Lögrétta - 24.02.1912, Blaðsíða 1

Afgreiðslu- og innheimtum.:
ARINBJ. SVEINBJARNARSON.
I mugaveg 41.
Talsimi 74,
B i ts t j ó r i:
ÞORSTEINN GÍSLASON
Pingholtsstræti 17,
Talsimi 178.
M ÍO.
Reykjavík 34. 1913
VII. íir^.
1. O. O. F. 93319-
ÞjóðmenjasafniÖ opið sunnud., þriðjud. og
fimtud. kl. 12—2.
Lækning ók. ( læknask. þrd. og fsd. 12 1.
Tannlækning ók. (í Pólthásstr. 14) 1. og 3.
md. í mán. 11 I.
Landakotsspítali opinn f. sjúkravitj. io‘/.
—12 og 4—5-
Islands banki opinn 10—21/. og 51/.—7-
Landsbankinn io1/.—21/*- Bnkstj. við 12—1.
Lagadeild háskólans ók. leiöbeining 1.
og 3. ld. ( mán. 7—8 e. m.
Landsbókasafnið opið hv. virkan dag kl.
12—3 og 5—8.
Heilsuhælið opið til heimsokna 12—I.
Lárus Fjeldsted,
Yflrrjettarmilafœrslumaöur.
Lækjargata 2.
Heima kl. 11—12 og 4-7.
Frá peningamálaDefndiDDi.
Einkaleyfi til kolaverslunar.
Svo sem kunnugt er, þarfland-
sjóður að fá fylt það skarð, sem
aðflutningsbannið hefur höggvið
i tekjur hans, og hann þarf auk
þess að tá talsvert meira fje en
sem því nemur, til þess að geta
fullnægt eðlilegum eða jafnvel
nauðsynlegum kröfum þjóðarinn-
ar um endurbætur og íram-
kvæmdir í landinu, sjerstaklega
verklegar, svo sem í landbúnaði,
fiskiveiðum og samgöngum hvers
konar, bæði á sjó og landi. Hætt
er við, að kyrstaða í þeim efnum
um styttri eða lengri tíma, yrði
skoðuð sem bein afturför, og væri
það líka í raun og veru; ætti nú
t. d. alveg að taka fyrir framhald
flutningabrautanna í nokkur ár,
þá væri það ekki einungis aftur-
för, heldur mundi það og gera
það, sem þegar hefur verið lagt
af þeirn, að mestu leyti ónýtt.
Það er því auðsætt, að það
verður að afla landsjóði aukinna
lekna, og það að mun. Alþingi
1911 skipaði líka nefnd milli
þinga til þess að gera tillögurum
þetta efni og íleira, snertandi pen-
inga og bankamál landsins. Nefnd
þessi hefur nú starfað í eina 3
mánuði, og er nú um það bil að
ljúka störfum sínum. Þó litið hafi
enn frjetst frá henni, þá hefur
þó það heyrst, að hún muni hafa
í hyggju að leggja til að landið
taki alla verslun með kol í sínar
hendur, og leigi hana síðan um
tiltekið árabil einhverjum kola-
námueiganda fyrir vist afgjatd af
hverju tonni af kolum, og að
öðru leyti með ýmsum nánari
skilyrðum.
Lögr. hefur nú íundið að máli
mann, sem vera mun einna glögg-
astur hjer á þetta mál, og fórust
honum orð eitthvað á þessa leið:
»Hætt ervið, að slíkt einkalej^fi,
einokim, eins og það verður kall-
að, verði mönnum ógeðfelt og
hvimleitt, þegar þeir heyra það
fyrstnefnt. Orðið»einokun«hljóm-
ar svo illa i eyrum íslendinga,
að það er von, þó menn liræð-
ist. Pað vekur upp endurminn-
inguna um þá dýpstu niðurlæg-
ingu, sem þjóð vor hefur átt við að
búa, svo það er engin furða, þó
ónotahrollur fari um menn, er
þeir heyra, að nú eigi að fara að
innleiða einokun á n5r. En ein-
okun og einokun á ekki nema
nafnið saman, og enn síður »ein-
okun« og »einkaleyfi«; alterund-
ir þvi komið, hvernig því er hag-
að, og hver skilyrði og takmörk
slíku leyfi eru sett.
Væri hægt að fá fulla trygg-
ingu fyrir þvi, að úti um alt land
fengjust allan ársins hring góð,
venjuleg kol fyrir sama verð og
tíðkast hefur, eða enda ódýrari,
og landsjóður svo í tilbót fengi
allríflegt afgjald af hverju seldu
tonni, þá er auðsjeð i fljótu bragði,
að slíkt væri stór hagur, ekki að
eins fyrir einstaka kaupendur,
heldur einnig fyrir landsjóð. Lað
væru peningar teknir alveg á
þurru landi. Það væri svo langt
frá því, að einkaleyfið væri til
skaða, að það þvert á móti væri
til blessunar fyrir landið.
Hingað til hafa kol fiutst held-
ur af skornum skamti til ýmsra
útkjálkahafna og þeirra hafna,
sem örðug sigling er á; á þess-
um höfnum hafa því kolin verið
afardýr, trá 30—40 kr. tonnið;
yrði einkaleyfi veitt, ætti að tryggja
það, að þær fengju næg kol alla-
jafna, og greiddu skaplegt gjald
fyrir, aldrei yfir 25 kr. tonnið, og
á öðrum höfnum ætti g'jaldið að
vera miklu lægra, 20—22 kr. tonn-
ið. Hvað það þýðir fyrir lífið, að
geta jafnan haft sæmileg hlýindi
í húsurn sínum, og hvað það þýð-
ir fyrir landhúnaðinn, ef hægt
yrði að útrýma alveg taðbrensl-
unni, þarf eigi að fjölyrða um;
en sæmileg hlýindi fá menn ekki,
og taðbrúkunin hverfur ekki, fyr
en menn eiga aðgang að kolum
fyrir hæfilegt verð.
Hagfræðingar telja það góða
stjórnspeki í hverju landi sem er,
að koma skattabyrðinni sem
mest af sjer-og yfir á aðrar þjóð-
ir, og þetta gera þær allar eins
og þær geta. Ef liægt væri að fá
sæmilegt afgjald af seldum kol-
um, án þess verðið hækkaði, þá
kæmi sá skattur eigi niður á
landsmönnum, heldur kæmi hann
niður á seljanda. Þessari skatta-
hyrði gætum vjer því með þessu
fyrirkomulagi velt af oss og yfir
á aðra.
Ef hægt væri að koma þessu
fyrir, eins og nú hefur verið hent
á í stórum dráttum, en liægt er
að skýra miklu nánar, er þetta
þreni unnið: 1. Nægileg, algeng
kol fást alt árið á öllum venju-
legum verslunarstöðum; 2. kolin
fást víða fvrir lægra verð en hingað
til hefur tiðkast, og 3. landsjóður
fær allriflegan skatt, án þess einn
eyrir af honum leg'gist á lands-
menn.
Og þelta, sem nú hefur verið
frá skýrt, er liœgl að fá.
Það er vist, að milliþinga-
nefndin, sem fyr var nefnd,
hefur fengið endanlegt bindandi
tilboð frá breskum námueiganda,
sem tryggir þetta til fulls, og má,
eftir áætlun nefndarinnar, áætla
þær tekjur, sem landið hafi af
þessu, fullar 300,000 krónur á
fjárhagstímabilinu, auk hins ó-
beina hags, sem landsmenn njóta
af því, að fá kolin keypt með lægra
verði en hingað til hefur tíðkast,
því venjulegt verð á kolum verð-
ur eftir tilboðinu 20 krónur íyrir
tonnið af kolum í kaupstöðum
landsins, og á öðrum höfnum,
þar sem sldp geta lagst við
bryggju, og að auki í kaupstöð-
unum heimflutl til kaupenda.
Já, kunna menn að segja;
þetta er nú alt saman gott og
blessað, en eru þá ekki einhverj-
ir stórir annmarkar á þessu, ein-
hverjir verulegir gallar, sem upp-
hefja eða draga úr öllum þess-
um gæðum? Það mun ekki vera
gott að benda á þá. Ekki mink-
ar atvinnan í landinu af kola-
llutningi við þetta, síður en svo,
hún sennilega eykst, því kola-
brúkunin fer auðvitað vaxandi,
þegar svona góð kjör eru í boði;
þeir einu, sem kynnu að verða
fyrir órjetti við svona lagað fyrir-
komulag, sem fyr var lýst, eru
þeir örfáu (3—4) menn, sem hafa
kolaverslun fyrir aðal-atvinnuveg,
en það ætti að vera vorkunnar-
laust að útvega þeim þá atvinnu
hjá leyfishafa, sem fyllilega gæfi
þeim annað eins í aðra hönd og
það, sem þeir nú hafa, því arður
af kolaverslun hjer í Reykjavik,
þar sem þessir menn einkum
eru, hefur ekki gelað verið mjög
mikill, svo ódýr hafa kolin verið
hjú þeim. Kaupmenn, sem ílutt
hafa kol til sölu, eins og hverja
aðra vöru, liða engan órjett við
þetta fyrirkomulag, ekki fremur
en þó áfengið væri tekið af þeim,
og hefur ekki heyrst, að menn
ætli þeim skaðabætur fyrir það,
og' heldur ekki fengu kaupmenn
— fóru þess enda ekki á leit —
neinar skaðahætur 1899, þegar
lög gerðu þeim alment að skyldu
að leggja annaðhvort alveg niður
vínverslun eða gjalda háan skatt
af henni árlega».
Svo fórust þessum merka manni
orð við Lögr. En að öðru leyti
skal í næsta blaði farið nánar inn
á ýms atriði í þessu máli, sem
ekki hefur enn verið minst á,
svo sem sölu til útlendra skipa og
fleira.
Rolayerkfall í England
Eins og áður hefur verið getið
um hjer í hlaðinu, hefur kola-
mannaverkfall lengi verið í að-
sigi í Englandi. Síðustu útlend
blöð telja líklegt, að ekkert verði
úr verkfallinu. En ú miðviku-
daginn kom skeyti til manns hjer
í bænum, sem segir þvi nær áreið-
anlegt, að verkfallið verði fram-
kvæmt, og muni það hefjast 1,
mars.
Fiskiskipin.
Botnvörpungarnir hafa síðan á
nýári selt afla í Bretlandi, eins og
hjer segir:
Skúli íógeti. . . fyrir kr. 18240
Jón forseti ... — — 15500
Snorri goði ... — — 17700
Snorri Sturluson — — 12350
Mars (tværferðir)— — 28170
Allir frá Reykjavik.
Eggert Ólafsson
frá Patreksfirði — — 10850
Sanitals fyrir kr. 102810
Auk þess hefur Snorri goði skip-
að upp í Viðey 30 ton. af fiski.
Skallagrímur, er kom hingað í
janúar, hefur tvisvar komið inn
síðan, fyrst með 30000 af fiski og
síðan, í gær, með 10000.
Botnvörpungur, á vegum H.
Zoega og G. Gíslasonar, kom liing-
að 12. þ. m„ (skipstjóri Þorst.
Þorsteinsson frá Bakkabúð), en
annar til sömu manna kom 14.
þ. m. og heitir Garðar'Svavarson,
(skipstj. Indriði Gottsveinsson).
Þilskipin ern nú nær öll lögð
út. Nokkur þeirra ætluðu að
fara í byrjun mánaðarins, en þá
skall á norðanofsinn, sem hjelst
til 11. Fyrstu skipin lögðu út 13.
og er það fyr en nokkru sinni
áður; í fyrra mun það fyrsta hafa
farið til veiða um 20. febr.
(Áð mestu eftir ,,Ægi“).
Söngfjel. 17. júní heldur sam-
sang einhvern daginn seint í næstu
viku.
„Ceres“ stranðar
vid fifroeiiliolm í Orkneyj-
uiii, á leið til Keykja-
víkur.
í gærkvöld kom símskeyti til
afgreiðslumanns Sam. gufuskipa-
fjelagsins svohljóðandi:
»Ceres slrandaði á fimludag við
Greenholm í Orkneyjum. Skipið
er heilt. Farþegar og póstur í
því. Dráttarbátar hjálpa«.
í morgun kom annað skeyti
svohljóðandi:
»Ceres« enn ekki laus. Far-
þegar og póstur sett í land í
Kirkwall«.
Eyjan Greenholm, þar sem skip-
ið strandaði, er alllangt fyrir norð-
an hæinn Kirkwall. Alt að því
dagleið á milli á bátum. En í
Iiirkwall er næsta símastöð við
strandstaðinn. Því koma skeytin
svo seint.
€nn um mctramál1’.
Að undanförnu hefur hver blaðá-
greinin rekið aðra um metramálið,
og er það ekki nema gott og eðli-
legt að blöðin geri sitt til að skýra
svo mikilvæga breytingu fyrir al-
menningi.
En hræddur er jeg um, að sumt
af því, sem skrifað stendur um þetta
mái, sje betur lagað til að rugla hug-
myndir manna og gera þeim breyt-
inguna erfiðari, heldur en hitt.
Stjórnarráðið gefur út auglýsingu
um tugamæli og vog í árslok 1909,
og þar vár gert ráð fyrir, að íslensk
heiti verði notuð í stað erlendu orð-
anna úr metrakerfinu. Það voru eitt-
hvað 24 nýyrði, eða gömul orð, með
nýrri merkingu, sem menn áttu að
leggja á minnið.
Þar var seytill, spónn, skeið og
skjóla, þveiti, læfð, ögn og örtog,
skor, lest, rönd og röst o. s. frv.
Það var vitaskuld engin frágangssök
að iæra þuluna, en erfiðara að muna
jafnan, hvað þessi orð merktu.
Annars held jeg, að þessi auglýs-
ing hafi ekki vakið mikla eftirtekt.
Blöðin sögðu fátt, hvorki með nje
móti. Kennararnir munu flestir ekk-
ert hafa skift sjer af nýyrðunum, hafa
ef til vill margir frestað í lengstu lög
að kenna „þetta nýja kerfi" — metra-
kerfið.
Árið sem leið er farið fyrir al-
vöru að hugsa um að undirbúa þjóð-
ina undir breytinguna, og þá er er-
lendu nöfnunum alstaðar haidið. Þau
eru í reikningsbókunum, sem prent-
aðar voru í fyrra, þau eru á töflu
þeirri, er stjórnarráðið gaf út, og
send mun hafa verið til allra versl-
ana lansins. Þau eruá samanburðar-
töflu Sam. Eggertssonar, og þau eru
í leiðbeiningum þeim, er sumir kaup-
menn hafa látið prenta fyrir við-
skiftavini sína.
Orðin metri, gramm og lítri, hljóta
því að vera farin að ryðja sjer til
rúms hjá öllum þeim, er eitthvað
fást við verslun, reikningsnám og
reikningskenslu.
En þá rísa upp fáeinir menn, og
vilja með stórum orðum fá fólk til
að sleppa erlendu orðunum, en taka
upp íslensk heiti. Sjálfir eru þeir þó
alls ekki sammála innbyrðis um,
hvaða heiti skuli velja, og stinga
ýmist upp á að taka upp nýjar
skammstafanir, eða halda þeim er-
1) Grein þessi var skrifuð og sett áður
en síðasta tbl. Lögr. kom út, er flytur
grein eftir G. B. landlækni um sama efni.
lendu. Á meðan þeir deila, ryðja
erlendu orðin sjer til rúms. Vjer,
sem styðjum þau, sannfærumst ekki,
þótt vjer sjeum kallaðir málníðingar
eða einhverjum þessháttar viðhafnar-
heitum(l), og síst ætluin vjer hyggi-
legt, að fara að kenna námsfókinu
allar nýyrðauppástungurnar. Nóg
annað þarfara að læra, en hvaða
nöfnum hafi verið stungið upp á í
ísafold, Þjóðólfi eða öðrum blöðum;
enda mundu ekki „erfiðleikarnir" við
metramálsnámið minka við það.
Annars held jeg að mikið af þessu
skrafi um erfiðleikana við að læra
þennan „fjölda" af erlendum orðum
í metramálinu, sje sprottinn af mis-
skilningi. Það er vorkunn þótt menn,
sem aldrei hafa fengist við reikn-
ingskenslu, átti sig ekki strax á'því,
hvernig auðveldast er að læra og
kenna þessi útlendu heiti.
Sumir tala um, hvað það hljóti að
vera erfitt að „troða í börn yfir 20
erlendum orðum", og aðrir segja, að
það s|e oftalið, því að mörg heitin
(t. d. dekametri, desímetri o. fl),
komi sjaldan fyrir og þeim megi
sleppa, það sje nóg að læra þau,
sem oftast sjeu nefnd í viðskiftum.
En hvorttveggja er fullur misskiln-
ingur.
Erlendu orðin sem læra þarf, eru
ekki „yfir 20". Þau eru ekki nema
níu — eða IX, sjeu orðunum ara og
hektara haldið, sem fult eins vel má
kalla reit og teig, eins og síðar
verður vikið að.
Þessi erlendu orð eru fyrst og
fremst: metri, litri og gratnm,
skammstöfuð m., 1. og g., og 6 tölu-
orð: kíló (k), hektó (h), deka (da),
desi (d), senti (c), milí (m).
Það þarf að kenna að bera metra,
lítra og gram saman við eldri ein-
inganöln fyrst um sinn, á meðan
þorri manna hugsar „upp á gamla
móðinn", í þessum efnum, og svo
þarf að læra að:
kíló þýðir þúsund,
hektó þýðir hundrað,
deka þýðir tíu,
desí þýðir einn tíundi,
sentí þýðir einn hundraðasti,
milf þýðir einn þúsundasti.
Það eru fá börn eða fullorðnir,
með fullu viti, sem veitir mjög erfitt
að læra þessi 6 erlendu orð og
merkingu þeirra, og þegar sú „þraut“
er unnin, er vandalaust að átta sig
á öllum nöfnum metramálsins.
Úr því kfió þýðir þúsund, er kíló-
metri sama og 1000 metrar, eins er
sama hvort sagt er hektólítri eða
hundrað lítrar o. s. frv.
En þá er bæði óþarfi og óheppi-
legt að sleppa nokkrum nöfnum (eða
töluorðunum) alveg við byrjunarnámið.
Það er einmitt sterka hlið metra-
kerfisins eða tugamálsins, að eininga-
heitin breytast við hverja tíu eða við
hvert sceti í tölur'óð smáeininga, —
og að erlendu orðin segja sjálf til i
hvert skifti, hvað frumeiningarnar
eru margar, eða hvað s/óra parta
ýrumeiningar er um að rœða í hvert
skifti.
íslensku nýyrðin vanta alveg sfð-
ari kostinn, og eru fyrir þá sök eina
miklu lakari, — þótt ekkert tillit væri
tekið til viðskifta við aðrar þjóðir.
Þetta verða menn að reyna að
skilja, svo að þeim verði jafnauðvelt
að reikna metramál sem hreinar tölur.
Mörgum hefur þótt reikningur með
margskonar tölum alltafsamur, og
mikill tími farið til að kenna hann í
barnaskólum, en þegar hætt er að
miða við gömla einingarnar (álnir,
faðma, potta, tunnur o. s. frv.), og
búið er að læra erlendu töluorðin
framan við metra, lítra og gramm,
þá eru þeir erfiðleikar úr sögunni —
nema þá sjaldan að reikna þarf með
misjafnlega stórum tíma eða hring-
máls einingum.
Almenn brot koma þá og miklu