Lögrétta - 18.12.1912, Side 2

238
L0GRJETTA
JÓLAGJAFIR
1
MESTU og BESTU ÚRYALI
PJETRI HJALTESTEÐ.
Góð kaup í boði.
og til borðfjár konungsættmenna,
hlutfallslega eftir tekjum Dan-
merkur og íslands. Framlög þessi
skulu ákveðin fyrirfram, um 10
ár í senn, með konungsúrskurði,
er forsætisráðherra Dana og ís-
lenskur ráðherra undirritar. Að
öðru leyti tekur ísland ekki, með-
an það tekur ekki frekari þátt í
meðferð hinna sameiginlegu mála,
annan þátt í kostnaðinum við
þau, en að greiða þau útgjöld,
sem islenski ráðherrann í Kaup-
mannahöfn hefur í för með sjer
(sbr. 6. gr.).
Ríkissjóður Danmerkur greiðir
landssjóði Islands eitt skifti fyrir
öll 1,500,000 kr., og eru þá jafn-
framt öll skuldaskifti, sem verið
hafa að undanförnu milli Dan-
merkur og íslands, fullkomlega á
enda kljáð.
8. gr.
Nú ris ágreiningur um það,
hvort málefni sje sameiginlegt
eða eigi samkvæmt 3. gr. sbr. 9.
gr., og skulu þá stjórnir beggja
landa reyna að jafna hann með
sjer. Takist það eigi, skal leggja
málið í gjörð til fullnaðarúrslita.
Gjörðardóminn skipa 4 menn, er
konungur kveður til, tvo eftir tíl-
lögu ríkísþingsins (sinn úr hvorri
þingdeild) og tvo eftir tillögu al-
þingis. Gjörðarmennirnir velja
sjer sjálfir oddamann. Yerði
gjörðarmenn ekki á eitt sáttir um
kosningu oddamannsins, gengur
dómsforseti hæstarjettar í gjörð-
ardóminn sem oddamaður.
9. gr.
Ríkisþing og alþingi getur hvort
um sig krafist endurskoðunar á
lögum þessum þegar liðin eru 25
ár frá því, er lögin gengu í gildi,
eða síðar. Leiði endurskoðunin
ekki til nýs sáttmála innan þriggja
ára frá því er endurskoðunar, var
krafist, má heimta endurskoðun
af nýju á sama hátt og áður, að
5 árum liðnum frá því nefndur
þriggja ára frestur er á enda. Nú
tekst ekki að koma á samkomu-
lagi meðal löggjafarvalda beggja
landa innan 2 ára frá því, er
endurskoðunar var krafist i ann-
að sinn, og ákveður konungur
þá, með 2 ára fyrirvara, eftir til-
lögu um það frá Ríkisþingi eða
Alþingi, að sambandinu um sam-
eiginleg mál þau, er ræðir um í
5., 6., 7. og 8. tölulið 3. greinar
skuli vera slitið að nokkru eða
öllu leyti, alt samkvæmt tillögu
þeirri, sem fram er komin, eða
hafi bæði þingin gjört tillögu, þá
samkvæmt þeirri tillögunni, sem
víðtækari er.
10. gr.
Lög þessi öðlast gildi ....
Athugasemd.
Það er gengið að því vísu, að
skipað verði fyrir, þegar föng eru
á, með lögum, sem Ríkisþing og
Alþingi samþykkja og konungur
staðfestir, um framkvæmd á rjetti
íslands til þátttöku að rjettu hlut-
falli í breytingum á skipulagi því,
sem nú er á þeim alriðum, sem
um ræðir í 2. gr., svo og kon-
ungskosning, ef til kæmí, svo og
löggjöf um ríkiserfðir framvegis.
Sömuleiðis er gengið að þvi
vísu, að með því fyrirkomulagi,
sem hjer er stungið upp á, náist
samkomulagum, að íslensk stjórn-
arfrumvörp og alþingislög verði
á sama hátt eins og hingað til
borin upp fyrir konungi i ríkis-
ráðinu, eins og ísland eptir 6. gr.
uppkastsins á rjett á að láta full-
trúa fyrir stjórnarráð sitt vera við-
staddan við uppburð danskra
mála í ríkisráðinu.
Stríðiö.
Friðarsamningar hyrjaðir.
Símað er frá Khöfn 13. þ. m., að
friðarsamningar byrji í Lundúnum á
mánudag (þ. e. síðastl. mánud,).
í gærkvöld er símað, að friðar-
samningar hafi byrjað í Lundúnum
á mánudagskvöld. Sir Edv. Grey
sje heiðursforseti friðarnefndarinnar.
Tyrkir mótmæli hluttöku Grikkja
þar sem þeir (Grikkir) hafi enn eigi
gert vopnahlje. Ennfremur segir í
skeytinu, að óljósar fregnir hafi bor-
ist um sjóorustu milli Grikkja og
Tyrkja.
í síðustu útlendum blöðum segir,
að það sje utanríkisráðherra Breta,
Sir Edward Grey, sem átt hafi uppá-
stunguna til þess að friðarnefnd sett-
ist á rökstóla í einhverti af höfuð-
borgum Norðurálfunnar, og síðan
hefur Lundúnaborg verið til þess
valin. Ennfremur segja útl. blöð, að
það sjeu þrjú atriði, sem eigi að gera
út um á þessum Lundúnafundi: 1.
Hvað um Albaníu eigi að verða. 2.
Hvað gera skuli við eyjarnar í Grikk-
landshafi og 3. Hvernig fara skuli
um Dardanellasundið og Bosporus.
Þar á móti eigi ekki að ræða þar
þrætuna milli Austurríkis og Serbíu,
um höfn við Adríahafið, og eigi held-
ur um landaskiftingar á Balkanskaga.
Þetta sje sambandsríkjunum ætlað að
gera út um sjálfum við Tyrki.
Samningar um vopnahlje voru
undirskrifaðir kvöldið 3. þ. m. í Cha-
talja. Samningarnir eru gerðir milli
Tyrklands öðru megin og Búlgaríu,
Serbíu og Montenegró hins vegar.
Grikkland er þar ekki með. Aðal-
atriði samninganna eru þessi: 1. Herir
þeirra þjóða, sem samningana gera,
skulu halda sjer þar sem þeir eru,
þegar vopnahljeð er samið, meðan á
því stendur. 2. Til þeirra virkja og
kastala, sem um er setið, má ekki
flytja vistaforða meðan á vopnahljenu
stendur. Ekki var tiltekið, hve lengi
þetta vopnahlje skyldi standa. En
ef hlutaðeigendur koma sjer ekki
saman um friðarskilyrði, svo að stríð
hefjist að nýju, þá skal hver sá, sem
ófrið ætlar að hefja, tilkynna hin-
um þetta með 24 kl.st. fyrirvara. í
þessum samningum um vopnahlje er
það og ákveðið, að friðarsamningar
skuli fara fram í Lundúnum, svo að
líklegt er, að Lundúnafundinum sjeu
ætlaðar víðtækari aðgerðir en ákveðið
var upprunalega.
Grikkir vildu ekki vera með í
samningunum um vopnahlje, báðu,
er þeir voru undirskrifaðir af hinum,
um 24 kl.st. umhugsunarfrest. Af
símskeytinu frá því f gærkvöld má
sjá, að þeir hafa alveg skorist þar
úr leik. Samt ákváðu þeir þegar,
að senda fulltrúa á friðarfundinn í
Lundúnum. Fregnirnar segja, að
skilyrði frá þeirra hálfu fyrir vopna-
hljei hafi verið, að Tyrkir gæfust
upp í Janina og á Chios, en það
hafi ekki fengist. Annars er svo að
heyra sem missættin milli Búlgara |
og Grikkja, er hófst út af því, að
Grikkir tóku Salónikí, eins og áður
segir, hafi verið mjög alvarleg. Það
er sagt, að Grikkir beri þær sakir á
hin sambandsríkin, að þau hafi verið
farin að semja við Tyrki á bak við
þá og slá föstum aðalskilyrðum fyrir
friðarsamningum. Annars eru fregnir
um alt þetta enn.óljósar í útlendum
blöðum.
Deilan milli Serba og Austurríkis-
manna heldur áfram með herviðbún-
aði á báðar hliðar.
Stír brnni á yikureyri
12 hús brenna. Ekkert íbúðarhús.
Síðastl. sunnudagsnótt kl. 3 varð
elds vart í húsum Gudm. Eftirf. versl-
unar á Akureyri, og var hann þá
orðinn nokkuð magnaður. Menn
voru þegar vaktir um allan bæinn
og þustu allir þangað, sem eldurinn
var. 12 hús brunnu þarna, milli
Breiðagangs og Búðarlækjar, Hafn-
arstrætis og Aðalstrætis, en ekk-
ert af þessum húsum var íbúðar-
hús og flest voru þau lítilfjörleg.
Sagt er að eldurinn hafi komið upp
í heyhlöðu, sem var eitt af þeim
húsum sem brunnu.
Eigendur húsanna, sem brunnu,
voru Höepfners verslun, Gudm.
Efterf. og O. Tuliníus. Stærsta hús-
íð, sem brann, var verslunarhús
Gudm. Efterf., stærsta vefnaðarvöru-
verslun Akureyrar, en þaðan hafði
nokkru verið bjargað. íshús og salt-
hús, eign O. Tuliníusar, brunnu. í
vörugeymsluhúsum hafði og brunnið
almikið af matvöru og kolum.
Eldurinn var slöktur kl. 7V2 um
morguninn. Skemdir, meiri og minni,
urðu á nokkrum húsum, sem næst
voru brunasvæðinu; hafði kviknað í
húsi Schiöths fyrv. bankagjaldkera,
en þann eld tókst að slökkva. Alt,
sem brann, hafði verið vátrygt.
Veður var gott meðan á þessu
stóð, hæg gola á suðaustan.
Fyrirlestur Gnðmundar
Björnssonar landlæRnis, sem
hann hjelt síðastl. sunnudag, „um
jarðarfarir og bálfarir og trúna á
annað líf“, verður endurtekinn í Báru-
búð á sunnudaginn kemur kl. 6 síðd.
Síðastl. sunnudag var hann haldinn
fyrir húsfylli í Iðnarm. húsinu, en
sagt, að eins margir og inn komust
hafi horfið frá, er fult var orðið.
Fyrirlesturinn vakti mikla athygli.
Hann er efnismikill og hlýtur að
hafa kostað mikla fyrirhöfn, því fróð-
leikur er þar dreginn saman víða að.
Þar er sögð saga greftrunarsiðanna
og skýrðar þær trúarhugmyndir, sem
bak við þá liggja. Frásögn Egils
sögu um dauða Skallagríms og með-
ferðina á líki hans skýrði höf. f sam-
bandi við þetta, og lík dæmi til út-
skýringar tók hann víða úr fornsögun-
um og úr þjóðsögunum. Hann sýndi
fram á, að greftrunarsiðirnir stydd-
ust við trú, sem ríkjandi hefði verið
frá fornöld og fram á þennan dag,
eins í heiðni sem kristni. Þessa trú
kallaði hann tvílífstrú. Hann vildi
breyta greftrunarsiðunum og taka upp
bálfarir. Færði ýms rök fyrir þvf,
að svo ætti að vera, einkum frá
sjónarmiði heilbrigðisfræðinnar.
Bækur Pjöðráaíjelagsins
1912.
I Andvara þ. á. er fremst mynd
af Einari heitnum Ásmundssyni í
Nesi, sem nú er dáinn fyrir 19 árum.
Flestir mundu ætla, að sá maður
væri áður kominn í Andvara, en svo
er þó ekki, og er því vel gert, og
þó ekki nema maklega, að taka
hann þar inn nú. Dr. Jón Þorkels-
son landskjalavörður hefur ritað með
myndinni rækilega æfiminning, og
svo fylgir skrá um prentuð rit og
ritgerðir eftir Einar, samin af Jóni
Borgfirðing.
Næst er ritgerð um „æðsta dóms-
vald í íslenskum málum«, eftir Ein-
ar Arnórsson prófessor, fróðleg og
skilmerkileg ritgerð, er bæði segir
sögu málefnisins og líka skoðun höf.
á því eins og nú stendur. Tafla
fylgir þar, er sýnir, hversu mörg
mál og hverrar tegundar hafi verið
dæmd hjer í yfidómi á tímabilinu
frá 1875 til 1910, og svo, hve mörg
af þeim málum hafi síðar farið til
hæstarjettar og verið þar dæmd.
Alls eru það 1466 mál, sem lands-
yfirdómurinn hefur dæmt eða úr-
skurðað á þessu tímabili. Þar af
hafa 911 verið einkamál, en 555
sakamál, eða almenn lögreglumál.
Að meðaltali hefur yfirdómurinn
kveðið upp 40—41 dóm eða úrskurð
árlega á tímabilinu. En af þessum
málum hafa 107 farið til hæstarjett-
ar, 57 sakamál og almenn lögreglu-
mál og 50 einkamál. Það er hjer
um bil 3 mál á ári til jafnaðar.
Taflan sýnir, að málskotum til hæsta-
rjettar hefur fremur en hitt farið
fækkandi. Af þeim 107 dómum,
sem til hæstarjettar hafa farið, hafa
69 verið staðfestir, annaðhvort alveg
eða að öllu verulegu, en 38 hafa
verið ónýttir. Höf. er óánægður
með landsyfirdóminn og þykir lands-
stjórn og löggjafarvald hafa lagt
litla rækt við hann. Vill ekki að dóm-
arar í landsyfirdómi fáist við stjórn-
mál og sitji á alþingi, eða hafi á
höndum önnur opinber störf, og hefur
sú skoðun reyndar fyr komið fram.
En úr því að þetta viðgengst nú,
enda þótt ekki ætti svo að vera, þá
verður ekki sjeð að neitt sje sjer-
staklega athugavert við það, að
dómari verði ráðherra, nje heldur
hitt, að hann taki aftur við dómara-
embætti að ráðherraverunni lokinni,
eins og hjer hefur átt sjer stað, en
höf. minnist á það meðal annars.
Og þótt dómarar yfirdómsins mættu
ekki sitja á þingi, þá gæti staðið
svo á, að menn vildu gera einhvern
þeirra að ráðherra, og yrði það þá
auðvitað sjálfs hans sök, hvort hann
vildi taka því eða ekki — Loks tel-
ur höf. helstu rök fyrir því að færa
beri æðsta dómsvaldið inn í landið,
en drepur jafnframt á hið helsta, er
móti geti mælt, og er það skoðun
hans, að þrátt fyrir ýmsa annmarka
muni það rjett krafa að æðsta dóms-
valdið sje flutt inn í landið.
Næsta greinin er um heimilisiðn-
að á Norðurlöndum, fyrirlestur eftir
frk. Ingu Láru Lárusdóttur frá Selár-
dal, þarfleg grein og vel skrifuð, er
sýnir, hvert gagn ætti að verða og
gæti orðið af heimilisiðnaðinum, ef
honum væri sómi sýndur og hreyfing
vakin í þá átt að hlynna að honum
og reisa hann við á ný.
Þá er grein „um jarlsstjórn lijer á
landi", eftir Einar Hjörleifsson, og
mælir hann móti því, að sú breyting
yrði upp tekin. Þar næst fróðleg
grein „um túnrækt", eftir Torfa í
Ólafsdal. Grein um „rfkisráð Norð-
manna og Dana gagnvart íslandi“,
eftir Einar Arnórsson prófessor, rit-
dómur um bók eftir K. Berlín pró-
fessor. Gömul skjöl frá einokunar
tímanum. Nokkur kvæði, flest göm-
ul, og svo deilugrein, sem fremur
hefði átt að koma í einhverju blað-
inu en í „Andvara".
Aðrar bækur frá Þjóðv.tjel. í ár
eru „Warren Hastings", eftir Ma-
canlay", í þýðingu eftir Einar Hjör-
leifson, góð bók, er segir frá land-
vinningum Breta í Indlandi, og svo
Almanakið, með allskonar samtíningi.
Áburðnr úr lirauni. Hing-
að kom nýlega þýskur maður, Hans
Todsen að nafni, sendur af verk-
smiðjufjelagi þýsku, sem fæst við að
vinna áburð úr sandsteini og hraun*
um, meðal annars á eynni Martinique.
Áburður þessi er nefndur phonolith
og er í miklu áliti. Nú á að ran-
saka, hvort nægilega mikið sje af
þessu áburðarefni í íslensku hraun-
unum til þess að það borgi sig, að
vinna það hjer. Sendimaðurinn hafði
út með sjer grjót úr Hafnarfjarðar-
hrauni til rannsókna. Ef alt fer eins
og ráðgert er, og það reynist svo,
að mikið af þessu áburðarefni sje í
Hafnarfjarðarhrauninu — þá á að
koma upp verksmiðju í Hafnarfirði
til þess að vinna phonolith. Það er
gert ráð fyrir að þar vinni, ef til
kemur, um 200 manns og verksmiðj-
an framleiði í sólarhring 150 smá-
lestir af phonolith.
Bráðlega mun heyrast, hvað úr
þessu verður.
Gleðjið fátæka. Undanfarin
ár hafa meðlimir dómkirkjusafnaðar-
ins safnað fje, sem varið hefur verið
til þess að gleðja fátæklinga fyrir
jólin. Þó að fátækir og bágstaddir
bæjarmenn hafi ekki fengið stórar
gjafir, þá hefir hin litla gjöf víða
komið sjer vel og vakið gleði á
heimilunum. Nú eru jólin í nánd
og væri mjög æskilegt að hægt væri
að halda þessum fallega sið áfram.
Viljum við því biðja heiðraða bæjar-
búa að leggja þessu lið sitt með
gjöfum sínum, sem allar verða þegn-
ar með þakklæti, hvort þær eru stór-
ar eða smáar. Undirritaðir prestar
safnaðarins veita þeim móttöku og
sjá um að þeim verði útbýtt.
Reykjavík í desbr. 1912.
Jóhann Þorkelsson. Bjarni Jónsson.
Jólapottar Hjálpræðishersins
verða settir út á morgun og verður
því, sem inn kemur, varið, eins og
að undanförnu, til þess að gleðja
gamalmenni og börn um jólin. Þessa
eru þeir beðnir að minnast, sem
fram hjá jólapottunum ganga. Þótt
gjöfin frá hverjum einum sje ekki
stór, þá safnast þegar saman kemur.
Næsta blað á Laugardag.