Lögrétta - 20.08.1919, Side 1

Utgelandí og ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
• Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Reykjavík 20. ágúst 1919.
XIV. ár.
Nr. 34.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön
Aðalstræti x6.
Stofnsett 1888. Sími 32.
Þar eru fötin saumuS flest.
Þar eru fataefnin best.
■ ..........................—
Skifting Tyrkjaveldis.
Hjer í blaöinu hefur áður veriS
sagt frá hugmyndum þeim, sem ríkj-
í ndi voru hjá miöveldunum fram und-
ir ófriöarlokin um framtiöarsamband
vi’S Búlgaríu og Tyrkjaveldi, og átti
meS þvi aö mynda fast og stööugt
samgöngu- og viöskiftasamband á
landi á allri leiðinni frá NorSursjávar-
cg Eystrasalts-höfnum Þjóöverja
austur ah Persaflóa. Nú er óútkljáö
enn um framtíS Búlgariu og Tyrkja-
veldis, eftir sigurvinningar banda-
rnanna, og geta þau mál, einkum
skifting Tyrkjaveldis, valdiö miklum
vafningum, vi'ösjám og óeiröum.
ÞjóSverjar höföu fyrir ófriöinn náö
meiri og meiri áhrifum í Tyrkjaveldi.
Meö þeirra hjálp höföu Tyrkir komið
nýju skipulagi á hermál sín, og stór-
íyrirtæki, eins og t. d. Bagdadjárn-
brautin, voru aö niiklu rekin af Þjóö-
verjum. f desember' 1913 tók þýski
ljershöföinginn Liman von Sanders
viö forstööu hermálaafskifta Þjóö-
verja i Konstantinópel og varö jafn-
framt foringi nokkurs hluta hins tyrk-
neska hers, 1. herdeildar hans. Þetta
\akti megnan kur í Petrograd, er þó
varð lítiö úr í þaö skifti. Nokkruníi
rnánuöum síðar hófst heimsófriöur-
inn, og þá reru þeir Þjóðverjarnir,
von Sanders og von Wangenheim,
þýski sendiherrann í Konstantínópel,
aö sjáflsögöu aö því af mesta kappi,
ívö koma Tyrkjum inn í stríðið meö
miöveldunum, og þeir nutu þar aö
styrktar áhrifaríkasta manns Upg-
tyrkjaflokksins, þáverandi hermála-
ráöherra Enver pasja. Alt virtist i
fyrstu ætla að ganga vel fyrir Tyrkj-
um í sambandi þeirra við miöveldin.
Dardanellaherferð bandamanna mis-
tókst gersamlega, Tyrkir ráku Rússa
af höndum sjer í Kákasushjeruöun-
um og sigruöu Englendmga í Mesd-
potamíu. Þeir voru farnir aö ráögera
herferð til Egiftalands. Balkanskag-
inn komst nær allur á vald banda-
manna þeirra, og fastar járnbrautar-
ferðir hófust frá Berlín til Konstan-
tinópel. Fyrsta lestin kom til Kon-
stantinópel i janúarlok 1916, og var
móttökuathöfnin þar mjög hátíðleg.
Þýski draumurinn um óslitna versl-
unarlínu frá Hamborg til Bagdad
v:rtist vera aö rætast.
Bæöi Bretastjórn og Rússastjórn
\ar afarilla viö þetta.
Sú hugsun haföi lengi búiö um sig
lijá Rússum, að ná á sitt vald sjó-
leiöinni frá Miðjarðarhafi til Svarta-
hafs, og þetta var talið eitt af stærstu
og mikilsverðustu framtíðartakmörk-
vih rússneska ríkisins. Þessi hugsjón
Rússa haföi stuöning i t’rúarbrögð-
unum. Þá dreymdi mikla drauma um
þaö, aö þeirra hlutverk væri, aö reisa
aftur krossmarkiö upp á Soffíukirkj-
unni í Konstantínópel, sem er feg-
uvsta minnismerkið frá fyrri öldum
kristninnar. Þegar heimsstyrjötdin
hófst, var þaö föst fyrirætlun Rússa-
stiónar, aö ná yfirráðum yfir Kon-
stantínópel. Miljukoff setti hugsunina
þannig frarn 1915» aö Rússland skyldi
fá bæði Konstantínópel og Dardan-
ellasundið, og rjett til aö setja þar
upp vígi, en með alþjóöasamþykt
skyldi verslunarskipum öllum trygð
frjáls umferð um sundin bæöi í friði
c g stríöi. Vesturþjóöirnar, Englend-
ingar, Frakkar og ítalir, uröu nú aö
fallast á þessar kröfur Rússa, en það
höföu þær aldrei áöur gert. Þessari
h.ugsun vildi Miljukoff halda fast
fram eftir stjórnarbyltinguna í Rúss-
landi, en fjekk þvi ekki ráðið. Bolsje-
vikar, sem ekkert vildu um nýja land-
vinninga heyra, náðu völdunum, og
þar með var það útilokað, aö Kon-
stantinópel lenti undir yfirráð Rússa
aö ófriðarlokum, hvernig sem þáu
annars yrðu.
Nú er ekki lítill reipdráttur um
það, hverjir eigi að hreppa yfirráðin
i þeirri mikilsverðu og fornfrægu
Lorg. Grikkir heimta fast og ákveðiö,
að þau veröi dæmd sjer og engum
öðrum. Þeir segjast hafa sögulegan
rjett til borgarinnar, og lika nútiöar-
hfsins rjett. Venizelos fylgir því máli
fast. Þaö kveður nú við í Grikklandi,
aö Konstantínópel sje höfuðdjásnið,
sem vanti í kórónu hins endurreista
Grikklands. Það sjeu Grikkir, sem
bygt hafi borgina, gert hana um tíma
að höfuðborg heimsins og skreytc
hana méð listabyggingum, sem þá
hafi hvergi átt sinn líka. Þeir segja,
að þriöji hver maður í Konstantinópel
sje Grikki nú, og það er sagt, að grísk
flögg sjeu nú yfirgnæfandi í borg-
inni við mörg tækifæri.
Samt sem áður þykjast menn þess
fullvissir, að Grikkir eigi ekki að fá
ironstantínópel. Nú sem stendur er
borginni stjórnað af fjögra manna
ráði, sem skipað er fulltrúum frá Eng-
landi, Frakklandi, ftalíu og Banda-
ríkjunum. í vor, sem leið, þóttust
menn vita, að kröfur Grikkja til borg,
arinnarhefðu töluverðan byr hjá mik-
ilsmegandi mönnum i Frakklandi, er
\ddu heldur að hún lenti í þeirra
höndum en Englendinga. Þá hefur
einnig verið um það talað, að gera
borgina að alþjóðaborg undir eftirliti
stórveldanna. Önnur uppástunga er
það, að þjóðabandalagiö feli Banda-
ríkjunum yfirstjórn borgarinnar,Dar-
dánellasundsins og hjeraðanna þar í
l;ring. En nú er sagt, að frá Englands
hálfu sje unnið á rnóti öllum þeim
lausnum á málinu, sem nefndar eru
hjer á undan. Þeir rnuni helst hugsa
sjer, að láta Tyrki halda Konstan-
trnópel, undir eftirliti og umsjón þó,
en það eftirlit ætli þeir svo auövrtaö
. sjálfum-sjer. Konstantínópel er þann-
i§ sett, að mörgum þjóðum þykir
miklu skifta, hvernig semst um fram-
tið hennar, og því er þegar spáð, að
hún verði framvegis ófriðarepli álf-
unnar, nema þá helst, ef Grikkir
fengju hana, því þeir muni seint
gleyma kröfum sínum til hennar,
heldur setja sjer það takmark, að ná
borginni undir Grikkland einhvern
tíma, þótt ekki takist það nú.
í Evrópu-Tyrklandi voru íbúar
1914 taldir vera 662 þús., þar af 262
þús. Grikkir. Aö undantekinni borg-
iuni Konstantínópel með umhverfi og
Gallipóliskaganum, má telja víst, að
Grikkir fái þau hjeruð, sem Tyrkir
hjeldu enn þar fyrir vestan.
Missi Tyrkir Konstantínópel, verða
aðalbækistöðvar þeirra í innri hluta
Litlu-Asíu. Það er talið líklegt, að
þeim verði eftirskilið ríki, sem hati
4ýú miljón íbúa, og þá sem næst ein-
göngu Tyrki. f miðhjeruðum Litlu-
Asiu eru Tyrkir taldir 97% af ibú-
unum. ítalir gera tilkall til að fá ein-
hvern hluta af suöurströnd Litlu-
Asíu, við Adalíuflóann, án þess þó
að ítalir sjeu þar búsettir að nokkr-
um mun. Hjeraðið Konía, sem þar er
fyrir ofan, er mestmegnis bygt af
Tyrkjum, en í strandbæjunum þar
eru íbúarnir mjög blandaðir Grikkj-
um. Krafa ítala til landvinninga
þarna, styðst því ekki við það, að
þjóðerni íbúanna skuli nokkru ráða
u.m úrslit málsins.
Grikkir gera tilkall til vesturstrand-
ar Litlu-Asíu, og alt útlit er til þess,
að þeir fái hana. Snemma í sumar
tók grískur her yfirráöin i Smyrnu,
og þaðan var svo sendur her, sem tók
borgina Aidin, sem er inni í landi,
alllangt fyrir sunnan og austan
Smyrnu. f þessum hjeruðum, þ. e.
vestur-hjeruðum Litlu-Asíu, er mikil
þjóðernisdeila nú risin upp. Þar eru
Tyrkir og Grikkir mjög blandaðir,
og nú gera hvorir um sig sem mest
úr þjóðerni sínu á þessu svæði. Tyrk-
ir kvarta undan ofbeldi frá Grikkja
hállu, ettir að Urikkir tengu þarna
ytirhonaina, en Grikkir saka iyrki
um, aö þeir hati beitt gnska borgara
otbetai a oírioararunum, jatnvel gen
þa iandræka i storum hopum, svo sem
ur borgmm Aivaii, er þeir teija hai«»
verro aigriskan bæ, og voru íbuar þar
urn 30 pus. lyrkir teija nu, aö 1 hjer-
aoinu /Viam, sem tekur ytir nukinn
tíiuta at vesturstrond Litiu-Asiu, þar
a meoai Smymuborg, og nær toiuvert
ínn i iandro, sjeu *y6 hiuta íbuanna
tyrkneskir. Fyrir strroið töidu þeir 1
cpmberum skyrsium, að þarna væru
300 þus. Grikkir, en 1 miij. og 250
þus. Muhameasmenn og tlestir þeirra
lyrkneskir. Gnkkir segja aítur á moti,
að i Smýrnu emni, sem hefurum 350
þús. ibua, sjeu 300 þús. Grikkir, en
auk þess sjeu þeir meira og minna
íjölmenniri borgumog bæjum um alla
ströndina. Ferðamönnum ber og sam-
an um, að Smyrna sje yíirleitt grisk
borg.
Armeningar gera sjer von um, að
þeir fái að stofna sjerstakt ríki. Þeir
eru nú taldir um 1 milj. Sögur-haia
gengið um, að Tyrkir hafi leikið þá
iiia á ófriöarárunum, drepiö fjölda
þeirra og stökt fjölda úr landi. Margt
aí Armeningum hefur hröklast yfir i
þau hjeruð i Kákasus, sem Rússar
rjeöu áður, og hafa nú myndað þar
og i austasta hluta Armeniu lýðveldi,
sem nefnt er Ararat, og er fjallið
fornfræga, með því nafni, á þvi svæði.
Það er meginhluti sex hjeraða, aust-
an við Litlu-Asíu-skagann, sem búist
er við aö hið nýja Armeníuriki mynd-
ist af. Austast er hjeraðið Van, kring-
um vatnið samnefnda, þá Erzerum,
Bitlis, Djarbekur, Sivas og Mamuret-
ul-Asis. Svo er gert ráð fyrir, að þessu
fylgi landssvæöið suðvestur frá hinu
siðastnefnda hjeraði, og nær þá Ar-
meniuríki út að norðurbotni Miðjarð-
arhafsins og nokkuð vestur með norð-
urströnd þess, yfir mikinn hluta af
hjeraðinu Adana. Þá er eftir norður-
stönd Litlu-Asíuskagans við Svarta
hafið, eða allur eystri hluti hennar,
þvi tyrknesku hjeruðin ná að vestan
norður til Svartahafs. Það er haldið,
að Frakkar eigi að fá einhver yfir-
ráð sunlstaðar á þessu svæði, og
Grikkir gera þar miklar kröfur til
yfirráða á ýmsum stöðum, enda er
mikið af Grikkjum í hinum helstu
borgum þar á ströndinni, svo sem
1 Trebisond, Samsun og víðar. I opin-
bc-rum skýrslum Tyrkja eru Grikkir
í þessum hjeruðum taldir 260 þús.
Annars mun vera ilt að greina þjóð-
erni þarna á ströndinni sundur eftir
nákvæmum tölum. Tyrkir, Grikkir,
Armenar og fleiri þjóðerni hafa
blandast þar saman, og er deilt um,
hverjir fjölmennastir sjeu á þessu eða
hinu svæðinu. Allar þessar þjóðir
gera kröfu til borgarinnar Trebisond,
samkvæmt þjóðernisrjetti, og auk
þeirra Georgíumenn frá Kákasus. En
það er talið ekki ólíklegt, að Tyrkir
fái að halda borginni og hjeraðinu
þar umhverfis.
Mesópotamía er talin dýrmætasti
hlutinn af Tyrkjaveldi, fyrir utan
Konstantínópel, og leikur enginn efi
á þvi, að þar eru Engíendingum ætl-
ið yfirráðin, og sama er um Arabíu.
Þar er þó stofnað víðlent konungs-
rlki, Hedjaz, sem áður hefur verið
sagt frá hjer i blaðinu. En um frarn-
tíð Sýrlands hafa ekki verið teknar
ákvarðanir enn. Palestína á að verða
líki út af fyrir sig, eins og áður hefur
verið frá sagt, þó ekki með fullu sjálf-
stæði, heldur undir yfirumsjón Eng-
lendinga. Til yfirráða í Sýrlandi eru
margar kröfur gerðar, en sterkastar
frá Frakklands hálfu. Frakkar hafa
þengi haft þar mikil áhrif, svo sem *
Beyruth, senr er ein aðalborgin þar a
ströndinni. Þar er sagt, áð' frönsk
menning sje alveg drotnandi, og yfir
böfuð er sagt um mentaða Sýrlend-
inga og Araba, sem á þessum slóðum
l úa, að þeir tali allir frönsku eins
vel og móðurmál sitt. Samt virðast
þeir ekki vera velviljaðir yfirráðum
Frakka að sama skapi, heldur er sagt,
aö sterk hreyfing sje risin þar upp
í þá átt, að æskja fremur enskra yfir-
ráða en franskra. Kom þetta inuu í
ávarpi til friðarþingsins i Paris, og
þangað kom emmg sonur Hedjaz-
konungsins, Faisul prins, með það
erindi, að fært yrði út ríki föður sins
noiður og vestur á bóginn, inn yfir
i.okkurn hluta Sýrlands. Vildi hann
leggja undir Hedjazrikið bæði Da-
maskus og Aleppo (Haleb), sem er
viö Sýidands-járnbrautina, langt
norður í landi. En þessum málum er
ekki ráöið til lykta enn, enda eru þau
afarflókin og vandasöm til úrlausn-
ai. Það virðist enginn efi á þvi, að
Frakkar eigi að fá umráð yfir Bey-
ruth og ströndunum þar i grendinni,
en kröfur þeirra ná miklu lengra, því
þeir gera tilkall til yfirráða í öllu
Sýrlandi.
Hvernig sem annars fer um skifti
lyrkjabúsins, þá er það víst, að heild-
in er margrofin og, að úr henni verð-
ur ekki stórveldi framar, enda voru
það óeðlileg bönd, sem hjeldu henni
saman áður, þjóðernin mörg og
tungumálin mörg innan ríkisheildar-
innar, stjórnarástandið viðast hvar
mjóg bágborið og menningarframfar-
ir af skornum skamti. Tyrlcir eru
gömul hermenskuþjóð, en illa fallnii
til yfirráða eða forgöngu fyrir öðr-
um þjóöum nú á tímum. Þeir hata
ráðið yfir ágætum löndum, sem þrátt
fyrir öll sín náttúrugæði eru orðin
rnjög aftur úr í menningu nú á dög-
um. Nýr tími er nú fyrir dyrum í
þessum löndum, og að sjálfsögðu
miklar breytingar frá því, sem verið
hefur, en óvíst þó, hvern hagnað íbú-
ar landanna hafa af þeim, með þvi að
yfirráðin verða víðast hvar í höndum
útlendra þjóða, sem hætt er við að
mest hugsi um að gera sjer þessi lönd
að fjeþúfum.
Stefnumið.
1.
Frumvarp til stefnuskrár,
1. gr.: Flokkurinn vill vinna að
jöfnuði a kjörum manna á grundvelli
eignarrjettar einstaklingsins með því:
a) a ð stuðla að þvi að dreifa arði
af verslun og öðrum atvinnuvegum
stm næst í hlufalli við verslun og
vinnuframlög hvers einstaklings; b)
a ð eíla alþýðumentun og leggur þá
sjerstaklega áherslu á unglingaskóla.
mál; c) a ð sporna við stórum auð-
söfnunum á einstakra manna hendur
og sjerhlunnindum, sem misjafna að-
stöðu manna í lifsbaráttunni; d) a ð
vinna að þvi að opinber gjöld verði
jögð á eftir gjaldþoli.
2. gr.: Samkvæmt 1. gr. a. er flokk-
urinn hlyntur kaupfjelagsskap al-
mennings og öðrum sams konar sam-
vinnufjelagsskap. En landsverslun
þá, sem nú er starfandi, telur hann
rjett að leggja niður. Þó er hann
blyntur því, að gerðar sje tilraunir
með landseinkasölu á einstökum vöru-
tegundum, einkum þeim, sem einok-
aðar eru, eða kunna að verða, af ein-
staklingum.
3. gr.: Samkvæmt 1. gr. d., er
flokkurinn hlyntur beinum sköttum,
einkum hækkandi tekjuskatti og
crfðafjárskatti, svo og eignarskatti,
veröhækkunarskatti og landskatti.
Tolla á nauðsynjavörum vill hann
fella niður.
4. gr.: Landbúnað vill flokkurinn
styðja með því: a) a ð leggja sem
riflegast fje úr landssjóði til alls kon-
ar tilraunastarfsemi, svo sem gróðr-
artilrauna, tilrauna með kynbætur og
íóðrun búpenings, innleiðslu landbún-
aðarvinnuvjela o. s. frv.; b) a ð efla
sjálfsábúð; .c) að stuöla að því að
lánsfje geti fengist með góðum kjör-
nm til nýbýla; d) a ð tryggja leigu-
liðum með hagkvæmri löggjöf af-
rakstur hvers konar endurbótastarf-
semi á ábúðarjörðum þeirra.
5. grT: Sjávarútveg vill ílokkurinn
styðja með því: a) að.efla meðal
sjómanna þekkingu og áhuga á sam-
vinnufjelagsskap nútímans; b) a ð
stuðla að öflugri vernd landhelginn-
ar; c) a ð vinna að hafnargerðum og
fljögun vita; d) að fjölga björgunar-
bátum.
6. gr.. Samgöngur vill flokkurinn
efla: a) m e ð styrk til aukinna
strandferða; b) m e ð framlögum til
sívaxandi brúa- og vegagerða í tíma-
bærum stil. Telur flokkurinn meðal
annars nauðsynlegt, að byrjað verði
á því í náinni framtið, að afla reynslu
um það, hvernig járnbrautir muni
svara kostnaði hjer á landi, og að
lögð sje járnbraut frá Rvik austur
1 sveitir sem allra fyrst.
7. gr.: Flokkurinn vill stuðla aó
notkun vatnsafls til raflýsinga, svo
og með gætni til iðnaðar. Byrjunar-
tilraun með rafmagnsiðnað vill flokk-
urinn að gerð verði sem allra fyrst.
8. gr.: Flokkurinn vill vinna að
því að starfsmönnum hins opinbera'
.sje launað vel, en að hins vegar sje
haft örugt eftirlit með því að þeir
standi vel i stöðu sinni og sjeu leystir
frá embætti að öðrum kosti.
II.
Það mun vera flestra manna álit,
sem um þjóðmál hugsa, að með fram-
gangi sambandsmálsins, næstliðið ár,
hafi fallið niður ástæðurnar fyrir
greiningu landsmanna í „heimastjórn- .
arflokk“ og „sjálfstæðisflokk“, og að
uú sje kominn tími til að menn skipi
sjer í flokka um þjóðmálin á annan
hátt en verið hefur. En sjerhver
flokksmyndun verður að eiga sjer
grundvöll í efnahagsástæðum þjóðar-
innar, eðlisfari hennar og skoðunar-
hætti, því að öðrum kosti verður
fiokkurinn að eins bráðabirgða-
skjaldborg um valdafýkn einstakra
manna. ITokksmyndun er samdráttur
njanna, sem líkt hugsa um þjóðmál.
En um einstök atriði hugsa rnenn
mjög á ýmsa lund og varanlegur
flokkur-getur því ekki orðið til og
staðið nema á grundvelli almennra
eðlishvata og djúptækra lifsskoðana.
Fin slik almenn eðlishvöt er frelsis-
þruin. Það hefur líka verið margra
mætra og viturra rnanna skoðun, að
irelsið til að velja og hafna, og þá
um leið almenn, frjáls samkepni urn
lifshnossin, mundi vera og verða ör-
uggasta ráðið við hvers konar mann-
tjelagsmeinsemdum. Þessi trú, eða
l.fsskoðun fór sjerstaklega miklar
sigurfarir um norðurálfu á nítjándu
öldinni, og er raunar ríkjandi enn hjá
fjölda manna. En‘ jafnframt hata
komið fram ýmsir góðir menn og
gegnir, og þeim virðist fara fjölgandi,
sem mjög eru efins um gildi frelsis-
kenninganna að ýmsu leyti, og álíta
t. d. hina „frjálsu samkepni" jafnvel
einhverja hina gildustu undirrót stór.
feldra mannfjelagsmeina, þar á með-
cd hinnar vitfirringslegu styrjaldar,
sem geysað hefur um heiminn undan.
farin ár. Slíkir menn byggja sínar
þjóðmálaskoðanir aðallega á annari
meginhvöt mannkynsins, samkend-
inni, og setja mannúðarhugsjónina
ofar frelsishugsjón og frelsisþrá. í
rauninni mætast þessar hugsjónir aft-
ur í hugsjóninni um fullkominn mann,
þar sem fr'elsisþráin, sem vel má kalla
sjerúð, er runnin í eitt við samúðina,
svo að maðurinn gerir af eðlisnauð-
syn það, sem bæði honum og öðrum
ei fyrir bestu. En eftir því að allir
breyti svo, verður sjálfsagt langt að
bíða.
Það, sem mestu veldur um alla
tlokkaskipun svokallaðra mentaþjóða
nú á dögum, virðist einmitt vera þaó,
l.verjum augum litið er á „frelsið"
og sjerstaklega hina frjálsu sam-
kepni í viðskiftalífinu. Og þetta hlýt-
ur að líkum að ráða mestu um fram-
tíðarflokkaskipun hjer á landi, eins
cg annarsstaðar. Verða þá annars
vegar þeir, sem aðaláhersluna leggja
á einstaklingsfrelsið, jafnt í viðskifta-
lifinu og annarsstaðar; en hins vegar
þeir, sem aðaláhersluna leggja á
mannúðarhugsjónina og krefjast að
írelsinu sje þokað um set fyrir henni,
ef hvað kemur i bága við annað.