Lögrétta - 13.08.1919, Page 3

LÖGRJETTA
3
Marshall & Schaap:
Manual of Sngflisk
for Foreign Students
Verð innb. kr. 5,00
Bökau. Hrsælds flraasonar, Rml
allar þær takmarkanir, sem nú eiga
sjer s'taö á fullu gagnkvæmu jafn-
rjetti (svo sem mismun þann á kosn-
ingarjetti, sem kemur fram í io. gr.
stjórnárskipunarlaga Islands frá 19.
júni 1915)“
ÁkvæöiS, sem um er aö ræða, í 10.
gr. stj.sk.l. frá 19. júní 1915 (19. gr.
stjórnarskrárinnar) er svohlj.: „Kosn
ingarrjett við óhlutbundnar kosning-
ar til Alþingis hafa karlar og konur,
sem fædd eru hjer á landi eSa hafa
átt hjer lögheimili síöastl. 5 ár ....“.
1 stj.skr.frv. því, sem nú liggur fyrir
(29. gr.), er í stahinn fyrir þetta kom-
iC: „Kosningarrjett viS óhlutbundnar
kosningar til Alþingis hafa allir, karl-
ar og konur, sem .... hafa ríkisborg-
ararjett hjer á landi. Þó getur eng-
inn átt kosningarrjett, nema hann ..
. . hafi veriS heimilisfastur í kjör-
dæminu 1 ár ....“. Inn í þetta vilja
breytingamennirnir skjóta nýu á-
kvæSi og láta síðustu málsgrein
hljóSa svo: „Þó getur enginn átt
kosningarrjett, nerna hann .... hafi
veriö heimilisfastur á landinu síSasta
kjörtímabil á undan kosningunni og
i kjördæminu 1 ár.“
Allir, sem þetta athuga, hljóta aS
siá, aS breytingin heggur nærri því
eins og Lögr. hefpr áöur sagt, aS vera
brot á 6. gr, sámbandslaganna, eftir
þeirri skýringu, scm sambandslaga-
nefndinni sjálfri hefur í fyrra þótt
ástæSa til að láta fylgja greininni.
En Lögr. álítur ákvæSiö, eins og nú
standa sakir, alveg þýSingarlaust fyr-
ir báöa málsaðila, og því þarflaust
með öllu, aS fara nú aö vekja úlfúS
og deilur út af því. En hún getur
ekki neitaö því, aS ef breytingin yrði
samþykt, viröist henni tilraun til þess
gerö af Alþingis hálfu, að ganga á
geröar sættir. Þetta telur hún óheppi-
legt, og því sjálfsagt, aö vara viö
því. Hjer er um kreddumál aö ræða
cg annaö ekki, aö minsta kosti eins
og nú standa sakir. Enginn innflutn-
ingur í landiö frá Danmörku i stór-
um stíl er hjer yfirvofandi. Þaö er
því ekki nauðsyn á neinu ákvæöi til
þess aö hefta hann, hvorki í stjórn-
prskrána nje kosningalögin. En á-
kvæðið væri samt betur komiö í kosn.
ingalögunum, m. a. vegna þess, aö
núv. fylgismenn þess ættu hægra meö
aö jeta þaö ofan í sig aftur þaðan
en úr stjórnarskránni, ef svo skyldi
fara, aö einhverjum af foringjum
þeirra þætti síðar æskilegt aö hafa
þaö svo.
Það væri afaróheppilegt af þing-'
inu, aö vekja deilu um sambandslög-
in, alveg aö þarflausu, þegar á tyrsta
árinu eftir staöíesting þeirra, deilu,
sem hinn málsaöilinn hefur ekkert
tilefni gefiö til og viö stöndum ekki
vel aö vígi í. Öðru máli væri aö
gegna, ef Danir heföu gert sig lik-
lega til þess, aö nota þetta umrædda
ákvæöi sambandslaganna til þess að
bera okkur ofurliði i atkvæðagreiðsl-
um hjer á landi. Þá væri þaö afsak-
anlegt, þótt við reyndum aö teygja
SBmbandslögin alt hvaö hægt væri
okkur til varnar. En þeir hafa enga
ástæöu gefið okkur til þess aö reisa
deilu um þetta atriði nú, og engin
rninstu líkindi eru heldur til þess,
aö þeir gefi okkur nokkurn tíma á-
stæðu til þess.
Frá alda öðli.
Eftir Pál Þorkelsson.
------- Nl.
Hugsast gæti, aö menn einhvern
tíma á öldunr hafi viðhaft í samsetn-
ingum eignarfalls-eintöluna (génitif
singulier) : aldar af öld, er skeytt hafi
veriö framan viö þágufalls-eintöluna
(datif singulier) af óðál, þ. e. óöali,
er seinna hafi verið samandregiö i
oðli( ?),og að lokurn algerlega breytst
i „öðli“, þ. e. aldar-öðli, — en þessi
tilgáta er — eins og sýnt hefur verið
fram á, í upphafi þessarar ritgeröar
— lítt hugsanleg, því þá yröi eöa ætti
„öðli“ að þýða; uppruni, upphaf o.
Um skipulag sveitabæja.
Eftir Guðmund Hannesson.
II. Rúsaskipun og útihús.
Tii þess aö skýra betur þaö, sem hjer er sagt, tökum vjer tvö dærni:
annað húsaskipun á bæjarstæöi i halla, hina á sljettlendi.
3„ ílúsaskipun á hall-lendu bæjarstæði. Flestir sveitabæir vorir eru
bygöir í nokkrum halla, hallandi dalahliöum, aö rninsta kosti noröan-
lands. Dalirnir liggja flestir frá noröri til suðurs og framhliö bæjar-
húsa (þilin) veit þfi undan brekkunni, aö á og sveit, og þeim rnegin eru
bæjardyrnar. Á 6. rnynd er sýnd húsaskipun á sliku bæjarstæöi. Er gert
ráö fyrir, aö bærifm sje bygöur úr steypu eða steini og sandi aö vestan-
veröu í dal, en austurhliö viti aö á og sveit. Öll hús eru sambygö, til
þess aö gera bygginguna sem ódýrasta, en þó er ekki gert ráð fyrir,
aö innangengt sje í fjós og önnur útihús, nema þau tvö, sem liggja næst
ibúöarhúsinu. Þó útihúsin sjeu ekki greind frá .þvi, sker þaö sig nokkurn-
veginn frá þeim, meöfram vegna þess, aö þaö sje sett nokkru framar.
Ætlast er til, aö bæjargatan sje að austanverðu. Vegna þess aö veggir úti-
húsa eru sýndir með strikum einum, er ekki tekiö tillit til þyktar á þeim
. 6. mynd.
Á uppdrættinum er húsum skipaö þannig:
1. íbúðarhúsiðer sama húsiö og sýnt var á I. uppdr. og fyr hefur
veriö lýst. Útihúsin eru áföst viö noröurhlið þess vestan til.
2. G ö n g lítil (kjallaradyr) taka viö noröur af útidyrum kjallar-
ans og liggja tröppur upp úr kjallaranum í suöurenda ganganna. Á aust-
urvegg þeirra eru útidyr. Þar er utangengt í kjallara. Á vesturvegg eru
aörar dyr. Þær liggja inn í:
3. Þvotthús. Gólfiö úr steinsteypu og með frárensli. Sjerstak-
an umbúnað (vatnslás) þarf til þess að óloft komist ekki inn í þaö gegn
um skólppípuna. í húsinu yröi að sjálfsögðu stór, fastur þvottapottur, borð
og balabekkur. Markaö er fyrir reykháf.*
* Ef hús þetta brennur, er hætt viÖ að eldur læsi sig í þakskegg íbúöarhússins,
ef þaö er úr timbri. Þvotthúsþakið og húsið yfirleitt þarf því að vera sem
eldtraustast.
4. H j a 11 u r lítill er norður af þvotthúsi. Á austurenda hans er
gluggi, sem opna má, en vesturveggurinn opnar grindur úr timbri eða
steypu.
5. Skemmaner næsta húsið og ætluð til ýmislegrar geymslu. Milli
hennar og hjallsins er óslitin múrgafl, sem nær upp úr þaki (brunagafl).
Hún er helst til lág, ef loft á að vera í henni, rúmar 4 st. (6 áln. 9 þuml.)
upp í mæni. Þó yrði það manngengt. Hæðin hefur verið látin fylgja fjós-
inu (fer betur) og hliftst við, að láta skemmuþakið ganga upp i hlöðu-
þakið, því þá yrði skemmunni hættara, ef hey brynni í hlöðunni. Annars
er geymslurúm allmikið þegar þess er gætt, að ærið bætist við á háalofti
íbúðarhússins.
7. H 1 a ö a n snýr austur og vestur, til þess að vesturendinn grafisi
í jörð, eöa fylt sje mold að honum, svo auöveldara veröi að taka þar móti
heyi. í þeim enda hlöðunnar er súrheyshlaða. Efst á henni að vest-
anverðu er vænt baggagat, og ætlast til þess aö heyi og fargi sje lyft upp
í það með hestafli. Aö austanverðu koma þá fleiri eöa færri smágöj til
þess að kasta súrheyi gegn um niður á hlööugólfiö. Nokkrum erfiðleik
veldur hún viö að fylla heyhlööuna, því dyrnar (baggagatið) lenda þá
ekki á miöjurn vesturgafli. Á austurgafli eru 2 baggagöt og gluggar. Gert
er ráð fyrir 2 stórum strompum upp úr mæni.
8. F j ó s fyrir 8 kýr er norðan hlööunnar og útidyr á því að austan.
veröu. Ætlast er til, að lítið, lokað forskygni sje fyrir hlööudyrum, til
þess að gufa kornist síður úr fjósinu inn í hlöðuna. Vel gat þaö korniö til
tals, að setja fjósið sunnan hlöðunnar, þar sem skemman er, og var þá
auðvelt að gera innangengt í það. Þá hefði og hjallurinn verið góð vörn
gegn þvi að fjóslykt gæti borist inn í íbúðarhúsið, þó áleitin sje, og fjósið
hefði notið góðs skjóls af hlööunni. Að sumu leyt væri þetta mjög hent-
ugt, en því fylgir sá mikli ókostur, aö jafnframt flytst haughús og hest-
hús svo nálægt íbúðarhúsinu, að tæpast veröur hjá því komist, aö óþrifn-
aður hljótist af. Að öllu samtöldu hefur þótt rjettara að setja þessi hús
öll norðan hlööunnar.
Þá er annað athugavert. Haughúsiö er hjer sett ofan fjóssins en hent-
ugra hefði verið að setja það aö austanverðu undan brekkunni, sjerstak-
lega ef halli er til mikilla muna á bæjarstæðinu, og dyr á þvi þeim megin.
Þetta hefur þó ekki þótt tiltækilegt vegna útlitsins og þrifnaðar. Haug-
húsið og haughúsdyrnar hefðu þá orðið framhliðarmegin og blasað við,
er riðið var heim. Hallinn á bæjarstæðinu er sjaldan meiri en svo, að
það skipulag geti blessast senq uppdrátturinn sýnir. Annars gæti það
komið til tals, að setja fjósið norðan hlöðunnar vestan til í stað 'hesthúss-
ms. Flesthúsið hefði þá lent að austanveröu eöa aðrar byggingar, sem nauð-
synlegri þættu. Ætlast er til þess, að fjósiö njóti nokkurs skjóls af moldar-
skútanum við noröurhlið. Væri hann enginn, þyrfti að byggja þykkan
torfvegg norðan fjóssins, til þess að skýla því.
9. Hesthús fyrir 4 hesta er norðan hlööunnar vestantil. Sje hallinn
svo mikill, að dyrum verði ekki komið fyrir á vesturenda þess, lægi næst
að setja súrheyshlöðuna í hornið milli hlöðu og fjóss, i stað þess að setja
hana í norð.austurhorn heyhlöðunnar. Hesthús á aö sjálfsögðu að vera
meö básum fyrir hestana, og rúmið aö vera nóg til þess að þeir geti legið.
Erlendis eru hesthús víðast mjög vönduð, og þess munu hvergi dæmi
nema á íslandi, að hesturn sje troðið inn i ljelegustu kofa, og rúmið talið
nóg, ef þeir geta staðiö.
10. Haughús er vestan fjóssins og norðan hesthússins. Vagngeng-
ar dyr vita móti norðri.
11. Moldarklefi fyrir þurra mold í flórinn er noröan fjóssins.
Á þessurn uppdrætti er ekki markað fyrir fleiri húsurn, þó nauðsynleg
sjeu, t. d. smiðju, vagnskúta, úti-salerni o. fl. Útisalerni yrði auðvitað
sett við haughúsið, en önnur hús eftir þvi sem best fer á bæjarstæðinu.
Þau hús, sem markaö er fyrir á uppdrættinum, nægja til þess að gefa
hug mynd um alla húsaskipunina og útlit bæjarins.
s. frv., sem virðist fjarstæða ein, að
svo gæti verið, — af því „öðli“. er að
eins bögumæli og orðleysa, eins og
cft hefur verið tekið fram hjer aö
ofan, —• þess vegna vantar auðsjáan-
lega hreint og beint tímatakmarks-
atriöisorð i orðatiltækið, þar sem
,.öðli“ hefur hingað til verið látið
standa, en það er einmitt ístað-komu-
orðið (le mot remplagant) fyrir „öðli“,
sem gerir allan herslumuninn á orð-
takinu, og er það orðið „röðull“, þ. e.
röðli, sem auðsjáanlega leysir þetta
spursmál úr læðing, og virðist flest
—• ef ekki alt, benda til þess, að eign-
arfalls-eintölu-endingar„r“ið hafi átt
að skeytast við „öðli“ og vera: röðli,
— sjest þá ljóslega, að öld stendur
beinlínis eftir í fleirtölu-eignaffalli, þ.
e. alda, og mynda þá bæði orðin sam-
sett: a 1 d a-r ö ð 1 i, og má þar með
telja al-sannað, að óðal og öðli eigi
enga samgilda nje samstæöa uppruna-
rót að rekja hvort til annars, og auk
þess sje: alda-röðli hin rjetta ráöníng
á bögumælinu „alda-ööli“.
Hafi nú aftur á mót eigarfalls-ein-
tölu-endingar-„r“ið af „aldar“ falliö
með tímanum algerlega burt, bæði í
íramburði og ritmáli, þá breytist
eignarfalls-eintölumyndin aldar í eign-
arfalls-fleirtölumynd alda, svo við
það myndast einmitt hið marg-um-
rædda bögumæli: „alda-öðli“.
Væri .svo, að eignarfalls-eintölu-
endingar-„r“-ið hafi fallið burt —
eins og nú var tekið fram, þá hefur
það auðvitað stafaö frá lihmæli og
hljóðbreytingu á hljóögildi „r“-sins í
munnurn manna, —■ sem eyrað eðá
misheyrnin ein, —. en ekki tungutakið
— hefur óefað upphaflega valdið.
Athugasemd. Upphaflega er rit-
gerð þessi rituð bæði á íslensku og
frönsku, og ætlaöist jeg þá í fyrst-
unni til þess, að hún væri sem sjer-
stök skýringargrein :— á báðum mál-
unum — við orðtaklð: „frá aldaöðli“
undir bókstafnum: „F“ í hinni ís-
lensku málsháttaorðabók, er jeg hef
nú fyrir rúmum 30 árum byrjað aö
safna til, og eru þessir ísl. málshættir
allir þýddi með samgildisþýðingum
(traductions adéquates) á frönsku,
ensku, ítölsku, þýsku, latínu og
dönsku, auk þess ekki all-sjaldan á
grísku, hollensku og arabísku, m. m.
Þetta síðast-talda mál (þ. e. arabisku)
hef jeg nú upp á síðkastið lagt ekki
aíl-litla stund á, og samfara því pant-
að mjer málshátta. og orðskviðubæk-
ur á þessu fornfræga og undurfagra
menningarmáli Austurlanda eöa Ar-
aba, — já, þaö er einmitt á þessu
máli, seiir hin heimskunna þjóðsagna-
bók Araba: „Þúsund og ein nótt“ var
upphaflega rituö á.
Eins og gefur að skilja, þá er rjer
aö eins tekinn hinn islenski texti of-
an-nefndrar ritgerðar.
Páll Þorkelsson.
Læknamóíið.
Á aðalfundi Læknafjelags íslands,
snemma í júli síða.stl,, voru samþ.
eftirfarandi tillögur og sendar Al-
þingi:
12. gr. stjórnarfrumv.' (launafrv.l
oröist þannig: Landlæknir hefur að
byjunarlaunum 6000 kr. en launm
liækki eftir hver 5 ár um 400, 300 og
300 kr. upp i 7000 kr. Enn fremur
hefur landlæknir 1500 kr. ritfje. —
Hjeraðslæknarnir í Reykjavíkur-,
llafnarfjarðar-, Keflavíkur-, Eyr-
arbakka-, Rangárvalla-, Akureyrar-,
Sauðárkróks-, Blönduóss- og Isa-
fjarðarhjeraöi hafa í árslaun 2500
kr., en launin hækka eftir hver 5 ár
um 400 kr., 300 kh og 300 kr. upp
í 3500 kr. Hjeraðslæknarnir í Vest-
mannaeyja-, Grímsness-, Mýrdals,
Síðu-, Reyðarfjaröar-, Norðfjarðar-,
Fáskrúðsfjarðar-, Seyðisfjaröar-,
Fljótsdals-, Húsavíkttr, Reykdæla-,
Svarfdæla-, Siglufjaröar-, Hotsóss-,
Miðfjarðar-, Dala-, Þingeyrar-, Pat-
reksfjarðar-, Stykkishólms, Ólafs-
víkur-, Borgarness-, Borgarfjarðar-
og Skipaskagahjeruðum hafa í árs-
h'tm 3000 kr., en launin hækki eftir
hver 5 ár um 400 kr., 300 kr. og 300
kr. upp í 4000 kr. Hjeraðslæknarnir
í Hornafjaröar-, Berufjarðar-, Hró-
arstungu-, Þistilfjarðar-, Axarfjarð-
ar-, Höfðahverfis-, Vopnafjarðar-,
Hólmavíkur-, Reykjafjarðar-, Hest-
eyrar-, Flateyrar-, Bíldudals-, Flat-
eyjar-, Nauteyrar- og Reykhólahjer-
uöum hafa i árslaun 3500 kr., en
launin hækka eftir hver 5 ár um 400
kr., 300 kr. og 300 kr. upp í 4500
kr. —- Telja skal laun þeirra lækna-.
sem í embætti eru, svo sem lögin
hefðu verið í gildi þá er þeir fyrst
fengu embætti. Skal einnig telja með
þau ár, er þeir hafa verið aukalækn-
ar með veitingu. Aðstoöarlæknarnir
á Akureyri og ísafirði hafa, meðan
þeim embfettum er haldið, 1500 kr.
•árslaun, sem hækka eftir hver 5. ár
um 400 kr., 300 kr. og 300 kr. upp
: 2500 kr. Um borgun fyrir störf og
ferðir hjeraðslækna fer eftir gjald-
skrá, er ráöherra semur meö ráö:
lnndlæknis. Væntanleg launahækkun
teljist frá 1. jan. 1919.
Fundinum þótti óhjákvæmilegt, að
sú stefna yrði tekin upp, að föst
læknissetur yrðu smám saman bygð
í hjeruöum og leigð læknum, fyrir
sanngjarnt verð.
Fundurinn telur ekki, að landlækn.
isstarfið sje einum manni ofvaxið,
svo framarlega, að sá maður, er þvi
gegnir, er ekki ofhlaðinn öðrum
störfum, en það er á valdi hans sjálfs,
þings og stjórnar. Hann telur þvi
enga nauðsyn að breyta núverandi
fyrirkomulagi.
Fundurinn telur brýna nauðsyn að
reisa landsspítala hið allra fyrsta, og
skorar á Alþingi, sem nú er saman
kornið, að veita nægilegt fje til þess.
að nefnd, sem sjórnarráðið skipi,
leggi fyrir næsta reglulegt Alþingi
fullkomna áætlun um kostnað', stærð
og annað fyrirkomulag spítalans.
Telur fundurinn óhjákvæmilegt, að
þingið veiti nægilegt fjetilbyggingar.
innar ,þannig, að unt veröi aö byrja
verkið ekki síðar ;:i snemma á árinu
1922.
Fundurinn telur nauðsynlegt, að
Alþingi setji milliþinganefnd af
læknum til þess að koma fram með
tillögur um, á hvern hátt megi best
verjast berklaveikinni.
Fundurinn leggur til: 1. Að lög-
boðin verði hækkun á launum yfir-
setukvenna i rjettu hlutfalli við verð-
fall peninga undanfarin 5 ár og þar
farið eftir þeim verðlagsstuðli, sem
um ræöir i lagafrumvarpi stjórnar-
irmar. 2. Að laun yfirsetukvenna veröi
aö hálfu leyti greidd úr ríkissjóði,
en að hálfu úr sýslusjóðum. 3. Að
borgun til yfirsetukvenna fyrir verk
þeirra verði hækkuð í sama hlutfalli
og launin.
Ritfregn.
Fylkir. Urn atvinnuvegi, verslun og
rjettarfar. 4. árg. 1. hefti. Ritstj.
Frírn. B. Arngrímsson.
Þeir hafa þarna norður á Akureyri
kynlegan mann, sem hefur það meðal
s.nnars fram yfir flesta íslendinga, að
'hafa farið víða og lesið margt.-Hann
hefur verið langdvölum í Ameríku og
gengið þar á háskóla, 2þ4 ár í Lund-
únum og nálega 20 ár í París. Auð-
r itað talar hann helstu heimsmálin
ems og aörir íslenskuna. Þessi maður
er Frímann B. Arngrímsson, ritstjóri
■ Fylkis.
Frímann gæ'.i auðvitað lifað hjer
góöu lífi af því aö kenna mál og ann.
an fróðleik, gæti lifað náðugu lífi og
átt goða daga. En þetta er auðsjáan-
lega ekki eftir hans höfði. Hann kýs
heldur að lifa í basli og fátækt og
p;efa út Fylki. Hann hlýtur eflaust aö
finna mjög ríka köllun hjá sjer ti'
þess aö vekja lýðinn, og láta ehlhvað
meira til sín taka en að kenna mönn-
um útlend orð — Ln þaö vill ganga
fyrir hotr.tm sem öðrum, að þetta er
sdnunnið starf og vanþakklátt. Sum-
um finst jafnvel, að hann hafi ein-
hverja smávegis „skrúfu lausa“, en
það hefur bæði verið sagt um mig
og ýmsa góða menn.
Frímann sendi mjer þetta hefti með
póstinum. Það lá ólesið nokkra daga,
cn jeg er forvithinn í alt, sem lesa
rná, og svo fór jeg aö lesa heftiö, las
það alt í striklotu og þótti gaman að.
Mjer fanst það líkast haugnum á
Bjarmalandi, er þeir Þórir hundur og