þeim arði sem pau gæfn af
sér að meðaltali um nokkra ára tíma.
Aptur á móti ættu þau itök, sem ekkí
liafa við lögmætar heiniildir að styðj-
ast, að falla niðiu* án nokkurs endur-
gjalds.
Jþ.essar tillögur ern framsettar með
lauslegri yfirvegun, og held eg þeim
alls ekki fast fram, enda eru og mörg
íieiri atriði sem takast purfa til greina,
En par á mót-i leyli cg mér að lialda
pví fastlega fram, að málefni þetta
verði nú þegar tekið til rækilegrar
jíirvegunar og umbóta, og það búið
sem bezt unuir fyrirtekt á næsta
pingi. Yænti eg að fyrir þann tíma
komi fram frá skynberandi mönnum
pær tillögur, sem þingið gæti Iiaft til
hliðsjönar við niðurstöða pess.
Einn úr hœndasiétt.
Tízka, fordild, tíflar.
Að vísu má pað æra óstöðugan að-
rita og ræða um slíka hluti, enda
meina fræðiinemi að fordildiu fvlgí
eins föstum lögum eins og veðraskipti
i lopti, hversu svo sera sundurgerð og
hégóinadýrð sýnist reiknlt í heimiuuni.
Hið sanna mun þó vera, að hér sem
í öðru getur góð. „pressa“ orðið mátt-
ngur leiðacvísir. |>egar vel er að gætt,
var fordild nianna, einkum hinna rík-
ariuniklu moiri og bernskulegri á liðn-
uiii öldum en nú, bæði í klæðaburði
og annari háttseini. j>ó er pað eptir-
te'ktarvert, að á fyrri tímum bar opt-
lega meir á sundurgerð karla en kvenna
—pver öfugt við nútimaun. Rikiskon-
ur, og enda órikar líka, sýna nú miklu
meira otlæti, prjálsemi, tildur og til-
breytni í klæðaburði en karlmemi.
[>að eru hirðir konunganna, sem steypt
hafa. liinum fornu þjóðsiðum og pjóð-
búiángum, breytt peim eða búið til
nýja. Og þar liafa Frakkar jafnan
vorið forkóifarnir. En sundurgerð
þeirra liefir einatt ruglað liinni al-
kunnu kurteisi þeirra og smekkvísi.
fiestar öt’gar í jtri háttsemi og sið.
menuiugu hafa átt franskan uppruna.
Yrði of langt mál að fara iengrá út
í pá salma. En eg vii bencla á Útl-
ana. P>uð er eius urn pá og aniiað