Lögrétta - 09.01.1918, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
LOGRJETTA
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Nr. 2.
Reykjavík, 9. janúar 1918.
XIII. árg.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
likMirslun Slglnsar [ymnnissnnar.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön
Aðalstr. 16.
Stofnsett 1888. Sfml 32.
Þar eru fStin saumuð flest.
Þar «ru /ataefnin best.
I ==
Lárus Fjeldsted,
yfirrjettarmálafærslumaður
Lækjargata 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd.
Fj árhagsvoðinn.
VII.
Rjettur einstaklingsins til
viðunanlegrar framfærslu á opinber-
an kostnað, ef hann getur ekki haft
ofan af fyrir sjer sjálfur, er hjá oss
trygður bæði með stjórnarskránni og
fátækralöggjöfinni, og eiga sveitar-
fjelögin aS bera þann kostnaS hvert
fyrir sig. Til þess aS tryggja rjett
einstaklinganna til hjálpar í dýrtíS-
inni, ef þeir komast ekki af, þarf því
ekki aS leggja útgjöld á landsjóS.
ÁstæSa til framlaga úr landsjóSi er
þá fyrst fyrir hendi, er efnahagur
almennings þess, þ. e, gjaldenda,
til sveitar- og bæjarsjóSa, sem á sS
bera framfærslubirSina, verSur svo
erfiSur, aS framfærslubirSin þykir
ekki leggjandi á þá.
Hvernig stóS þá efnahagur
almennings þetta ár, 1917, þeg-
ar þinginu virtist nauSsyn til bera, aS
setja lög um almenna hjálp úr land-
sjóSi, sem hljóta aS baka landsjóSi
gjaldþrot ef þeim verSur fylgt?
Einhver besti mælikvarSinn fyrir
breytingum á efnahag almennings er
s p a r i s j ó S s e i g n i n, eSa rjett-
ara sagt breytingarnar á henni. Þegar
efnahagur almennings blómgast, þá
vex sparisjóSsinnieignin, þegar efna-
hagnum hnignar, þá stendur hún í
staS eSa minkar. Samkvæmt óprent-
uSum skýrslum Hagstofu íslands hef-
ur hagstofustjórinn góSfúslega skýrt
Lögrj. frá því, aS innstæSufje í spari-
sjóSum, þar meS taliS innlánsfje í ís-
landsbanka Og í sparisjóSsdeild
Landsbankans, hafi veriS hjer um bil þetta:
I árslok 1911 6,733,000 kr.
— 1912 7,196,000 —
- — 1913 8,496,000 —
- — IQI4 8,844,000 —
- — 1915 12,754,000 —
- — 1916 18,099,000 —
Þessar tölur lýsa efnahagsástand-
inu betur en mörg orS. Á tveim fyrstu
stríSsárunum hefur sparisjóSseign
landsmanna meir en tvöfaldast; í árs-
lok 1914 var hún rjett um 100 kr. á
hvert mannsbarn, í árslok 1916 er
hún komin yfir 200 kr. á mann. Um
breytinguna á árinu 1917 verSur ekki
sagt neitt meS vissu enn þá; auSvitaS
hefur komiS afturkippur í þennan
hraSa vöxt, en óvíst aS sparisjóSs-
eignin sje neitt farin aS minka í heild
sinni enn þá.
I sveitum er búfjáreignin
jafnvel enn þá betri mælikvarSi fyrir
efnahag almennings en sparisjóSs-
innieignin. Og um hana er þaS aS
segja, aS fjárfellir voriS 1914 kipti
úr sauSfjáreigninni, og samkvæmt ný-
útkomnum BúnaSarskýrslum fyrir
I9Í5 koma afleiSingar lambadauSans
I9r4 einnig fram í nokkurri fækkun
áris 1915. Til samans er fækkunin þó
ekki meiri en þaS, aS samsvarar fjölg-
uninni næstu 4 árin á, undan fellinum
1914. Sje áriS 1901 tekiS til saman-
burSar, þá hefur í árslok 1915 sauS-
fje fjölgaS um 15°/o, nautgripum
fækkaS um tæpl. 4%, hrossum fjölg-
aS urn 8%. Sennilega hefur búfje
heldur fjölgaS árin 1916 og 1917- A-
standiS í þessu efni er því sem betúr,
ferekkert likt því.sem þaS hefur orSiS
í hvert sinn er veruleg harSindi hafa
gengiS yfir landiS; þá minkar bú-
fjáreignin stórkostlega, ög þar meS
rýrnar mjög efnahagur manna í sveit-
unum. En núna stendur búfjáreignin
rjettum fæti, og hún er grundvöllur-
inn undir efnalegri afkomu landsins
í heild sinni, ef ófriSarvandræSin
þrengja svo aS, aS grípa verSur til
þeirra ráSa, sem ein geta dugaS gegn
dýrtíS á útlendri vöru og aSflutninga-
teppu, en þau ráS eru nú sem fyr i
því fólgin, a S bjargast viS
landsins eigin gæSi.
í kaupstöSunum er rniklu erfiSara
aS finna mælikvarSa fyrir efnahag
manna viS hliSina á sparisjóSsinni-
eigninni, sem geti veriS ámóta á-
byggilegur og búfjáreignin í sveitun-
um. Þó má marka efnahag kaupstaS-
arins af ýrnsu, og sjerstaklega verSa
kaupmennirnir varir viS þaS f y r i r
j ó 1 i n, hvort kaupstaSarbúar hafa
fje handa á milli eSa ekki. Lögr. hef-
ur spurt ýrnsa kaupmenn hjer í bæn-
um um þaS, hvernig j ó 1 a v e r s 1-
u n i n hafi veriS hjá þeim í þetta
sinn. Svörin eru öll á einn veg, aS
aldrei hafi jólaverslunin veriS meiri
eSa fjörugri en nú; margir bæta því
viS, aS þaS hafi sjerstaklega einkent
verslunina í þetta sinn, aS af öllum
vörutegundum hafi þaS fyrst gengiS
út. og mest veriS spurt eftir því, sem
dýrast sje og best, og koma þessi
svör jafnt frá þeim kaupmönnum,
sem versla meS nauSsynjavörur, svo
sem fatnaS, og frá hinum, sem versla
meS ónauSsynlegri hluti, sem notaSir
eru til jólagjafa eSa til skemtunar.
Og þaS ber þeim saman um ,aS ekki
sjeu þaS embættismenn sjerstaklega
eSa efnamenn svokallaSir, sem hafi
venju fremur viSaS aS sjer jólavarn-
ing, heldur virSist þeim aS allur al-
menningur hafi haft meira fje handa
á milli til jólakaupanna en áSur;
margir kvarta þeir undan því, aS þeir
hafi ekki getaS haft til nóg af jóla-
varningi til þess aS fullnægja eftir-
spurninni. Er þetta gleSilegt, en eng-
an veginn neitt undrunarefni, þegar
litiS er til sparisjóSseignarinnar.
ÞaS mun því öldungis óhætt aS
fullyrða, aS ekki sjeu enn þá rjett-
mætar ástæSur fyrir hendi til aS
stefna landsjóSi inn á gjaldþrotaleiS
til þess aS ljetta í svip framfærslu-
byrSi sveitarfjelaga og kaupstaSa.
VIII.
AnnaS mál er þaS, aS vel getur
veriS ástæSa til þess fyrir hiS opin-
bera, aS gera ráSstafanir til aS halda
uppi atvinnu á sumum sviSum, til
þess aS draga úr óþægindum þeim,
sem truflun atvinnuveganna annars
kann aS valda. í þessu sambndi er
fróSlegt aS athuga til hvers á aS nota
þær 1 til 2 miljónir, sem hreppar og
kaupstaSir hafa sótt um aS fá úr
landsjóSi sem dýrtíSarlán.
Stærsti liSurinn, um 450 þús. kr.,
er ætlaSur til s a 11 k a u p a, og aS
litlu leyti til veiSarfærakaupa, í
nokkrum sjávarútvegsplássum. ÞaS
virSist eSlilegt og í alla staSi skyn-
samlegt, eins og á stendur, aS sveit-
arfjelög, sem lifa á sjávarútvegi, meS
tilstyrk landsjóSs birgi sig af salti
og láti þaS í tje til útvegsmanna. Ó-
heilgrigði kernur þá fyrst fram, þegar
gert er ráS fyrir því, aS jafnvel þótt
útgerSin blessist svo, aS söluverS
fisksins á endanum nægi fyrir öllum
útgerSarkostnaSi ,þá sje andvirSi
saltsins ekki greitt af fiskverSinu,
heldur sje manna freistaS meS eftir-
gjöf í rentum til þess aS láta skuld-
ina fyrir saltiS óborgaSa,en eySa and-
virSi fisksins til annars, máske til
sannra eSa ímyúdaSra nauSsynja, og
máske líka í algerSan óþarfa, en
slengja svo greiSslunni yfir á seinni
ár, sem enginn veit hve erfiS geta
orSiS, og láta landsjóS svo á endan-
um gera upp viSskiftin meS stór-
tapi. Þessu atriSi er svo háttaS, aS
til þess aS „dýrtíSarhjálpin“ verSi
ekki bæSi til þess aS stofna hlutaS-
eigandi sveitarfjelögum í fjárhags-
kröggur á komandi árum, þegar
skuldin á aS borgast, og til þess aS
baka landsjóSi stórtjón, af því aS
hann fær höfuSstól sinn aldrei endur-
borgaSan, þá verSur landstjórnin aS
taka rögg á sig, slá alveg striki yfir
lánskjör þau, sem lögin tiltaka, og
veita þessi lán sem bráSabirgSalán,
er endurborgist þegar fiskurinn er
seldur, svo framarlega sem verS fisks-
ins nægir til aS borga saltiS í hann
auk annars kostnaSar, en þá fyrst,
ef verS fisksins ekki nægir til þessa,
sje bráSabirgSarlánunum breyttþann-
ig aS þau endurborgist smám saman
eins og hallærislánin gömlu.
Næsta upphæSin, eitthvaS um 400
þús. kr. aS því er sjeS verSur, er ætl-
uS til ýmsra verklegra framkvæmda,
og er þá ekki meStalin sú fúlga, sem
Reykjavíkurbær kynni aS fá í þvi
skyni. MikiS af þessu er ætlaS til
framkvæmda, sem annaShvort eiga
aS verSa beint arSberandi (svo sem
matjurtarækt) eSa eru þess eSlis, aS
hlutaSeigandi hreppar og kaupstaS-
ir mundu taka bankalán til aS koma
þeim í kring undir venjulegum kring-
umstæSum. ÞaS má vel vera aS á-
stæSa sje til aS nota lánstraust land-
sjóSs aS einhverju leyti til aS útvega
hlutaSeigendum þetta fje, en þaS er
engin ástæSa til aS landsjóSur leggi I
fram fje til þeirra, og fái þaS aldrei
endurborgaS nema aS litlu leyti. Til
dæmis um þetta skal nefnt, aS komiS
hefur til orSa aS Reykjavík notaSi
250 þús. kr. af fyrirhuguSu dýrtíSar-
láni til þess aS gera uppfyllingar viS
höfn sína á þeim svæSum, sem ekki
er unt aS dýpka svo, aS nothæf
verSi til skipalegu. Land þaS, sem
þannig er búiS til, mundi bærinn geta
leigt út fyrirfram fyrir svo háa leigu,
aS fyllilega nægi til aS borga fulla
vexti og afborganir af uppfyllingar-
kostnaSinum. Getur vel veriS aS svo
standi á, aS hagkvæmt sje eSa jafn-
vel nauSsynlegt aS ráSast í þessa
framkvæmd einmitt nú, og getur vel
veriS aS fjárhagur banka og láns-
traust bæjarins standi í svipinn svo,
aS ekki sje unt aS fá fje til fram-
kvæmdanna án þess aS landsjóSur
hlaupi undir baggann. En fyrir því
er ekkert vit í aS landsjóSur fari aS
lána fje til þessa meS slíkum kjör-
um, aS hann fái lániS aldrei endur-
goldiS.
Þá munu um 150 þús. kr. af fje
því, sem um hefur veriS sótt, vera
ætlaSar til matvælakaupa. ÞaS hefur
þótt holl búmannsregla hingaS til, aS
reyna aS borga matinn sama áriS, sem
hann er jetinn, eSa aS reyna aS láta
tekjur hvers árs nægja fyrir útgjöld-
um þess. En meS lánskjörum dýrtíS-
arlaganna gerir nú löggjafarvaldiS
kröftuga tilraun til þess aS fá menn
til aS víkja frá þessari reglu, setur
beinlínis verSlaun fyrir aS yfirgefa
hana. Vonandi er enn þá svo rnikiS
eftir af varfærni og heilbrigSri íhalds-
semi hjá mörgum sveitarstjórnum
þessa lands, aS þær falli ekki fyrir
freistingu laganna, taki ekki lán til
þess aS jeta þaS upp, jafnvel þótt
boSiS sje rentulaust til fleiri ára,
heldur muni eftir því, aS seinna kem-
ur aS skuldadögunum, og aS enginn
veit nema einhverntíma á þessu 13
ára borgunartímabili kreppi meir aS
en nú, jafnvel svo aS menn eigi nóg
meS aS komast af þótt ekki sjeu
þeir þá aS borga æfagamlar matar-
skuldir. Hitt væri vitanlega fullkom-
lega heilbrigt, aS taka lán til þess aS
kaupa matvælaforSa, er géymdur
væri 0g hafSur til vara ef flutningar
teppast, ef lániS er endurborgaS jafn-
óSum og matvælin eru seld. En slík
heilbrigSi er ekki samrýmanleg lög-
unum um almenna dýrtiSarhjálp.
IX.
Hjer skal nú staSar numiS. Enda er
bæSi of snemt og líka of seint aS
minnast á þriSja þáttinn í útgjalda-
bálki dýrtíSarlaganna, sem er fram-
kvæmdir landsjóSs sjálfs til atvinnu-
bóta.
En þaS er ómögulegt aS skiljast viS
þetta mál án þess aS minnast á þaS,
aS þingiS 1917, hiS sama sem samdi
dýrtíSarlögin, fann ástæSu til aS gera
þá breytingu á landstjórninni — og
þá eina breytingu — aS skifta um
fjármálaráSherra. ÞaS er ekkert
leyndarmál, aS meiri hlutinn i þá-
verandi þingflokki Björns Kristjáns-
sonar fjármálaráSherra neyddi hann
til aS leggja niSur völd og tróS Sig.
Eggerz upp í sætiS, og ljet forsætis-
ráSherra sjer þetta lynda, en um ára-
mótin næstu áSur hafSi hann aS
kunnugra rnanna sögn færst undan
því aS taka hr. Sig. Eggerz upp í
ráSuneyti þaS er hann myndaSi þá.
Lesendum Lögrj. mun fullkunn-
ugt um þaS, aS hr. Bj. Kr. hefur
ekki átt samleiS viS blaSiS í lands-
málum. Hefur þaS boriS á milli, aS
Lögr. virtist hann vera fram úr hófi
íhaldssamur og vantrúaSur á verk-
legar framfarir lands og þjóSar. En
hafi nokkurntíma veriS þörf á íhalds-
manni í nokkurri stöSu á þessu landi,
þá er hans einmitt þörf í fjármálaráS-
herrastöSunni nú. Þess vegna hefSi
Lögr. vel getaS sætt sig viS aS hafa
hr. Bj. Kr. kyrran í því sæti, þrátt
fyrir alt sem á milli hefur boriS. AuS-
vitaS hefSi líka mátt skifta um, ef
eftirmaSur hans hefSi haft þá hæfi-
leika til aS bera, sem þessi vandasama
staSa útheimtir á svona erfiSum tím-
um.
En um hr. Sig. Eggerz er þaS aS
segja, áS fáir eSa engir af þeim, sem
þekkja hann og eru kunnugir starfs-
hæfileikum hans, treysta honum til
aS standa í þessari stöSu nú. LipurS
í umgengni og orShepni í tækifæris-
ræSum eru aSalkostir hans, en þeir
stoSa lítiS til aS halda fjárhag lands-
sjóSs í horfinu. Fjármálaþekking,
starfsþrek og þor til aS fylgja sann-
færingu sinni, jafnvel þótt óvinsæld-
ir kosti í svipinn hjá einhverjum
„háttvirtum kjósendum", þaS eru
þeir eiginleikarnir, sem fjármálaráS-
herrann þarf aS hafa nú sem stendur.
En menn hafa ekki orSiS varir viS
þessa kosti hjá hr. Sig. Eggerz fram
aS þessu. Hjer á ofan bætist þaS, aS
rás þeirra viSburSa í stjórnmálalíf-
inu, sem gerast bak viS tjöldin, hefur
nú leitt hann inn í landamálabandalag
viS þá menn, sem hafa minsta ábyrgS-
artilfinningu allra þeirra manna, sem
hjer hafa látiS til sín heyra um opin-
ber mál, en þaS er hr. Ólafur FriS-
riksson Dagsbrúnarritstjóri og hans
nánasta fylgiliS hjer í Reykjavík. Og
á þetta bandalag sinn þátt í því, aS
flestir eSa allir þeir, sem ekki láta
sjer standa á sama um hvernig alt
veltur hjer í landi, eru nú mjög kvíS-
andi um þaS, hvernig ganga muni
meS fjárstjórn landsins.
Striðið.
Finnland.
Eins og skýrt var frá í síSasta tbl.,
eru Finnar nú aS reyna aS fá viSur-
kenningu fyrir fullkomnu sjálfstæSi
lands síns. Og öll líkindi eru til þess
aS þaS takist, eftir síSustu fregnum
aS dæma. Ein segir, aS viSurkenn-
ingin sje þegar fengin af hálfu Sví-
þjóSar, en önnur segir líkindi til aS
hún fáist frá SvíþjóS og Danmörk.
Um Rússa og ÞjóSverja er þaS áSur
sagt, aS báSir mundu þeir fallast á
aS Finnland yrSi óháS ríki. En þetta
eru þau ríki, sem mest mök eiga viS
Finnland, og meS samþykki allra
þeirra ætti aS vera útgert um þaS
mál. SíSustu fregnir segja nú líka aS
bæSi ÞjóSverjar og Frakkar hafi
viSurkent sjálfstæSi Finnlands.
ÞaS hefur veriS mjög róstusamt
í Finnlandi síSastl. ár, einkum eftir
aS rússneska byltingin hófst, því
jafnframt henni reis upp í Finnlandi
krafa urn fullkomiS sjálfstæSi. Hjer
fer á eftir útdráttur úr grein, sem
merkur finskur stjórnmálamaður og
vísindamaSur skrifaSi síSastl. sum-
ar um málstaS landa sinna.
Finska þjóSin hefur lengi aliS þá
ósk, segir hann, aS ná fullkomnu
sjálfstæSi. HiS þungbæra farg, sem
hún hefur orSiS aS búa undir síSustu
áratugina, ásamt þeim tilraunum, sem
meS harSneskju hefur veriS fram
fylgt á mörgum sviSum, til þess aS
kæfa niSur finskt þjóSerni ogf leiSa
í staS þess inn rússneska menningu,
hefur gert öllum Finnum þaS ljóst,
aS fullkominn skilnaSur frá Rúss-
landi væri þaS eina, sem bjargaS
gæti. Eftir aS ófriSurinn hófst varS
kúgunin, sem Finnland var beitt,
harSari og harSari. En jafnffamt því
sem skýrari ög skýrari yfirlýsingar
komu Um þaS frá hernaSarþjóSunum,
aS þær vildu allar sttySja aS sjálf-
stæSi og þjóSlegum þroska hinna
smærri þjóSa, óx og dafnaSi hjá
Finnum sá ásetningur, aS koma sjálf-
stæSismáli sinu inn í umræSurnar,
er fariS væri aS gera upp reikning-
ana eftir stríSiS. En þegar rússneska
byltingin hófst, komst sjálfstæSismál
Finna inn á nýjan rekspöl. 20. marz
síSastl. gaf bráSabyrgSastjórn Rúss-
lands út skjal, er endurreisti stjórnar-
skrá Finnlands og trygSi því rjett til
sjálfstjórnar'samkvæmt lienni.
Þegar keisari Rússlands, sam jafn-
framt var stórfursti Finnlands, var
horfinn af sjónarsviSinu, var afstaSa
Finnlands frá sjónarmiSi ríkisrjett-
arins orSin harla einkennileg. Finn-
ar höfSu jafnan í sjálfstæSisbaráttu
sinni fastlega mótmælt afskiftum
rússneskra stjórnarvalda af málum
Finnlands. En nú gerSi bráSabyrgöa-
stjórn Rússlands kröfu til þess aS
hafa æSsta vald í Finnlandi eins og
í Rússlandi. Til þess aS koma ein-
hverju föstu skipulagi á, var stungiS
upp á því af hálfu Finna viS bráSa-
birgSastjórn Rússlands, aS þangaS
til ný finsk stjórnarskrá væri sam-
þykt, skyldu öll þau mál, sem snertu
Finnland eingöngu, falin finsku
stjórninni, senatinu. Enda þótt rúss-
neska landstjóranum væri í þessari
uppástungu ætlaS allmikiS vald, tók
bráSabyrgSastjórnin rússneska þess-
ari kröfu illa. Ágreiningurinn var um
þaS, hver væri rjettur erfingi þess
valds í Finnlandi, sem Rússakeisari
hafSi áSur fariS meS, rússneska
stjórnin eSa finska stjórnin.
Þegar breyting varS á rússnesku
bráSabyrgSastjórninni og inn í hana
komu menn meS gagngerSari bylt-
ingahug en þeir, sem rjeSu þar upp-
haflega, kom loks uppástunga frá
henni til finska þingsins. í henni voru
mjög verulegar takmarkanir á rjett-
indum finsku stjórnarinnar. En frels-
ishugur þjóSarinnar hafSi þá mjög
magnast um alt landiS, og bar margt
til þess. Fyrst og fremst þaS, aS
frelsishreyfingin hafSi þá blossaS upp
í öllum hjálendum Rússaveldis. í öSru
lagi þaS, aS mjög óvíst virtist þá alt
um stjórnmálaframtíS Rússlands, eSa
hvaS þar yrSi ofan á. I þriSja lagi var
vaxandi óánægja yfir hinu mikla
rússneska setuliSi í Finnlandi og
rangsleitni, er menn oft og tíSum
urSu fyrir af því. Þar viS bættist, aS
þær raddir kváSu viS hjá Rússum
sjálfum, aS Finnar ættu nú þegar
rjett til þess aS skipa öllum málum
sínum heima fyrir eftir eigin vild.
Verkamanna- og hermannaráSiS sam-
þykti yfirlýsingu þess efnis, og jafn-
vel aS þaS vildi ábyrgjast Finnlandi
fult sjálfstæSi. En endanlegar ákvarS-
anir um málefni Rússlands og Finn-
lands skyldu teknar af hinu reglu-
lega kosnsa rússneska þingi, er þaS
kæmi saman.
I finska þinginu voru jafnaSar-
menn í meiri hluta, og þeir gerbreyttu
uppástungum rússnesku bráSabyrgSa-
stjórnarinnar og hjeldu fram miklu
víStækari rjettindum til handa