Huginn - 29.08.1907, Qupperneq 1

I. árg.
4. tl>l
Reykjavík 39. ág’ást 190*7'.
íslandi 1 fornöld.
Frh.
Fyrsta spurningin er þessi: Hver fekk útlegðirnar?
Um þetta voru ýmsar reglur. Nú á tímum
gilda þær reglur, að landssjóður, sveitafélög eða
opinberar stofnanir fái sektirnar. Refsingin er talin
opinbert mál og því er það sjaldgæft, að útlegðin sé
goldin þeim, sem meiddur hefur verið. Hann fær
skaðabœtur, en skaðabætur og refsing er nú talið
gjörólíkir hlutir, sem byggist sinn á hvorum grund-
velli. Þetta var nokkuð öðruvísi í fornöld hér á
landi. Framkvæmdarvald var bér ekki mjög þrosk-
að og ekkert opinbert vald, sem tók að sér að taka
sakamenn fasta, dæma þá og refsa þeim. Sá aðila
sem þóttist röngu beittur, varð sjálfur að mestu að
annast þetta alt saman. Fyrir því mætti eðlilegt
virðast, að hann fengi allar útlegðir eða nokkuð af
þeim að minsta kosti.
í kristnum sið er þess ekki ósjaldan getið, að
ýms sektarfé greiddust kirkjunni, t. d. ef það lík var
að kirkju grafið, sem ekki átti kirkjulægt, það kostaði
málsaðila 12 aura (—l1/* mörk), eða biskupi, I. d. ef
klerkar óhlýðnuðust honum. Svo er þess að geta, að
síðar reyndu biskuparnir að draga undir sig ýmsar
sektir. Reyndar mun það hafa verið látið heita svo,
að þær féllu til kirkjunnar.
Annars var sú reglan, að sektin galzt þeim, er
fékk hinn seka dæmdan, að hálfu og þingunautum
hans að hálfu, þegar dómurinn var dæmdur á vor-
þingunum, nema ef lögsögumaður var í þeirri þinghá,
þá fékk hann þann helming útlegða sem annars
greiddist þingunautum dómhafa. Helming vitlegðar
fékk dómhafi og, þegar dómurinn var uppkveðinn á
alþingi og helminginn lögsögumaður.
Þetta, sem hjer hefur verið sagl, á aðallega við
útlegðirnar, útlegð þýðir oftast í fornsögunum 3.
markasektina, en getur og þýtt sektir alment, annars-
konar sekta var mjög margt, svo sem áfang, Alög,
áverk, harðafang, handsalsslií o. s. frv. Þessar
sektir voru einkum greiddar þegar menn héldu ekki
samninga þá, sem þeir gerðu við menn, nema áverk
og áfang, sem var sekt fyrir óleyfilega notkun á eign-
um annars manns, sem voru i eignarhaldi hans.
Þótt menn væru dæmdir í sektir, þá stóðu ekki
lög til þess, að hægt væri að taka sektarféð fjárnámi
hjá honum. Ef hann greiddi ekki sektina, þá var
enginn annar vegur en að stefna lionum fyrir dómsrof
eða sáttarrof. Varðaði það fjörbaugsgarð og þar að
auki varð aðili skógarmaður, ef sektin greiddist þá
ekki við féránsdóminn.
Útlegðir, dæmdar á þingi, skyldu greiðasl i síð-
asta lægi 14 dögum eftir þingið. Ef sektin var á.
kveðin samkvæmt sátt, þá gátu aðilar auðvitað til-
tekið gjalddaga eftir vild, en sáttarrof hafði annars
sömu afleiðingar sem dómrof að þessu leiti. Af þessu
má sjá, að þvingunarmeðal til greiðslu sektanna voru
allhöið. Ef aðili galt ekki í tæka líð, gat liann, eins
og áðui ei sagt, átt á liættu að verða fjörbaugsmaður.
Þai með misti hann allar eigur sínar og varð að
fara af landi brott um þriggja ára tima, eða að vera
sekur skógarmaður, ef engir fjármunir voru til, svo
að sektin yrði greidd. 'Það er því ekki líklegt, að
marga hafi fýst að standa lengi í slíkum sökum ó-
bættum, enda geta sögurnar þess oft, að menn hafi
þá þegar goldið upp sektarfé, eftir að sátt var gjörð
eða dómur fallinn í málinu. Var það þá alltítt, að
vinir eða vandamenn og jafnvel alþj7ða í heild sinni
skaut saman fé, svo að sektir mættu allar upp lúkast.
Frh.
Fyrirlestur
Porvaldar TljLor*otl<lís»eiis
rið Geysi 4/8 1907.
(Niðurl.) Á ferð þessari sjáum vér tvö mikil
eldfjöll. Er annað þeirra Hekla, 5000 fet, en hitt
Eyjafjallajökull, 5400 fet. Gígurinn í Eyjafjallajökli
er alveg þakinn af jökli. Heíir hann eigi gosið oftar
en tvisvar sinnum síðan sögur hófust. En Hekla
hefir gosið 25 sinnum og voru þau gos öll mikil og er
hún lieimsfræg orðin. Snemma á öldum var hún kunn
orðin í Danmörk og kallaðist Heklcenfjæld og gætir
hennar mjög í hjátrú miðaldanna. Caspar Peucerus,
tengdasonur Melanktons, segir svo frá, að úr mílu
fjarska heyri kvein fordæmdra, grát þeirra og tanna-
gnístran innan úr Heklu. Hann segir og að hópar
af hröfnum og gömmum fljúgi innan um logana, en
eigi hreiður í gígnum. Það hugðu menn vera sálir
framliðinna, er gjalt og glóandi steinar þeyttust upp
og niður öskustólpana, og kveldist þær í hreinsunar-
eldinum. Þá var það trú manna, að eldfjöll væri
dyr, er menn sæi helvítis kvalir í gegnum, og var
það því engin árnaðarósk, er menn báðu náunga
sinn fara til Heklu. En engan skaða vinnur það nú
sál eða líkama, þótt sú ferð sé farin. í stórgosum
teygist öskustólpinn oft 14—16 þúsund fet upp frá
Heklutindinum. Þar sem öskuskýið ber yfir, verður
svo dimt í lofti, að vart sér handaskil um miðjan
dag, og gengur þá jafnan þrumum og eldingum. Er
slíkt gos harla stórfengleg sjón.
Hið græna sléttlendi nær héðan niður til strand-
ar og er 70 fermilur að flatarmáli. Er það mest
undirlendi á landinu. Fyrrum hefir það verið undir
sjó, rétt eftir ísöld. Finnast víða skeljar í jarðveg-
inum, hvalbein og þess liáttar. Þá liggja og víða
sjóbarðir malarkambar umhverfis sléttlendið og í
hömrunum eru hellar brimbitnir. Þegar gætt er að
jarðarskorpunni undir þessu flatlcndi koma þar í ljós
ótal sprungur og þegar hreyfing kemst á spildurnar
millum sprungnanna þá verða af landskjálftar svo
sem varð 1896. Féll þá fjöldi bæja og hús hundr-
uðum saman.
Jarðvegsvatnið sígur gegnum lögin og kann þá
oft svo að verða, að það hitti á sprungur, sem ganga
inn að glóandi innýflum jarðarinnar. Þar af verða
sjóðandi uppsprettur og eru þær hér hundruðum sam-
an, einkum þar sem mætist hálendi og láglendi. Nú
kann svo til að bera að mikið vatn hitnar niðri i
jörðinni svo að langt yfirstígur suðuhita, þá leitar
það að síðustu út um holur og sprungur jafnskjótt
sem eimþenslan veldur þunga kaldari laga, sem
liggja ofan á. Verða af því goshverir slikir sem
Geysir. Saxo Grannnaticus getur þeirra og aðrir forn-
liöl'undar. Geysis er þó ekki getið með nafni fyr en
á 17. öld. En nafnið er nú orðið heimsnafn, og eru
kallaðir því goshverir í Vesturheimi, Eyjaálfu og
víðar. Slíkir goshverir eru mjög breytilegir og eink-
utn þó í landskjálftum. í landskjálftunum 1896 hvarf
hinn nafnfrægi Strokkur, sem hér er rétt bjá. Háls-
inn á Geysi er 70 fet á elýpt, en botnhiti er 120°—
130 stig og á yfirborði 85°—90°. Vatnið leysir sund-
ur grásteininn (liparit) og leifir eftir sig . kisilsýru.
Hefir það á mörgum öldum gert llata keilu af kísil-
sindri. Þegar vatnið rennur yfir grös og jurtir, þá
steinast þær og ber stundum við að steindir blaða-
sneplar finnast þar. Á íslandi eru sjóðandi hverir
þúsundum saman, brennisteinshverir og öflugir foss-
ar. Er þar furðumikið afl í böndum, er verða mun
til stórgagns er stundir líða.
Þegar vér lítum yfir jarðlagauppdrátt íslands,
þá sjáum vér að um miðbik landsins liggur belti úr
ljósmórauðum, lausum bergtegundum, gamalli ösku
og gosleifum. Þegar það er hart orðið kallast það mó-
berg ftufj og molaberg (brecciej. En til beggja hliða eru
miklar hásléttur úr blágrýti, og ganga langir firðir
inn í þær. Grásteinn er Ijósari og er á sumum stöð-
um í fleigum og flekkjum innan um móbergið og
blágrýtið. Móbergsbeltið er yngra en blágrýtið og
þar eru eldgos og hraunflóð við bundin. Blágrýtið
er frá þriðju jarðöld (Eocene og Miocene). Er það
því nokkrar milliónir ára að aldri, eftir því sem jarð-
fræðingar ætla. Þá var ísland áfast við Grænland
og Skotland og lá þá brú yfir þvert Atlantshaf úr
blágrýtis hásléttu. Milli blágrýtislaga á Vestfjörðum
finnast gamlir árfarvegir með farvegsaur. En þau
fljót hafa runnið af landi í þeirri átt, sem nú er haf.
Enn finnast í leirlögum milli blágrýtisstallanna skírar
leifar af grösum, sem uxu þá á íslandi. Þá var land-
ið vaxið hlyn, tulipanviði, tröllfuru, eik o. s. frv. og
vínviðarteinungar og aðrir vafningsviðir fléttuðust ut-
an um trén. Þá var loftslag hér svo sem nú á Ítalíu.
Þessi brú sökk í sæ eftir mikil eldsumbrot, en
ísland stóð eftir í miðju hafi. Síðan varð æ kaldara
og kaldara í lofti og ísaldarjöklar lögðust yfir landið
og huldu það frá hafi til hafs. Enn liðu þúsundir
ára og ísinn hvarf smámsaman. Og nú er eigi ann-
að eftir af jökulhjúpnum en leifar einar, jöklarnir.
Hafið þvarr á láglendinu og harðgerðar jurtir námu
land. Bárust þær hingað með fuglum og hafstraum-
um. Nú huldust dalir og láglendi gróðri þeim, sem
landið er nú klætt. Þess sér merki í mómýrum, að
kjarrskógar voru áður viðar en nú. En kvikfé og
lieimska mannanna hafa nú að mestu eytt þá.
Fyrir þúsund árum komu liingað hinir harð-
snúnu víkingar og bygðú'límdið. Hefir sú þjóð búið
í landinu síðan og átt undir ýmsu að búa. I forn-
öld (á 13. öld) lialda menn að landsmenn haíi verið
100 þúsundir. Á sama tíma er sagt að Austmenn
væri 250 þúsundir, Svíar 300,000 og Danir 500,000.
Ef hlutfallið væri nú hið sama, þá væri hér 1000000
manna. Og fullviss er ég þess, að landið muni vel
mega fæða svo marga menn, þegar stúndir líða. Það
er seinlegt verk og ekki heiglum lient að rækta slétt-
ur og dali hér á landi og má æra óstöðugan, en
þegar því er lokið má vel hafa hér 100000 nauta og
3000000—4000000 sauðfjár. Og fiskimið eru hvergi
betri. Nú fiska allar þjóðir 40—50 millióna króna
virði við strendur vorar, og megnið af þessu lilýtur
að falla oss í skaut, þegar stundir líða. Á siðustu
þrem áratugum hafa orðið hér miklar framfarir í
andarment og efnabag og mun þó byrjun ein. Trevst-
um vér því að heimsókn yðar, lierra, viti á nýja
dugnaðar og framfaraöld íslandi til gagns og sóma
og mætti Danmörk njóta góðs af.
Slysfarirnar í Öskju.
Lýsing á Öskjuvatni.
*
Hingað bárust fyrir nokkru fregnir um drukkn-
un Þjóðverja tveggja norður í Öskjuvatni í Ódáða-
hrauni. Það voru þeir Dr. v. Knebel jarðfræðing-
ur og Max Rudloff niálari. Förunautar þeirra voru
þeir ÖgmiAidur Sigurðsson kennari og Hans Speth-
mann, ungur stúdent þýzkur. Fyrstu tregnir um
slvsið voru mjög óljósar og er því tekin hér upp
allítarleg skýrsla um það og lýsing á Öskjuvatni,
samkvæmt þvi er blaðið »Norðri« flytur eftir þeim
Ögmundi og Spetlnnann.
Dag þann, 10. júlí, er mennirnir hurfu, var
Ögmundur Sigurðsson á ferð niður á Akureyri lil
þess að sækja póst og ýmislegt lleira handa þeim
félögum. Um hádegisbil skildi Spethmann við þá