Lögrétta - 10.03.1915, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON,
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Aígrciðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON,
Veltusundi 1.
Talsími 359.
Nr. 11.
Reyjavík, 10. mars. 1915.
X. árg.
Bækur,
mnlendar og erlendar, pappír og alK
konar ritföng kaupa allir í
BQkauorsliin Siaíösar Evniundssonar.
Lái’tis Fjeldsted,
Y f irr jeitarmálafærslumaður.
LÆKJARGATA 2.
V'enjulega heima kl. 4—7 sífnl
LÆKJARGÖTU 14 B
(uppi á lofti)
er venjulega opin n—3 virka daga.
ilt
próiastur.
Dregur einhver dís frá hæöum
draumþrá vora að sumarglæöum —
hálfa þó að himinboga
hundrað þúsund stjörnuloga.
Svo er tígin sumar-ótta, —
svo er vetrarnóttin fögur.
Sáinn stjörnum sindrar lögur —
svo er dýrðlegt kvöld á flótta.
Svo er landi hrauns og hranna
háttaö — þessu veldi fanna:
þaö er sambland funa og frosta,
fríöinda og harðra kosta.
Þeir, sem búa í þessu landi,
þykja og e r u mismunandi;
hugur sumra: urö og ísing,
aörir — svo sem morgunlýsing.
*
* *
Maöur er hniginn, —■ morgungyöju
mikill vin í sjón og iðju,
lokað auga, er ljósi dreifði,
lokið máli, er sorgir deyfði.
Silfurhaddur, sá er glóði —
svo sem annar jarðargróði,
samkvæmt skýrum sendiboðum,
sveipaður er í hvítavoðum.
Þú varst tíma að liði langan,
ljósgjafi við heiðarvangann,
þar sem deigla dýrstu áar
döggvar löndin fram til sjáar.
Áin sú hin bjarta og bláa
brosir milli runna og stráa, —
leiðir fram í lygnu og straumi
ljósmyndir af vöku og draumi.
Aldur manns hjá drotning dala
dvaldir þú í skini og svala,
úrlausna og orðagóður
aumri systur, snauðum bróður.
Móti svan, er Laxá lagði
ljóð sín til, en stundum þagði,
þjer varð sæmd að kalli og kjóli,
kunnir tök á höfuðbóli.
Þar var öllu, er lifísi, líknað,
líf á gangi og flugi sýknað,
miðlað björg í áttir allar
undir hvelfing vetrarhallar.
Áin hefur streng, er streymir,
stóran foss og hyl, sem dreymir;
úenni varstu að háttum skyldur,
hvikur í bragði’, en þó svo mildur.
Kennimenska fölskva falin
fellur víða og legst í valinn;
þín var svipuð sólbráð góðri,
sunnanátt, er veldur gróðri.
Þú hefur trúardöggum drjúgum
dreiít með rómi’ og anda bljúgum
lengi og vel að ljósu kveldi —
lendur maður í kærleiksveldi.
Öttugeisli og aftanbjarmi
áttu saman á þínum hvarmi.
Þannig sætta æsku og elli
að eins þeir, sem halda velli.
Myndin er frá einu af áhlaupunum, sem Þjóðverjar hafa gert ná-
lægt Nieuport í Belgíu. Það er snjór á jörðu, og alt er landið þarna graf-
ið sundur, hlaupgröf við hlaupgröf, og svo gaddavírsgirðingar á milli,
svo að vegurinn er ekki greiðfær. Framundan sjást logar upp frá þorpi,
sem er að brenna.
Inn í þinghá draumadísa,
dagur þegar hætti að lýsa,
brosandi úr vegi vjekstu
vetrarskugga — er hjeðan gekstu.
Sonur tíginn sólskinsáttar,
sá er bólstri hinstu náttar
vígður er, af valdi er lcunni,
vinsæll hvílir í lokrekkjunni.
Lifir, blómgast, löndin vinnur,
lýsigull og sólskin spinnur,
ofar brotsjó atburðanna,
endurminning góðra manna.
Guðm. Friðjónsson.

Kaflar úr ræðu, fluttri í fjelaginu
„Fram“ 27. febr. 1915.
Eftir
Þorstein Gíslason.
I.
Þegar frjettin kom hingað um
strand höfuðmála alþingis 1914 í rík-
isráðinu 30. nóv. síðastl., þá samþykti
miðstjórn Heimastj.flokksins svo-
hljóðandi yfirlýsingu, sem þegar i
stað var birt opinberlega:
„Miðstjórn Heimastjórnarflokks-
ins telur sjálfsagt, að krefjast þess,
að stjórnarskrárbreytingin verði
staðfest áður en næsta reglulegt al-
þingi kemur saman. Jafnframt vænt-
ir miðstjórnin þess, að sem fyrst
verði gefinn út konungsúrskurður um
gerð fánans, samkvæmt tillögu þeirri,
sem ráðherra hefur lagt fyrir kon-
ung.“
Þessi samþykt miðstjórnar Heima-
stjórnarflokksins bygðist á þeim
skilningi, að konungur hefði með um-
mælum sínum í ríkisráðinu 30. nóv.
fullnægt fyrirvaranum, sem alþingi
ljet fylgja stjórnarskrársamþykt
sinni. Það væri því ráðherrans sök,
en ekki konungsins, að málið strand-
aði. Ráðherrann hefði annaðhvort
misskilið vilja þingsins, eða þá brot-
ið gegn honum eftir tillögum og vilja
fárra manna, sem eftir þingslitin
fengu í hendur ráðin yfir stefnu
Sjálfstæðisflokksins, eða því, hvern-
ig hún birtist út á við. Ummæli ráð-
herra í ríkisráðinu gáfu tilefni til að
ætla, að þetta síðara hefði átt sjer
stað, þar sem hann til varnar gerð-
um sínum vitnar þar meðfram til
skeyta, !sem hann hafi fengið l-im
málið eftir að hann kom til Khafnar
frá „málsmetandi alþingismönnum",
en hjer var það kunnugt, að þar með
átti hann við miðstjórn Sjálfstæðis-
flokksins, því við hana hafði hann
staðið í skeytasambandi fyrir ríkis-
ráðsfundinn, og það hefði í sjálfu
sjer ekki á nokkurn hátt verið ámæl-
is vert, þótt hann leitaði ráða flokks-
stjórnarinnar, ef ekki hefði staðið
svo kynlega á, að þeir alþingismenn
Sjálfstæðisflokksins, sem voru í
minni hluta innap flokksins á þing-
inu, voru komnir í meiri hluta innan
miðstjórnarinnar, sem tók við um-
ráðum flokksins eftir þingslitin, eins
og nánar verður minst á síðar.
Krafan i yfirlýsingu miðstjórnar
Heimastjórnarflokksins er sú, að
fengin sje staðfesting á stjórnar-
skránni fyrir næsta reglulegt alþingi.
Eins óg menn vita, er þvi svo varið,
að ef staðfesting fæst ekki á lögum,
sem alþingi hefur afgreitt, áður en
næsta reglulegt alþingi kemur sam-
an, þá eru þau lög þar með af sjálfu
sjer fallin, þ. e. málið verður sjálf-
dautt. I yfirlýsingunni er því mót-
mælt, að þannig skuli fara um
sijórnarskrána. Og þar sem yfirlýs-
ingin er bygð á þeim skilningi, að
enginn ágreiningur sje milli alþingis
og konungs um málið, þá vantar ekki
annað en ráðherra, sem fáist til að
framkvæma vilja þingsins og leggja
stjórnarskrána fyrir konung til stað-
festingar. í grein í Lögrjettu, sem
fylgir yfirlýsing miðstjórnar Heima-
stjórnarflokksins, segir, að ef ráð-
herra sjái sjer ekki fært, að taka mál-
ið upp að nýju, þá verði nýr ráð-
herra að taka við til þess að fram-
lcvæma vilja þingsins. Þarna er litiö
svo á, að ekki sje með öllu óhugsan-
legt, að skilningur ráðherra á málinu
geti breytst svo, að hann leiðrjetti'
síðar sjálfur það, sem að var orðið.
En lítil líkindi hafði sú hugsun þó
við að styðjast. Hitt var fremur hugs-
anlegt, að til væru aðrir menn innan
flokksins, einkum meðal þingmanna
hans, sem ekki vildu þola þá með-
ferð á málunum, sem þau höfðu feng-
ið i ríkisráðinu, enda þótt flokks-
stjórnin hjer hefði stutt ráðherra og
verið í ráðum með honum. En þeirra
verk hefði þá verið, að taka hjer í
taumana og bjarga málunum.
Það fór nú samt svo, að þær radd-
ir frá Sjálfst.flokknum, sem lýstu ó-
ánægju sinni yfir því, hvernig mál-
unum væri komið, urðu næsta fáar
og ekki háværar. En blöð flokksins
keptust um að lofa framkomu ráð-
herra. Þau töldu stjórnarskrána og
fánann einskis virði hjá hinu, hve vel
ráðherra hefði í ríkisráðinu staðið á
verði fyrir rjettindum landsins. Svo
hefst deilan um framkomu ráðherr-
ans í ríkisráðinu. Öll blöð Heimastj.-
manna hafa eindregið mótmælt henni,
en blöð Sjálfstæðismanna varið hana
og hrósað henni. Og þótt mikið hafi
þegar verið um þetta bæði talað og
skrifað, þá skal hjer enn stuttlega
farið yfir það þrætumál.
II.
Um leiö og konungur heitir því,
að staðfesta stjórnarskrána eins og
hún var samþykt af alþingi 1913»
auglýsir hann það í opnu brjefi til
íslendinga frá 20. október 1913, að
hann ætli að ákveða, að málin verði
flutt i ríkisráðinu, og, að þessu verði
ekki breytt fyr en samþykt verði ný
lög um samband íslands og Dan-
merkur. Ákvörðunin um útgáfu þessa
opna brjefs var tekin í rikisráðinu,
og jafnframt sneri konungur sjer til
forsætisráðherra Dana og tjáði hon-
um, að þegar til þess kæmi, að hann
gæfi út úrskurð þann, sem þarna var
boðaður, þá ætlaðist hann til þess,
að þetta yrði tilkynt með samhljóða
auglýsingu í Danmörku.
Þetta er tilefnið til fyrirvara al-
þingis. í honum segir, að e f svo
vrði litið á, að með þessu hafi upp-
burður sjermála Islands fyrir kon-
ungi í ríkisráði Dana verið lagður
undir valdsvið dansks löggjafarvalds !
eöa danskra stjórnarvalda, þá geti
alþingi ekki viðurkent slíka ráðstöf-
un skuldbindandi fyrir ísland.
Með. þessu er alt sagt, sem máli
skiftir í fyrirvaranum, þ. e., að al-
þingi haldi því fast fram, að ákvæð-
ið um flutning sjermálanna íyrir
konungi í ríkisráðinu sje íslenskt
sjermál.
Þetta átti ráðherra að tjá konungi
fyrir þingsins hönd og fá hjá hon-
um skýring á auglýsing opna brjefs-
ins, sem um hefur verið talað, og á
því, sem gerðist í ríkisráðinu 20. okt.
1913, sbr. orðin í fyrirvaranum: „e f
svo yrði litið á“ o. s. frv.
Konungur gefur svo ákveðið svar
um þetta alþingi í vil, sem framast
verður á kosið. Hann segir: „Það,
sem gerðist á rikisráðsfundi 20. okt.
1913 má ekki skilja svo, að uppburð-
ur sjermála íslands fyrir konungi í
ríkisráði mínu sje með því lagður
undir löggjafarvald Dana, eða dönsk
stjórnarvöld.“
Með þessu er fyrirvara alþingis
fullsvarað. Konungur hefur játað, að
ákvæðið um það, hvar mál íslands
sjeu flutt fyrir honum, sje íslenskt
sjermál, enda var það þegar sýnt með
því, að útskurðurinn um þetta átti að
vera gefin út af konungi með undir-
skrift íslandsráðherra eins, en þetta
er einmitt það, sem einkennir íslensk
sjermál.
Þegar svo er komið, að ráðherra
hefur fengið orð konungs fyrir því
í ríkisráðinu, að það fáist fyrirstöðu-
laust, sem honum var ætlað að fá,
þá fer ráðherra að vitna í klausu i
fyrirvara alþingis, sem ekki virðist
vera annað en hugsanarugl með end-
urtekningum á því, sem þegar er
sagt. Þar segir:
„Ennfremur ályktar alþingi að
lýsa þvi yfir, að það áskilur, að kon-
ungsúrskurður sá, sem boðaður er í
fyrnefndu opnu brjefi, verði skoðað-
ur sem hver annar íslenskur konungs-
úrskurður, enda geti konungur breytt
honum á ábyrgð íslandsráðherra
eins, og án nokkurrar íhlutunar af
hálfu dansks löggjafarvalds eða
danskra stjórnarvalda. Heldur al-
þingi þvi fast fram, að uppburður
sjermála íslands fyrir konungi í rík-
isráði Dana verði hjer eftir sem hing-
að til sjermál íslands.“
Síðar skal sýnt fram á, hver
hugsanagrautur þessi klausa er og
hvernig hún hefur verið misskilin af
ráðherra. ,
Hann leggur hana til grundvallar
fyrir skýringu sinni á málavöxtum í
ríkisráðinu ásamt símskeytum, sem
hann segist hafa fengið að heiman,
eftir að hann kom til Khafnar.
Hann segir, að með auglýsingunni
til Dana, sem konungur hafi talað um
á ríkisráðsfundi 20. okt. 1913, ætli
konungur að binda sig við vilja rík-
isþingsins um það, hvort síðar meir
megi breyta þeim úrskurði, sem hann
ætli að gefa út um flutning sjermál-
anna i ríkisráðinu, og fyrirvari al-
þingis banni sjer að skrifa undir
staðfesting stjórnarskrárinnar með
konungi, ef sú auglýsing verði gefin
út.
Konungur skýrir málið þannig, að
með núverandi fyrirkomulagi sje
flutningur málanna í ríkisráðinu sjer
eina tryggingin fyrir því, að lögin
frá alþingi, sem fyrir sig sjeu lögð,
sjeu virkilega íslensk sjermál, en
ekki sammál, þ. e. eina tryggingin
fyrir þvi, að alþingi fari ekki í lög-
gjöf sinni út fyrir sjermálasviðið og
yfir á svæði sameiginlegu málanna.
Um leið og málin sjeu flutt út
úr ríkisráðinu, verði að setja reglur
um, að sú trygging fari þá fram á
annan hátt.
Það, sem milli ber, er þá þetta:
Hvort breyta mætti fyrirhuguðum
j konungsúrskurði um sjermálaflutn-
inginn í ríkisráðinu eins og hverjum
öðrum íslenskum konungsúrskurði.
Ráðherra heldur því fram í ríkisráð-
inu, að auglýsingin til Dana, sem um
hefur verið talað, sje þessu til fyrir-
stöðu, og á þessu lætur hann stjórn-
arskrárstaðfestinguna stranda. Aðr-
ir segja, að úr því að hjer sje um
íslenskan konungsúrskurð að ræða,
þ. e. konungsúrskurð, gefinn út með
undirskrift Islandsráðherra, þá liggi
það í eðli hans, að honum megi
breyta undir eins og konungur og
ráðherra íslands komi sjer saman um
það.
Áður en lengra er farið út í þetta,
ei vert að athuga, hve mikils virði
það sje, sem þarna er þrætt um.
Allflestir eru nú sammála um það,
að eins og nú stendur sje það reynd-
ar besta fyrirkomulagið, að sjermál-
in sjeu flutt i ríkisráðinu. Að minsta
kosti er ráðherra, öll miðstjórn Sjálf-
stæðisflokksins og blöð hans á þeirri
skoðun.
Deilan er þá orðin eingöngu um
það, hvort þessu æskilegasta fyrir-
komulagi, sem nú þykir, mætti
breyta einhvern tíma síðar meir án í-
hlutunar danskra stjórnarvaldao ef
svo færi, að íslendingar vildu þá
breyta til. En enginn bendir á, hve-
nær sá tími mundi upp renna, að
íslendingar vildu fá þessu breytt, nje
aí hverjum ástæðum það ætti þá að
vera. Það er að eins sagt, að hjer
sje um mjög dýrmæt rjettindi að
ræða, sem fari forgörðum, ef kon-
ungur gefi út auglýsinguna marg-
umtöluðu til Dana. Um þessa kenn-
ingu hefur það áður verið sagt, að
verri innlimunarkenning væri ekki til
heldur en að halda þvi fram, að hægt
sje að skerða landsrjettindi okkar
með því einu að auglýsa eitthvað í
þá átt í Danmörku. Skýr framsetn-
ing á málavöxtum frá Sjálfst.manna
hálfu er ekki til, enn sem komið er.
Hjer skal nú reynt að gera grein
fyrir, hvernig í málinu liggur.
Ástandið er það, að við erum i
sambandi við aðra þjóð, höfum með
henni sameiginlegan konung og sam-
eiginleg mál, auk þess, sem við höf-
um sjermál, sem við einir eigum öll
ráð yfir. Takmörkin milli þessara
mála eru ákveðin með lögum. Til-
raunir okkar hafa farið i þá átt, að
víkka sem mest sjermálasviðið. Og
Danir hafa á siðari árum verið fúsir
til að rýmka um það, en engar til-
raunir gert í þá átt, að þrengja það.
Stjórnarskráin, sem nú er verið að
deila um, hefur i sjer nokkra víkkun
á sjermálasvæðinu, og fáninn hefur
verið talinn mikilsverð viðurkenning
í þá átt, að tryggja sjerstöðu okkar.
Nú hefur alþingi með fyrirvaran-
um viljað tryggja sjer, að mál, sem
það hefur áður talið sjermál, sje
ekki með vissri stjórnarathöfn dreg-
ið undir sameiginlegu málin. Þetfa,
og annað ekki, var til gangur fyrir-
varans, hvort sem hann hefur verið
óþarfur eða ekki óþarfur. Og al-
þingi fær ótviræða yfirlýsingu hjá
konungi um, að til þessa hafi aldrei
verið hugsað af honum; ótti alþingis
um, að hjer væri verið að þrengja
sjermálasvið þess, hafi verið með
öllu ástæðulaus.
En svo verður atriði, sem kemur
fram í sambandi við þetta, að á-
steytingarsteini. Þetta atriði kemur
fram af því, að konungurinn verður
að taka tillit til beggja þjóðanna, ís-
lendinga og Dana. Af því að Danir
fara einir með sameiginlegu málin,
mun ekki hægt að mótmæla rjetti
þeirra til þess að tryggja sjer það,
að alþingi fari ekki í löggjöf sinni
út fyrir sjermálasviðið, gefi ekki út
lög, sem geti komið Danmörku i
vandræði við aðrar þjóðir meðan
Danmörk er í fyrirsvari fyrir ísland
út á við. Þessa tryggingu fá Danir
nú með flutningi sjermálanna í ríkis-
ráðinu. Þess vegna ákveður konung-
ur, að málin sjeu þar flutt. Og ráð-
herra tjáir sig ánægðan með það, hef-
ur ekkert á móti því, að tryggingin
sje veitt Dönum á þennan hátt.
Ráðherra og hans menn hefðu, að
því er þeir segja, verið harðánægðir
t