Stefnir - 27.03.1901, Side 2

30
góðs af, sera margfaldað beíir hinar líkam- J
legu kröfur og áreynslu úr hófi, en svæft
hinar siðlegu i algleymiugi og skarkala
,,raateriells“ annrikis, og villt mörgura mæt-
um raanni sjónir svo, að hann heldur að
pessi stefna sje aðalstefna brautarinnar, að
iiúu liggi niður á við í efnalega hringiðu og
óskepi, par sera allir siðlegir neistar hljóti
að kulna og deyja; að öll menning, sem
ekki verði metin í krónum, sje gagnslaus
og árangurslaus; að auður sje hið eina
eptirsóknarverða, hvuð sera hann kostar.og
hvernig sem bann notast, og pó að hann
verði að hinu versta prældómsoki, eins og
raun er á orðin, pegar hinar siðlegu kröfur
njóta ekki jafnrjettis, proskast ekki tiltölu-
lega. I augum peirra manna, sem pannig
líta á lífið, verða auðvitað allar siðlegar hug-
sjónir og kröfur, hvort sem pær nefnast
einstaklingsrjettur, jafnrjetti, pjóðernisrjett-
ur eða annað enn háleitara, að tómum hje-
góma, árangurslausu hugarsveimi eða „eyði-
merkurhyllingum".
En pessar hugsjónir eru nú einu sinni
til orðnar. Sjálft frampróunarlögmálið hef-
ir kveykt pær og ghett í sálum mannanna.
Krafan er rituð par með óafmáanlegu letri;
hún er rituð par með „guðs fingri“. Hún
er guðleg. — Hver vill svo neita henni ?
Og hvert hefir hið andlega og siðlega
starf mannanna frá upphafi verið? Er pað
ekki einmitt ein mikilfengleg tilraun til
pess, að ráða pað „mene tekel“, sem „guðs
fingur“ hefir ritað á fortjald hins ópekkta ?
Auðvitað hafa menn ráðið letrið á marga
vegu, og opt undarlega, en inenn nálgastæ
hina rjettu ráðningu, stafa sig fram úr fieiri
og fieiri orðum, og pað er trú mín, byggð
á reynslu liðinna alda, að á ókomnum öld-
um múni mönnum auðnast að lesa í pessari
„opinberunarbók“ marga pá lrerdóma til
í'ullkoranunar og farsældar, sem merin nú
ekki dreymir um, pvi „lýgi ei ritar drott-
ins hönd“. — Og hvað sýnir sagan oss, ekki
saga konunga og stjórnenda, heldur mann-
kynssagan? Sýriir hún ekki, að í livert
skipti sem hugsjónamennirnir, spámenn
pjóðanna, hafa stafað sig fram úr áður ó-
lesnu atkvæði, pá hefir aldrei vantað pá
menn, er tilraun gerðu til pess, að fiytja pá
hugsión út í lífið. En af pví að mestur
lilutinn er ólesiun enn pá, en vjer að eins
byrjaðir að stauta, pá hættir oss svo til,
að slíta hin rjettu sambönd, leggja of mikla
áherzlu á einstök orð og atkvæði, enda verð-
um vjer að prófa oss áfram stig fyrir stig.
Eu 1 hverju nýju orði, sem vjer fáum lesið,
er fólginn dómur iiiris umliðna og bending
til hins ókomna, annars er ekki rjett lesið.
Nítjánda öldin hefir nú öll gengið til
pess, að prófa í framkvæmd eina einustu
úrlausn, og hún hefir reynst einhliða og ó-
nóg. í byrjun aldarinnar hafði siðmenn-
ingin stafað sig fram úr orðinu: „jafnrjetti"
og skilið hugsjón pess; og strax var tekið
til starfa, að finua úrlausnina. Og úrlausn-
in varð: „einstaklings frelsi'1 og „óbundin
samkeppni". J>essa úrlausn hefir nú ní-
tjánda öldin reynt til prautai', en ekki náð
tilganginum. Mjög mikið hefir samt á unn-
ist, en ávinningurinn er einhliða. Hin ó-
bundna samkeppni hefir knúð fram stór-
kostlegan auð, prekvirki og uppgötvanir. En
hinn siðlegi tilgangur, sjálft jaínrjettið. hefir
ekki náðst. Hin siðlega framför hefir lítil
orðið í s a m a n b u r ð i v i ð h i n a, pótt
hið ytra hafi fágast. En hvaða sönnun er
pað fyrir pví, að úrlausnin sje ekki til, og
verði ekki fundin? Hvað sannar pað, pótt
með pessu eina litla fótmáli hafi ekki unn-
ist allt liið eptiræskta? Kröfunni er
framfylgt með sívaxandi krapti, og hver get-
ur sagt nú, hvaða úrlausnir *20. öldin geym-
ir í skauti sínu. Hún kemst ekki hjá pví,
að veita hinum siðlegu kröfum meira at-
hygli en 19. öldin hefir gert, ef henni á að
auðnast að bjarga menningu kúltúrpjóðanna
frá sömu forlögum, sem afmáðu fornu menn-
ingarpjóðirnar. þetta mun fiestum framsýn-
um mönnum orðið Ijóst nú um aldamótin,
og um ekkert er nú meira rætt og ritað
um heim allan af öllum siðlega hugsandi
mönnum, pótt vjer Islendingar göngum
duldir pess, af pví enginn finnur köllun hjá
sjer til pess, að skýra pjóð vorri frá pví
mikilsvarðandi starfi. ]?eir, sem mest rita
og ræða hjá oss, hugsa ekki um annað, en
að hrinda oss tafarlaust út í fjárafiamenn-
ingu Evrópu-pjóðanna, kitla einhliða auð-
æfagræðgiua. En um hitt er minna hugs-
að, pótt sá auður, sem í sjálfu sjer er góð-
ur og nauðsynlegur, verði að andlegum og
líkamlegum böðli pjóðarinnar vegna sið-
lauss skipulags eða skipulagsleysis.
.Jeg heli nú orðið býsna fjölorður um
kenningar pínar um hinn siðlega pátt
breytipróunarinnar, og er pó fátt sagt af
pví, sem pyrfti að segja um pað efni, svo
verið getur, að pú dragir ramskakkar á-
lyktanir af pessari örstuttu ádrepu, t. d. pá,
að jeg sje mótfallinn öllum verklegum um-
bótum, hati allan fjár'áfla og vilji halda öll-
um og öllu niðri í amlóða og armingja for-
ræðinu. Slíkar hártoganir eru alpekktar.
En óvíst er að pú græðir eða viunir frægð
á peim útúi-snúningum. Jeg vil pví ráða
pjer til, að nota önnur skárri vopn, ef pú
ætlar að gera alvöru úr pví, að berjastgegn
pví, að siðlegar umbóta-iiugsjónir festi ræt-
ur í sálurn landa pinna.
Ekki er mjer vel Ijóst, hvernig skilja
eigi spurningar pínar um hugsjónir skapar-
ans, eða breytipróunina sem hugsjón hans.
Mjer hetír aldrei til hugar komið, að jeg
hefði pá stiku í höndum, er jeg fengi mælt
með hæð og dýpt guðlegra liluta. Eu pað
liggur við, að spurningar pínar gefi í skyn,
að pá stiku eigir pú í fórum pínum. Hitt
er i fullu samræmi við aðrar skoðanir pin-
) ar og ummæli, sem pú hefir slöngvuð út
gegn mjer, að pú munir ekki álíta skapar-
ann sjerlega „praktiskann“, er hann skuli
ekki fyrir löngu hafa framkvæmt allar sín-
ar hugsjónir. Nei, stikan piu er of stutt!
í mínurn augum er hið guðlega í evo-
lutioninui einmitt fólgið í pví, að hún er
eilíf og ómælileg hugsjón, í eilífri fram-
kvæmd. Annað svar upp á pessar spurn-
ingar færð pú ekki hjá mjer að svo stöddu.
í nánu sambandi við annau skílning
pinn á orðnm roínum í „Stefnis“-brjefinu
standa ummæli pín um hin erlendu áhrif á
pjóðlíf vort og háttu, og pá hættu, sem af
peim geti stafað. J>ú gefur í skyn, að jeg
hafi áður ekki álitið neina hættu geta staf-
að af erlendum áhrifum, en pú hafir verið
langt um hræddari við pau. ]?essi ummæli
pín rifja upp fyrir mjer dálitla deilu, sem
varð okkar á millum fyrir allmörgum áruin,
enda er auðsætt, að orð pín miða til henn-
ar, en pau sýna líka, að mjer hefir pá
eigi heppnast, að gera pjer skiljanlega
skoðun mína. það sem við pá deildum
um voru bókmenntir. Eg vildi að við
kynntum okkur erlendar bókmenntir eptir
megni, og hefðum til pess samtök og fje-
lagsskap, pvi hverjum einum er ofætlun að
kaupa erlend rit. svo að nokkurt gagn sje
að. þessu varst pú að einhverju leyti and-
stæður, og ljezt i Ijósi ótta fyrir óhollum
áhrifum af lestri útlendra bóka; gæti jeg
minnt pig á samlíkingu eina. er pú viðhafð-
ir um petta efni. Jeg par á móti var ó-
hræddur við pessi áhrif, ef vel væri val-
ið úr bókmenntunum. Jeg byggði nefnil.
og byggi enn á pvi, að sjálf pekkingin, fróð-
leikurinn, visindin sjeu pjóðernislaus alheims
eign ; að pekking eða vanpekking sje ekk-
ert pjóðeinis mark, en að yfirgripsinikil
þekking og par af leiðandi víðsýni sje ein-
mitt skilyrði fyrir sannri og rjettri þjóðern-
ismeðvitund og þjóðrækni, og mjer kemur
ekki til hugar að afneita pessari sannfær-
ingu. sem reynslan stöðugt staðtestir. Jeg
get lika fullvissað pig um það, að ekkert
hefur betur opnnð mín augu fyrir því, hvern
dýrgrip vjer eigum i pjóðerni voru og tungu,
ekkert hefir vakið mig eins til meðvitund-
ar uin pjóðrjett vorn, um afstöðu vora í
heiminura sem sjerstakrar pjóðar, og um
pá mögulegleika, sem fólgnir eru i landi
voru og pjóð, en einmitt pau kynni, sem
jeg hefi haft af erlendum bókmenntum. Jeg
hygg líka að pað verði ofætlun fyrir mælsku
pína og „lógik“ að sanna pað, að bókakaupa-
fjelag okkar (O. S. & F.) hafi haft illar
afleiðingar, eða spillt hjeraðsbúum.
Barnayeibin.
í sjötta blaði Stefnis er pess getið, að
barnaveiki hafi komið á nokkra bæi hjer,
og er petta niðurlag greinarinnar:
,.Má ætla að samgöngubann verði nú
fyrirskipað, pví bæjarstjórnin hefir á fundi
sínum í gær skorað á læknirinn tafarlaust
að fyrirskipa bann, og mælti sýslumaður
eindregið með pví, og er engin ástæða til
að efa, að læknir verði við pessu, enda
mundi neitun víða vekja gremju“.
Yið petta vil jeg gjöra þessar athuga-
semdir:
1) Að efasamt er. hvort veikin liafi ver-
ið á Ytri-Tjörnum, pó mjer pættí vissara
að beitt væri samgönguvarúð einnig við
pann bæ.