Lögrétta - 25.09.1918, Qupperneq 2

LÖGR-JÉTTA
i6o
LÖGRJETT'A kemur út á hverjum tnið-
vikudegi, og auk þess aukablöð við og við,
minsi 6o blöð alls á ári. Verð kr. 7.50 árg. á
Islandj, erlendis kr. 10.00. Gjalddagi 1. júli.
gera raimagnsstöð fyrir bæinn viö
Elliðaárnar og var þá kosin nefnd
á fundi bæjarstjórnar 7. maí 1914, til
þess a6 athuga afmagnsmáliö. Síöan
hefur rafmagnsnefndin jafnan veriö
starfandi í bæjarstjórninni og unniö
aö rannsókn og undirbúningi raf-
magnsmálsins. í janúar 1916 bjóöast
þrír verkfræöingar til að fullgera
tekniskan undirbúning, uppdrátt, á-
ætlanir og lýsingu af rafmagnsstöð
fyrir Reykjavíkurbæ, er bygöur sje
á notkun vatnsafls úr Elliðaánum.
Út af þessu var málið rætt í bæjar-
stjórninni all-rækilega og í nefndinni,
og var svo, í maímánuði 1916 ákveo-
iö aö fela „De forenede Ingeniörkon-
torer“ i Kristíaníu þennan undirbún-
ing. Áætlun þessa höfðu „De foren-
ede Ingeniörkontorer“ lokið viö um
áramótin 1916—17. En meö því aö
bæjarstjórninni þótti áætlun þessi
ekki fullnægjandi, og ekki svara aö
öllu til þess, sem nauösynlegt þótti
til fullnaöarrannsóknar á máli þessu,
var það ákveöið í marsmánuði 1917,
aö fela þeim Guðmundi Hlíðdal og
jóni Þorlákssyni verkfræðingum að
gera lýsingu og kostnaðarátælun um
rafmagnsstöð við Elliðaárnar. Höfðu
þeir lokið verki sínu snemma sum-
ars síðastl.....
Eftir að hafa 'thugaö þetta mál,
hefur nefndin komist að þeirri niöur-
stöðu, aö heppilegra muni eftir þeim
upplýsingum, sem fyrir liggja, aö
byggja stöðina í Grafarvogi, heldur
en viö árnar sjálfar. Með því að gera
skurð noröur úr Rauðavatni áleiöis
til Grafarvogs og leggja pipu frá
skuröendanum niöur í voginn, má
heita fulltrygt að frost hamli efíeki
rekstri stöðvarinnar. En þetta hlýtur
aö vera eitt aöalatriöiö, sem úrslitum
ræður, er tekin er ákvörðun um það,
hvort byggja skuli rafmangsstöð
fyrir bæinn við Elliöaárnar eða eigi.
Við þetta fyrirkomulag verður meiri
vinna handa bæjarmönnum viö bygg-
ingu stöðvarinnar og minna notað af
aðfluttu erlendu efni. Þessi ástæöa
vegur talsvert mikið fyrir nefndinni
ef ráöist verður í að byggja stööina
nú þegar svo framarlega sem fje fæst
til þess. Eins og kunnugt er, eru allir
aöflutningar á erlendu efni mjög örð-
ugir nú og því heppilegra sem meira
er hægt aö komast hjá þeim. Búast
má vjð talsverðu atvinuleysi á kom-
andi vetri og mundi vinnan við aö
gera skurð úr Rauðavatni áleiöis til
Grafarvogs verða til að bæta mjög
úr þvi. Hið eina sem í fljótu bragöi
gæti virst tnæla heldur á móti þvi aö
gera stöðina þarna heldur en við Ell-
iðaárnar er það, aö sjálf stöðin og
talvsert af renslinu að hqnni yrði
um land sem ekki er eign bæjarins.
En þar sem hjer er eingöngu um ó-
ræktað land að ræða og jarörask auk
þess ekki tilfinnanlega mikiö, virðist
ekki þurfa aö gera ráð fyrir því að
þetta mundi skapa verulegan kostn-
aðarauka. Ef ekki næöist samkomu-
lag viö jarðeiganda, mundi land það,
sem til þess þyrfti tekið eignarnámi
og þarf ekki að gera ráð fvrir að
bætur þær, sem kæmu fyrir, gætu
orðið mjög tilfinnanlega miklar.
Þá er eftir það aðalatriði, hvort
bæjarstjórnin skuli ráðast í að byggja
n ú aflstöð viö Elliöaárnar eða eigi.
Eins og vikið er að í byrjun, hefur
þetta rafmagnsmál verið æði lengi
á döfinni hjá bæjarstjórn 0g bæjar-
búum. Með hverju ári seni liðið hef-
ur, hefur mönnum orðið augljósari
þörfin á rafmagni sjerstaklega til
lýsingar og einnig til hreyfiafls, og
lækninga. Hefur það eigi dregiö úr aö
ýmsir kaupstaðir og kauptún annars-
staðar á landinu hafa korrýð sjer upp
á síðustu árum rafmagnsstöðvum og
hefur þaö alstaðar reynst vel. Nú
er svo komið, sem kunnugt er, að
menn eru farnir aö koma sjer upp
sjálfir einkastoðvum til raflýsingar
hjer í bænum. Frá því fyrsta stÖÖin
kom, hefur þessi framþróun aukist
ög nú á þessu hausti hafa margir
bæjarmenn reynt aö afla sjer raflýs-
ingar frá stærrí einkastöðvum eöa
með því að koma sjer upp stöðvum
eingöngu fyrir sjálfa sig. Það er öll-
urn Ijóst, að ef bærinn á að eignast
rafmagnsstöð, áður en mjög langt
liður, þá er þetta frá efnalegu sjón-
armiöi mjög óheppilegt, þar sem all-
ar þessar stöðvar hljóta að leggjast
niður þegar stöð bæjarins kemur,
enda eru þær aö eins leyfðar með
því skilyrði. Reynslan hefur sýnt þaö
annarsstaöar, að þegar menn fyrst
læra að nota rafmagnið, eykst áhug-
inn á notkun þess æ meir og meir
og um það getur tæplega orðiö deilt
að nú er svo komið hjer, að ekki
getur orðið langt að biöa þangaö til
menn verða að fá greiöari aðgang að
rafmagninu en þeir nú hafa.
Þaö sem mælt gæti á móti því aö
ráöist væri nú í byggingu slíkrar
stöövar, er aðallega tvent. í fyrsta
lagi aö stööin yröi óeðlilega dýr, og
þar af leiðandi það sem stööin fram-
leiðir óeölilega dýrt, vegna dýrtiðar-
þeirrar, sem nú er á efni og öðru.
f öðru lagi sá möguleiki, aö fá megi
innan mjög langs tíma ódýrara raf-
mgan lengra aö, t. d. frá Soginu eða
Þjórsá.
Um síðara atriöiö er það aö segja,
að þó vaknaður sje nú áhugi á þvi
að koma upp rafalfsstöðvum fyrir
austan fjall, þá er þó i algerðri ó-
vissu hvenær þau mál komast svo
langt á veg til framkvæmda, að
Reykjavík geti fengiö afl þaðan. En
þó að svo færi að þaö yröi fyr en
nú má gera ráð fyrir, þá er þó svo
að búast má viö aö þær stöðvar veröi
alt af talsvert dýrari og aflið úr þeim
þar af leiðandi dýrari en ráðgert er,
þegar bygt er á verðlagi þvi, sem var
á efni og öðru fyrir stríðið með ein
hverri lítilf jörlegri hækkun. Hins
vegar er það svo, aö ef bærinn fær
kost á verulega miklu ódýrara raf-
magni austan yfir fjallið en Elliða-
árnar geta framleitt, mun ávalt vera
hægt aö firína leiðir til þess að koma
á einhverjum jöfnuöi þannig löguð- 1
um, að fyritæki bæjarins, Elliðaár-
Stöðin, ætti ekki að skapa bænum
neina fjárhagslega hættu á meöan
hún er að vinna sig upp. Ef athugað
er hitt atriðið, aö dýrleikinn á efni
og ööru nú, ber aftur að líta á tvent.
I fyrsta lagi hverjar líkur eru til þess
að verðlag þetta lækki bráðlega, og
í ööru lagi hvert verð er nú á því sem
menn eiga kost á aðallega til ljósa.
Öllum mun koma saman um það,
að verö á efni og vinnu komist ekki i
fyrirsjáanlegri framtíð niöur í það
sem var fyrir ófriöinn,ef tilvill kemst
það aldrei svo langt niður. Nokkr-
ar líkur eru fyrir því, að verðfallið
verði ekki verulega mikið riæstu árin,
má jafnvel búast við því að verð á
sumu hækki enn meira. En hitt ræð-
ur þó baggamuninum, ef það kemur
í ljós, að þrátt fyrir hið háa verðlag
nú, þá muni rafmagn það sem fæst
- frá Elliðaárstöð, sem bygð væri nú
samkvæmt fyrirliggjandi áætlun ekki
vera hærra en það, að rafmagnsljós
yrðu ódýrustu ljós, sem kostur er á
nú og gera má ráð fyrir að kostur
verði á fyrst um sinn. Því til sönn-
unar setjum vjer hjer samanburð
þann, sem nefndarmaður Jón Þor-
láksson gerði á síðasta fundi bæjar-
stjórnarinnar um kostnað við raflýs-
ingu samanborna við olíu- og gas-
ljós fyrir sama ljósmagn.
G a s t i 1 1 j ó s a kostar nú kr.
1.88 teningsmeterinn úr gasstöð bæj-
arins. Góðir gaslampar eyða 1,1 lítra
af gasi á klst. fyrir hverja ljósein-
ingu (sjá t. d. Hútte, n. .ors. 816), og
eyðir þá 50 ljósa gasglóðarlampi 55
lítrum á klst., en þeir kosta rúma
10 aura. Bestu gasglóðarlampar, sem
loga niður á við, eru taldir eyða 50
lítrum á klst., fyrir 50 ljóseiningar,
og verða það tæpir 10 au. á klst. í
ljóskostnað með núverandi gasverði.
Steinolíulampar i góðu
lagi eyða 2.5 til 3 grömmum af stein-
olíu á klst. fyrir hverja ljóseiningu:
50 ljóseininga olíulampi (svarar til
30 línu brennara) eyðir þá 125 til
150 grömmum af steinolíu á klst.
Einn litir af steinolíu vegur um 800
grömm og kostar sem stendur í smá-
sölu um 60 au.; samkvæmt því eyðir
50 ljóseininga olíulampi steinolu fyr-
ir g/ til 11 au. á klst.
Rafmagslampar þeir, sem
nú eru almenast notaðir, eyða einu
watti rafmagns fyrir hverja ljósein-
>ngu; 50 Ijóseininga rafmagnslampi
eyðir þá 50 wöttum eða einum tutt-
ugasta úr kílówattstund á klst. Sam-
kvæmt rekstursáætlun fyrir 1. stöðv-
arstærð er meðal söluverð áætlað
17/2 ey. fyrir kwst.; eftir því eyðir
50 ljósa lampi rafmagni fyrir tæpl.
níu tíundu eyris á klst.
Eftir þessu er ljósmetiskostnaður
rafljósanna einungis einn tíundi af
ljósmetiskostnaði gaslampa og stein-
olíulampa með núverandi verði á gasi
og steinolíu. Til þess að gasljós og
steinolíuljós verði eins ódýr og hin
áætluðu rafljós, þarf verð á gasi til
ljósa að lækka niður í h. u. b. 18
au. á teningsmetri og verð á stein-
olíu niður í 6 au. fyrir líterinn. Hvor-
ugt hefur orðið svo ódýrt hjer
nokkru sinni áður.
Samkvæmt þessu ber nefndin fram
svohljóðandi tillögur:
1. Bæjarstjórnin ákveður að
byggja rafmagnsstöð fyrir bæinn
með afli úr Elliðaánum. Svo framar-
lega sem engir óvæntir erfiðleikar
koma í ljós við fullnaðarrannsókn,
verði stöðin sett við Grafarvog. —
2. Til framkvæmdar þessu verki á-
kveður bæjarstjórnin að taka 2 mil-
jón króna lán og felur borgarstjóra
K. Zimsen að útvega lán þetta og
undirskrifa skuldabrjef fyrir því. —
3. Bæjarstjórnin ákveður að reynt
verði sem fyrst að útvega framan-
nefnt lán og að byrjað verði á verk-
inu sem allra fyrst eftir að lánið er
fengið.
Að virða og elska ísland.
Eftir
J?órð Tómasson, prest í Horsens.
Höfondui' greinar þeirrar, sem hjer
fer á eftir og er þýðing greinar, sem
danska blaðið „Hovedstaden" flutti G.
ágúst í surnar, er eins og nafnið bendir
til fslendingur, sonur Þórðar læknis
Tómaissonar á Akureyri (f 1873), en
sonar Sonur síra Tómasar Sæmunds-
sonar. Hann er fæddur á Akureyri árið
1870, en fluttist með danskri móður
sinni til Danmerkur eftir lát föður síns
og hefur alið þar allan sinn aldur.
Hann varð stúdent með ágætiseinkunn
1890 og kandidat í guðfræði með fyrstu
einkunn 1890 og hefur síðan 1898 verið
sóknarprestur við Klausturkirkjuna í
Horsens. Hann er i mesta áliti sem
kennimaður, enda prýðilega gáfaður og
ágætlega miáli farinn. Við fslandsmál-
um hefur hann lítið gefið sig fyr en
nú síðustu árin, er hann hefur tekið að
hreyfa þvi opinberlega hver nauðsyn
væri á, að komist gæti á nánari sam-
vinna með íslenskum og dönskum safn-
aðarlýð, svo sem vikið er lítilsháttar
að í niðurlagi greinar þessarar, sem
að öðru leyti stendur í beinu sambandi
við framkomu sambandslaga-frum-
varpsins'í sumar, og er meðfram stíluð
af ónægju höfundarins yfir þvj.
pegar einhvér hefur mælt eitt-
hvað það cr sjálfum manni var á
vörunum, kynni margur að lita svo
á, að þá gerði hann rjett í að láta
sjer það lynda, þegja og samsinna.
pó getur þetta á stundum reynst
erfitt. Svo getur farið, að þráin
eftir að gera heyrinkunnugt sam-
sinni sitt verði óviðráðanleg. Svo
fór mjer er jeg fyrir skemstu las
greinina „Stjórnmál og siðgæði" í
blaðinu „Hovedstaden“ 31. júlí.
Ýmislegt af því, sem þar var dreg-
ið fram til andmæla skoðunum
Berlíns prófessors á dansk-íslenska
sambandsmálinu, virtist mjer rjett
óvenjulega vel mælt og snerta ein-
mitt kjarna málsins. í ofanálag var
þar svo kurteislega talað og af svo
næmum skilningi á veruleikanum
að allar bókvits-kenningar mistu
óviðhjálpanlega alt sitt gildi í þessu
sambandi. pvi miður er þess naum-
ast að vænta, að sjálfir lagamenn-
irnir, sem við stjóí’nmál eru riðnir,
fáist til að samsinna þessu og taka
upp nýja háttu i stjórnmálastarfi
sínu. En því meiri ástæða kynni að
vera til þess að undirstrika þetta
hjer.
1 nýnefndri grein rakst jeg meðal
annars á orðin, sem jeg hef gert
að fyrirsögn greinar ininnar. Höf.
segir þar, að meginspurningin, sem
samningarnir beri upp sje, hvað
Dani snertir, þessi „hvort danska
þjóðin vilji nú reyna að virða og
elska ísland, hvort hin k r i s t n a
danska þjóð vilji breyta gagnvart
islensku bræfiraþjóðinni svo sem
sómir kristinni þjóð með lifandi
ábyrgðarlilfinningu“.
„Að virða og elska ísland!“ Hve
hressandi að lesa slik orð úr
dönskum penna, svo skýr og svo
kröftug sem þau eru. Slíkir tónar
hafa naumast hljómað vor á meðal
síðan um daga Rasks og N. M. Pet-
ersens. pað er einmitt þetta, sem
brostið hefur á í afstöðu Danmerk-
ur til þessa lands og þessarar þjóð-
ar, sem í meira en 500 ár hefur
verið stjórnað — og meira að segja
illa stjórnað — frá Kaupmanna-
höfn. pó eru það ekki glappaskotin
mörgu af Dana hálfu á ýmsum
sviðum stjórnmála- og viðskifta-
lífsins, sem gert hafa mörgum ís-
lending svo gramt í geði til Dana
og gert áskapaða fettu þeirra (med-
födt Stejlhed) enn ósveigjanlegri
gagnvart þeini. Alt þcss konar geta
tslendingar fyrii’gefið og öllu því
geta þeir gleymt, af því að þeir
vita og skilja, að Iijer er ekki ill-
um vilja til að dreifa, heldur getu-
leysi í sambandi við tímans týsku.
En hinu, að þeir voru jafnan að
engu hafðir, að ekkert tillit var
tekið til þjóðernis þeirra og menn-
ingar og enda að litið var niður á
þá sem sjálfstaklinga, — þcssu
veitir þjóðinni erfitt að gleyma; því
að hún er vönd að virðingu sinni
og hefur — síst að ástæðulausu —
i mörgum greinum háar hugmynd-
ir um sjálfa sig. í þessu tilliti
heimta Islendingar fulla uppreisn
og það getur enginn láð þeim. En
full uppreisn veitist þeim einungis
að sama skapi sem þeir verða þess
áskynja, að hugarþel Dana til
þeirra hefur tekið að breytast og
birtist í hvorutveggja jafnt, virð-
ingu og elsku.
Slík hugarþels-breyting ætti nú
síst að reynast dönsku þjóðinni um
megn. Tímarnir geta naumast
hentugri verið í því tilliti en nú eru
þeir. Árin, sem heimsófriðurinn
hefur geysað, hafa í mörgu tilliti
verið alvarlegir vakningatímar —
allra helst smáþjóðunum hlut-
lausu. Vjcr sjáum þetta best hjer
með oss á því, hve heilbrigðum
vexti hugmyndin um samband og
sam vi n n u Norð urla n daþ j óðanna
þriggja hefur náð þessi árin síð-
ustu. Bróðursambándið með Dön-
um, Norðmönnum og Svíum er í
þann veg að verða augljóst af verk-
unum.
Eegar svo er komið er það mikill
ávinningur, er hlýtur að vera öll-
um, sem það kunna að meta, hið
mesta gleðiefni, að hjeðan af er
fyrir þá háðung loku skotið, að
íslandi verði gleymt þcgar talað
verður og sungið um norrænu
bræðraþjóðirnar. Dönum ætti það
ekki síst að vera fagnaðarefni, að
þetta liugsunarleysi hefur nú feng-
ið slíkt rothögg, að það bíður þess
aldrei bætur, og að danskt frjáls-
lyndi og göfuglyndi á sinn þátt í
því.
En einnig i öðru tilliti ætti það,
sem nú er að gerast úti um heim-
inn, að hafa haft skerpandi áhrif
á skilning Dana. Heimsstyrjöldin
hefur hrundið af stað blóðugum
umræðum um tilvistarheimild
smáþjóðanna. En samtímis hefur
þetta á marga vegu orðið smá-
þjóðunum sterk hvöt til að gera
sjálfum sjer grein fyrir eigin mætti
og eigin verkefnum. Við ihugun
þessa skiftir það miklu hvaða pund
smáþjóðunum eru gefin og hvaða
verkefni þeim eru í hendur seld,
ekki að eins vitsmunalega og
menningarlega, heldur og sögu-
lega.
Hjer verður ekki hjá því komist
að veita því eftirtekt, hvaða sögu-
legir dutlungar — að jeg ckki við-
hafi göfugra og andlegra orðatil-
tæki — hafa mestu þar um ráðið,
að ísland skyldi Jenda í margra
alda sambandi einmitl við Dan-
mörku. En hve hafa kynslóðir lið-
inna tíma litið á þetta samband
undur skammsýnum augum. prær
hafa lilið á ísland og farið með
það fremur sem byrði en sem
gjöf. Og þær hafa jafnan gert sjer
far um að komast sem ljcttast út
af því að rækja þær skyldur, sem
af sambandinu leiddu. Dönum er
nú'loks farið að s'kiljast — og sem
betur fer áður en það er um sein-
an og meðan enn er hægt að bæta
úr þeirri vanrækslu — hvert tjón
?eir hafa unnið Islandi með þessu
og ekki að eins því, heldur ef til
vill líka, þcgar alls er gætt, Dan-
mörku sjálfri. Verði framhald á
sainbúð Danmerkur og íslands
og' vel að merkja sambúð sem báð-
um þjóðunum er samboðin mun
?að ekki að eins geta orðið íslandi
til ómetanlegra hagsmuna, heldur
mun það einnig verða til þess að
styrkja dönsku þjóðina sjálfa á
marga vegu, auka henni bæði
sjálfsálit og sjálfstraust. pað sem
nú er í undirbúningi með Dönum
og íslendingum er ekki síst þess
vegna svo mikilvægt fyrir dánska
jjóðarkend, að það er eins og Dan-
mörk vaxi við það og sjóndeildar-
iringur þjóðarinnar víkki við það.
pví að göfgi smáþjóðanna fcr ekki
eftir stærð landsins eða stjórnlegu
valdsviði ríkisins, heldur fer það
eftir því djúpi einlægninnar, sem
einkennir alla afstöðu þeirra sín á
milli.
pegar nú ræða er um „að virðu
og elska ísland“, þ. e. íslands þjóð,
þá mun fæstum dyljast, að orðin
eru þar sett í rjettri röð að þvi t •
reynslan sýnir. Menn verða fyn i
til að uppgötva í fari íslending i
hið virðingarverða en hið elsku-
verða. petta er ekki hinni sögulegit
afstöðu einni að kenna, heldui’
stendur þetta jafnframt í sambandi
við sjálft þjóðeðlið svo frábrugðið
sem það er dönsku þjóðeðli. Ekki
er það heldur neinum vafa undir-
orpið, að sambúðin mun hjer eftir
ekki síður en hingað lil gefa margt
tilefni til árekstrar, scm einatl
munu gremju valda á báðar hlið•
ar. En þá er jafnan best farið eT
menn hafa lært að meta að mak ■
legleikum og virða þann sem við
er að skifta. Við það vaknar sam-
kendin og glæðist. Og um íslend-
inga cr nú það að scgja, að margt
er það, bæði i lyndiseinkunn þeirra
og menningu, er knýr hvern þann,
sem kynnist þeim verulega, til að
bera virðingu fyrir þeim. Hvað er
virðingarvert ef ekki hin eldheila
ættjarðarást þeirra, hin beinvaxi a
frelsis- og sjálfstæðisþrá þeirra, er
um margar aldir hafa átt við jai'n
óblíð æfikjör að búa! Eða þá lifs-
þrótturinn eins og hann kemur
fram í lít'i og baráttu þessarar ör-
litlu þjóðar frá þeirri stundu, er
hún fyrir rúmum mannsaldri eign-
ast fyrstu möguíeikana til sjálls-
forræðis! pví betur setn hin
danska þjftð kynnist því sjerkenni-
lega andans lífi, sem á sjer heim-
ilisfang úti á þessari afskektu ey iu,
er um langan aldur hefur átt \ið
svo mikla cinangrun að búa, því
meira hlýtur hún að dást að því,
hvílíkum krafti þessi síðborna þjóð
er gædd og það frain á þennan d ig.
Og þá ætti hin forna göfgi þjóð it’-
innar íslensku, eins og sögubók-
mentirnar bera hennar svo fagitr-
lega vott, að ógleymdu því hvc
mikinn þátt hún hefur átt i aðvarð-
veita fornnorræna tungu og enditr-
minningar, ekki síst að tryggja
henni heiðurssæti í meðvitund
vaknaðrar og sjálfsvitandi dam kr-
ar þjóðar að minsta kosti jafnh'úða
hinum bræðraþjóðunum báðum
tvcim. í þessu sambandi er og s’cylt
að minnast þeirrar þakkarskul lar,
sem vjer erum í við ungu ísleiisku
skáldin, scm hin síðari árin I afa
vakið svo mikla og verðskuldaða
athygli með bóklesandi Dön tm!
Enginn skyldi ætla að arðurinu af
andlegri sambúð Dana og' fslend-
inga verði allur og eingöngu ís-
lendinga megin. Gera má að siálf-
sögðu ráð fyrir, að það verði
f 1 e i r a, sem íslendingar geta
lært af Dönum, en Danir af ls-
lendingum. En hjer er þess vel að
gæta, að það scnt ísland fær frá
Dönum, það geta þeir fengið unn-
arstaðar að. Alt öðru máli gegnir
um það, sem vjer búumst við að
fá frá fslandi. pað getum vjer ,-kki
búist við að fá neins staðar að,
sist ef það ætti fyrir oss að liggja
að slilna úr sambands-tengslunum
við þessa merkilegu frænd/jóð
vora.