Ingólfur - 07.07.1907, Blaðsíða 1

V. árg.
27. blað
INGÓLFUR
Reykjavík, sunnudagimi 7. júlí 1907.
Guðmundur Hannesson
li éraðslækitir.
Heima kl. 2—4. e. m.
Aðalstræti 8 (fyrst uin sinn).
Móðurmálið.
Sænskur rithöfundur einn, er fæddur
var 1708, ritar svo um móðurmálið :*
„É? þekki frú eina, sem gerir dóttur
sína að engu. Ég kenni í brjósti um
aumingja stúlkuna, því að hún er
þokkasæl að eðlisfari og ljúf 0g létt
á sér og á sér fáa jafningja hér í. En
kerlingin er hörð við hana og svo hirðu-
laus og heimsk að hún gerir úr henni
afskræmi í stað fríðleiksstúlku, ef ég
get ekki talið hana á meiri skynsemd
í þessu. — Stúlkan er fögur, en móðir
henuar hefir ekki vit á eðlisfegurð, en
afskræmir hana með litum og frönsk-
um flugum. Ég hef séð svo ókunnug-
lega bletti og búningskæki á aumingja
stúlkunni, að ég veit ekki, hvort þeir
eru grískir, rómverskir eða þýzkir.
Sjálf veit hún ekki, hvernig hún á að
vera. Allur frjálsmannlegur þokki er
bældur niður hjá henni, sem henni er
áskapaður, því að þótt ótrúlegt sé fyr-
irlítur móðirin dóttur sína. Slikt er
ýmist í ökla eða eyra. Ég þekki mæð-
ur, sem eru örvita af ást á dætrum sínum.
Þær tala ekki um annað, þær iofa ekki
annað, þær hafa ekki gleði at' öðru og
ekki sorg. Eu þessi lætur ölnboga-
barnið sitt sjaldan sjást hjá heldri mönn-
uni. Hún verður að sjá um sig sjálf
sem auðnast vill innan um unglinga og
almúgamenu. Þú getur nærri, hvaða
virðingar hún aflar sér í slíkum félags-
skap. En ef hún fær leyfi til að koma
til siðaðra manna einhvem tíma, þá
er hún dubbuð upp eins og sagt var.
Þá verður hún og að ná í föt af öðr-
um stúlkum, sem eru ekki sniðin á
hana eða saumuð, fá alt til láns hjá
þeim, jafnvel göngulag og limaburð,
svo hún vexður jafnafskræmd eins og
prestur sem vill vera riddari, hirðmað-
ur sem vill vera heimspekingur, og
flestir rímsmiðir vorir, sem vilja vera
skáld. Þú kant að spyrja, Svíþjóð,
hvað þér komi þessi saga mín við. En
haldið þér til góða, fiú Svíþjóð, því að
ég á við yður sjálfa. Þér eruð móðir-
in, tungan erdóttirin“.
Svíinn lýkur ræðu sinni með því, að
hann muni að minsta kosti verða
sænskur og rita og tala móðurmál sitt
hreint.
Nú er hátt á aðra öld síðan þetta
var. Sviþjóð tók áminningunni og
sænskan gengur næst drotningu norð-
nrlandamálanna um alla málprýði. En
hversu er nú viðbúð Fjallkonunnar við
þessa drotningu, íslenzkuna, sem er
hennar dóttir?
* Olaf von Dalin (1708—03) hélt þessa
ræðu til varnar sænskunni gegn erlendum
yfirgangi i móli og listardómum, einkum of-
urvaldi frönskunnar.
Hundrað árum síðar en þetta var,
heldur Konráð Gislason rœðu sina
álirærandi íslenzkuna. Han i getur
þess þar að Magnús Ketilsson hafi þá
fyrir mannsaldri orðið að verja móður-
mál okkar gegn þeim, sem vildu láta
íslendinga leggja niður íslenzkuna og
taka upp dönsku í staðinn. — Mörg
kostaboð hafa oss verið gerð, en eiuna
greinilegust ættareinkenni bróðurástar-
innar hafa þau tvö verið: aðflytja íslend-
inga úr landi og á jótsku heiðarnar,
og hitt að þeir tæki upp dönsku í stað
íslenzku. — Eu sú kynslóð var þegar
dauð, er Konráð hélt ræðu sína, og
vonandi svo djúpt grafin að húu risi
aldrei upp. En hann segir að á eftir
henni hafi komið önnur litlu hygnari
og töluvert hættulegri. „Það eru þeir,
sem halda að einu gildi, hvernig þeir
fara með íslenzkuna, og bæta hana
og staga með bjöguðum dönskuslettum,
í orðum og talsháttum, greinum og
greinaskipan — af einberri heimsku og
fákunnáttu." Og því er nú miður að
„golþorskarnir með eiutrjáningssálirnar“
eru enn ofan jarðar. Þeir vaða enn
„á bægslunum í gegnum vísindin og
gleypa hugmyndirnar eins búnar og
þær verða á vegi fyrir þeim“. Þeir
leyfa sér enn að bera þau brigsl á
móðurmál sitt, að það sé ósveigjanlegt,
þetta mál, sem er jafnauðugt og sveigj-
anlegt sem grískan og önnur þau mál,
sem bezt eru fallin tii nýgjörflnga gerð-
ar, eða með öðrum orðurn hafa mestan
lífþrótt.
Konráð kvað þessa menn niður. Sjálf-
ur ritaði hann íslenzku af snild og þá
eigi síður J. H. og margir yngri og
eldri þeim og kennari þeirra og fyrir-
mynd var Smnbj. Egilsson. En hér
er við raman reip að draga því að
auðlærð er ill danska, og uppskafnings-
hátturinn er enn svo ríkur, að mörg-
um þykir það sóini og fremdarauki að
færa hugsanir sínar í danska brók eð-
ur aðra útlenda leppa.
Þeir menn bera fyrir sig ýmsar á-
stæður og þótt Konráð Gíslason hafi
hrakið þær flestar í ræðu sinni, sem ég
nefndi, þá vil ég þó nefna þær heiztu
og láta fylgja þeim það lof sem þeim
er maklegt.
Fyrsta ástæðan er þessi: „Allar
þjóðir blanda mál sitt erlendum
orðum. Hví skyldum vér þá ekki gera
það?“ Þetta er engin ástæða, því að
hversvegna ættum vér að vinna sjálf-
um oss mein, þó að aðrar þjóðir geri
það. Þetta er höfuðröksemd allra
apakatta. En vér ættum að leggja
slíkar röksemdir fyrir óðal sem fyrst,
bæði í málinu og — landsmálum.
Önnur ástæðan er þessi: „Véreigum
engin orð yfir þann urmul nýrra hug-
mynda, sem bætist við.“ Þetta er satt,
en í því lýsir sér lifsþróttur málsins,
að það geri ný oið eða vagsi og þró-
ist. Og íslenzkan er þar jöfn þeim
málum, sem bezt eru til þess fallin,
eða betri. Lesi þeir ræðu Konráðs,
sem trúa mér ekki.
Þriðja ástæðau er: „Nýgjörvingar eru
eigi auðlærðari en útlendu orðin.“ Þetta
er ósatt mál. Útlendu orðin eru hand-
hægari þeim, sem hafa verið í skólum
vorum, sem sýnast vera hafðir til niður-
níðslu máli voru og einkis annars, en
nýgjörvingar eru öllum almenningi auð-
lærðari og auðskyldari. Því að málið
skiftist í stórar og smáar fjölskyldur og
nýgjörvingarnir fæðast af einhverri slikri
ætt og eru því auðþektir á ættarmótinu
og auðlærðir. en útlendu orðin eru að-
skotadýr, sem enginn veit, hvar heima
eiga. Til skýringar þessu skal ég miuna
menn á að af rót þeirri, sem hefir tákn-
að hugmyndina um ljós, fæðafet mörg
orð til táknunar á svipuðum hugmynd-
um. Þetta verður svo heil ætt og minnir
hvert orðið á annað, svo að orðasam-
böndin samsvara alveg hugmyndasam-
böndunum. Málið léttir þá börnum og
öðrum rétta hugsun og verður kennari
þeirra, er þeir læra að flokka hugsaa-
irnar um leið og þeir læra tákn þeirra,
orðin. Slík óbein skýrandi áhrif á hugs-
unina geta aðskotaorðin ekki haft.
Fjórða ástæðan er þessi: „Oss er létt-
ara að læra útlend mál ef mirg orð þeirra
eru í máli voru.“ Öll þjóðin ætti þá
að Ieggja á sig að læra hóp af útlendum
orðum til þess að sá hluti eigi léttara
verk, sem lærir erlend mál á ókomnum
tíma. Raunar yrðu þessar verkaléttis-
vonir að engu, því að orðin myndu breyt-
ast svo að erlenda ætternið dyldist og
mundi þá enginn flnna þeim neinn stað,
hvorki í sínu máli né öðrum. En ef
vér breytum mjög rnálinu, gerum vér
niðjum vorum erfiðari aðgang að bók-
mentum vorum og börn vor sviftum vér
þeim lærdómi og hægðarauka, sem ætt-
armót orðanna veldur.
Það tína þeir til hið fimta, að ný-
gjörvingar séu Jangir og óviðkunnan-
legir. En þar tala þeir „ein'i og fá-
vísar konur tala“, því að ný orð eiga
að vera gerð eftir sama lögináli sem
hin eldri og þá verða þau ekki óvið-
kunnanleg. En þótt stundum hafi þetta
uiistekist, þá er það engin sönnun fyrir
að svo hljóti að vera.
En fleira þarf að forðast en að hrúga
útlenduin orðum inn í málið; hitt er
og lífsnauðsyulegt að því sé haldið hreinu
í „talsháttum, greinum og greina-
skipan.“
Og einn hlutur er furðulegur: Sagna-
ritun forfeðra vorra er svo ágæt, að
hún er talin öllu öðru fremri, sem heim-
urinn þekkir i þeirri grein. En skáld-
sagnahöfundar vorir taka sér nú til fyr-
irmyndar lélega miðlungshöfundaerlenda
og láta sem þeim sé islensk sagnasnild
ókend, — eða er hún það?
Oss er lífsnauðsyn að vanda málið og
halda uppi skörulegri landvörn í þeirri
grein og fara að ráðum Einars Þveræ-
ings að „ljá ekki fangstaðar á oss.“
Hinar fornu bókmentir vorar eru
dýrasti menuingarauður, sem Norður-
landaþjóðirnar eiga. En enginn þeirra
á beinan aðgang að þeim nema vér, af
því að vér höfum geymt málið. Yér
höfum átt Gunnar og Skarphéðin,
Gretti og Gest spaka fyrir æskuvini
og marga aðra og jafnvel goðþjóð Val-
hallar. Ef vér spillum málinu, þá verð-
ur niðjurn vorum varnað þess félags-
skapar og allra nota af andlegum auði
fortíðarinnar. En það er oss þ • í skaðlegra
sem vér erum færri. Því að eftir því
sem nútíminn getur minna int af hönd-
Brynjólfur Björnsson
tanula'kuir.
Ileiuia kl. 10—2 og 4—6.
Þingholtsstræti 18.
um eftir þvi er nauðsyuin meiri að hafa
beinan aðgang að andans auði fortíð-
arinnar.
Þjóðerni vort á þar sinn sterkasta
þátt, sem rnálið er, „mjúkt sem blómstur11
oss til unaðar og „sterkt sem stál“ oss
til varnar.
Mál vort er allra mála bezt og ég
vil ekki lifa þann dag að sú vou verði
ónýt fyrir mér, að íslenzka þjóðin sé
allra þjóða bezt. Málið er spegill sál-
arinnar.
Þá er þessari þjóð bani búinn, er hún
vill eigi gæta málsins, því að satt er
það alt sem eg hefi sagt og satt er það
enu sem Jónas kvaö:
Móðurmálið mitt góða,
hið mjúka og ríka,
orð áttu enn eins og forðum
mér yndið að veita.
Bjarni Jónsson frá Vogi.
Fánasöngur.
Ljóma, fáni, um bygð og ból,
blakta um fjörðu strjála;
skín þú eins og íslands sól
yfir höll og skála!
Láttu Island endursjá
árdags bjarta framann.
Lýstu nýjum leiðum á.
Leið þú hjörtun saman!
Fyltu hjörtun friði’ og von,
færðu’ oss heill og bætur;
vektu landsins vaska son,
vektu landsins dætur!
Vermdu Islands ungu fræ!
Eyddu svefni’ og drunga,
hvar sem hrein í hreysi’ og bæ
hljómar íslenzk tunga.
Ljóma hátt um bæ og borg,
bjarti íslands fáni!
Blakta yfir íslands sorg,
íslands gleði og láni.
Líð þú frjáls um lönd og höf,
líði þrældómsnóttin!
Blakta yfir íslands gröf,
ef oss brestur þróttinn !
Jónas Guðlaugsson.
Þjóðfuadarfuntrúarnir af Vestur
landi fóru flestir eða allir heimleiðis á
„Vestu“, 2. þ. m. og með því skipi fór
Guðmundur Friðjónsson á Sandi. Hún-
vetningar og Skagfirðingar fóru flestir
landveg. Sira Benedikt Eyjólfsson í
Bjarnauesi sótti fundinn af hendi Horn-
firðinga og koin Iandveg alla leið, tiu
dagleiðir. Hann fór aftur heimleiðis á
miðvikudaginn, samferða fylgdarmanni
Ólafs Torlacius alþm.