Lögrétta - 04.11.1919, Blaðsíða 1

Utgeiandi og rits‘-;óri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstrseti 17.
Talsími 178.
Afgreiðslu- og innheimtuitt.!
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti II.
Talsími 359.
Nr. 45.
Reykjavík 4. nóv. 1919.
XIV. ár.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön
Aðalstræti 16.
Stofnsett 1888. Sími 3«.
Þar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
Fossamálið.
Eftir karl í Garðshorni.
III.
Aðal-mótbárurnar gegn notkun
vatnsorkunnar hjer í landi, eöa stór-
iðn^ði, — sem er nákvæmlega það
sama — eru tvær; i) AS það þurft
að flytja inn svo mikið af útlendum
verkalýð — sem strax er titlaður
skrill—að þjóðerni landsins sje háski
búmn, og 2) að það muni draga svo
vinnuafl frá aðal-atvinnuvegunum,
landbúnaði og sjávarútvegi, að það
geti orðið þeim til stórhnekkis. Að
koma fram með þessar mótbárur i
sömu andránni, er samt ekki vel sam-
rímanlegt. Að segja i öðru orðinu, að
sækja þurfi allt verkaliðið til útlanda
og i hinu, að svo mikið verkaíið drag-
ist frá landbúnaði og sjávarútvegi, að
þeim sje hætta búin, fær engan veginn
staðist. Þetta er þó tiltölulega sak-
laus staðhæfing í- samanburði við
ýmsar aðrar öfgar og firrur af hendi
innilokunarmanna ; svo nefna þeir sig
sjálfir og eru mjög vel að því þeiti
komnir.
Að því er fyrra atriðið snertir, þá
er það víst, að nauðsynlegt verður
að flytja inn útlent verkafólk að öllu
eða miklu leyti, til að framkvæma
virkjunina. Að kalla þetta fólk skríl,
aður en það er komið, já, án þess að
nokkur viti hvaðan það kann að koma
cr blátt áfram ósvifið. Það er ósvífið
gagnvart heilli stjett manna, þó
verkafólk sje, að einkenna hana að ó-
reyndu með þessu lítilsvirðingar-
nafni. Það er all-sennilegt, að meiri
liluti þessa verkafólks komi frá
bræðraþjóð vorri, Nöregi, en verka-
lýður þar er alls ekki svo illræmdur,
að nokkur átylla sje til að klína slíku
óþverra nafni á hann.
Geigurinn við þennan útlenda
,\erkalýð er nú fólginn í því.
að hann — auk skríllyndis sins —
verði svo fjölmennur, að hann muni
halda við þjóðerni sínu, en kæfa ís-
lenska tungu og íslenskt þjóðerni í
kring um sig, heimta þátt í stjórn
hjeraða og landsins og verða i stuttu
máli „ríki í ríkinu". Til þess að finna
þessati hræðslu stað, fimm-falda inni-
iokunarmennirnir verkamenna-töluna
á þann hátt, að þeir gera alla verka-
mennina kvongaða og með minst 3
börn hvern. í sjálfu sjer væri það
æskilegast, að sem flestir verkamann-
anna væru kvongaðir, því reynslan
hefur þráfaldlega sýnt, að þeir eru
bestu og áreiðanlegustu verkamenn-
irnir, reglusamir menn og starfsamir,
sem hugsa einungis um vinnu sína
og heimili. Ókvongaði lýðurinn er
aftur á rnóti lausari á svellinu, gjálíf-
ari og yfirleitt lakari til vinnu. Senni-
legt má telja, eða enda alveg víst, að
í byrjuninni verði meginþorri verka-
lýðsins ókvongaður, og þá fimmfalt
færri en öfgamennirnir halda fram,
og hættan þess vegna fimmfalt minni,
ef hún annars væri nokkur.
En mun nokkur annars þora að
halda því fram í alvöru, að þjóðerni
landsins og sjálfstæði væri hætta bú-
in, þó flutt væri inn á nokkrum ár-
um alt að 2500 verkamanna? Það er
hæsta falan, sem nokkrum manni hef-
ur dottið í hug að flytja inn, þangað
til fengin er reynsla fyrir framgangi
íossa-iðnaðar. Ef landið þolir ekki
þetta, þá hefur það engan tilveru-
rjett sem sjálfstætt ríki. Ef þjóð, sem
telur um 100.000 manns, á að beygja
sig fyrir og taka upp mál, sem 2500
Kr. Kristjtaon bdksali, Rufk,
kaupir allar íslenskar bækur; jafnt
I.eil bókasöfn sem einstakar bækur.
Verksmiðja
Eyuindar Hrnasonar.
manns í landinu tala, þá á hún það
lyllilega skilið, að líða undir lok. En
það er óþarfi að fjölyrða um þetta,
það eru svo miklar öfgar, að það
er að misbjóða heilbrigðri skynsemi.
að rökræða þær og hrekja. Þær
hrekja sig sjálfar. Því, getur nokkr-
um í alvöru dottið í hug að Norð-
lendingar, Austfirðingar og Vestfirð-
iugar týni máli sínu, þótt 2500 Norð-
menn setjist að í flóauum, eða þjóð-
ernið glatist alveg, þó lítið þorp komi
upp við Þjórsártún.
Það er ráðgert af öllum, jafnvel af
sjerleyfisbeiðendunf sjálfum, að sett--’
ar verði sterkar varnir gegn því, að
útlendi verkalýðurinn geti haft áhrif
á tungu vora; börnin verða frædd i
íslenskum skólum, á íslensku; hann'
verður að lúta og hlýða íslenskum
lögum og íslenskum yfirvöldum.
Sveitarfjelögunum .getur ekki staðið
nein byrði af honum. Framkvæmdar-
valdið hefur hvenær sern er myndug-
leika til að vísa burtu óróaseggjum,
sem vart kynni að verða við. Bæði
íramkvæmdavald og löggjafarvald er
jafnan til taks til að skakka leikinn,
hvenær, sem með þarf, til að greiða
úr hverri flækju, sem fyrir kann að
koma, eins og landinu horfir til heilla.
Og þetta á sjer jafnt stað, hvort sem
landið sjálft rekur iðnaðinn og sækir
verkalýðinn, eða sjerleyfis-hafi geri
það. En í fyrra tilfellinu borgar land-
iö allan kostnað sem þessu kann að
verða samfara, en í hinu er það á
kostnað leyfishafa, og er það enn eitt
til meðmæla með því, að veita heldur
sjerleyfi, en láta ríkið taka málið tíl
íramkvæmda.
Það þarf annars ekki mikla fram-
sýni til áð sjá, hvernig fara muni
fyrir þessum innfluttu mönnum ; þeir,
sem ókvongaðir eru, munu fljótlega
íá sjer konu og festa bú, og börn
þeirra verða strax al-íslensk. Hinir
munu flestir, að minsta kosti smátt
og smátt verða hálf-innlendir, og
börnin fljótlega al-innlend, eins og
reynslan hefur sýnt á mörgum út-
lendingum, sem hingað hafa flutst,
og eru afkomendur þeirra margir
hverjir, hinir bestu fslendingar. Að
stóriðnaður eyðileggi landbúnað og
tiskiveiðar, kemur ekki til mála, ef
alt verkaliðið er sótt til útlanda. En
setjum nú svo, að töluvert af verka-
lýðnum verði íslenskur? Hvaðan
kemur hann þá? Auðvitáð fyrst og
fremst frá verkamannastjettinni
sjálfri, hún er nú þegar orðin svo
íjölmenn, að telja má fyrirsjáanlegt,
að vinnu skorti fljótlega fyrir hana.
Hennar vegna, þó ekki væri annars
vegna, er því nauðsynlegt að byrja
á einhverjum stórframkvæmdum, svo
hún geti lifað. Eitthvað mundi slæð-
ast með úr sveitunum og frá sjónum,
en aldrei verður það svo margt, að
þessir atvinnuvegir eyðileggist. Þessi
orð hafa nefnilega heyrst fyr, og
reynst hjegómi einber. Þegar verið
var að leysa vistarbandið, var það
viðkvæðið hjá afturhaldsseggjunum,
að leysingin myndi eyðileggja land-
búnaðinn. Það eru nú 25 ár síðan, og
hefur honum ekki hrakað, því það
eru að eins höft og takmarkanir á at-
hafnafrelsi manna, sem eru til falls
og niðurdreps, en ekki hið gagnstæða.
Gegn því, sem landbúnaðurinn kann
að tapa við stóriðjurekstur, kemurþá
hins vegar hin mikla lyfting, sem
hann verður fyrir, af völdum þessar-
ar iðju, og þau miklu lífsþægindi, sem
hún færir bændum; ljós og hita inn
í hýbýli þeirra, sem hvorttveggja er
aftur undirstaða og lyftistöng til
margvislegra annara framfara.
Grænland eða nýbýli.
Eitt þeirra mála, sem verið hefur
á dagskrá með þjóð vorri, er ný-
býlagerð. Með þeim búnaðartækjum
og búsháttum og verði á framleiðsl-
unni, sem nú er, hafa sveitirnar ekki
getað kept við sjóinn og Ameríku.
Hagskýrslurnar sýna, að fólksfjöld-
inn i sveitunum stendur ekki i stað,
heldur minkar hann beinlínis. And-
stæða við þetta er það, hvernig sjáv-
arútvegurinn eflist og sjávarþorpin
stækka.
Þetta mál má skoða frá haglegri,
íjelagslegri og menningarlegri hlið.
Við lítum fyrst á menningarhlið-
ina. íslendingar hafa að þessu verið
bændaþjóð meðbændamenningu. En
ef fólksflutningnum að sjónum held-
ur þannig áfram marga áratugi, eiga
menningaráhrif bænda fyrir höndum
að kafna undir áhrifum nýrra þjóð-
laga i sjóþorpunum. Sjóþorpamenn-
íngin er enn sem komið er að eins
skrípamynd af stórborgamenningu
Norðurálfunnar, en bjartsýnin ogeðli
legur gangur hlutanna lofar, að sjó-
þorpamenningin eigi fyrir höndum að
ná meiri og meiri fullkomnun.
Menn kunna að segja, að þessi hlið
tje tilfinningamál, en þvi veröur ekki
neitað, að þetta atriði ræður miklu
um hamingju og tilveru þjóðarinnar
á komandi tíð.
Fjelagslega hliðin er miklu dapur-
legri og hefur meiri áhrif á okkur,
af því við finnum og sjáum afleið-
ingar hennar nú á líðandi stund. Or-
sökin til fólksflutninga úr sveitunum:
jarðleysi, skortur á jörðum, sem geti
gefið eins vænlega framtíð ög sjór-
inn. Þess vegna verða bændasynir og
bændadætur, sem hafa alist upp við
sjálfstæði og hafa tileinkað sjer þá
lmgsjón, að verða sjálfstæðír at-
vinnurekendur og engum háð, að sjá
þetta detta í mola, verða að varpa
íramtíðardraumum^sínum fyrir borð
og gerast annara þjónar í kauptúnun-
um. Það er einkum á því áldursskeiði,
sem fólk staðfestir ráð sitt. að það
flytur í kauptúnin, en efnaliilir leigu-
liðar eru einnig flæmdir burt af á-
búðarjörðum.
Meðal þeirra, sem flytja í kauptún-
in, eru auðvitað ýmsir, sem skortir
hæfileika til að vera annað en þjón-
ar annara, en það á sjer ekki stað
um fjöldan. Að fjöldi af hæfum
mönnum er þannig svo að segja
neyddur til að stíga niður á lægra
þrep í þjóðfjelaginu, er orsök til mik-
ils sársauka, svp jeg segi ekki heill-
ar móðu af sálarkvölum. Það drep-
ur kjark, vonina og viljann i brjóstí
margs íslendings, og lokar þannig
fyrir honum möguleikunum til að
finna hamingju, og gerir hann að
lifandi vjel.
Þetta er bölvun í þjóðfjelaginu. —
Þjóð vor er svo fámenn, að henm
veitir ekki af, að hver maður fái að
njóta sín eða velja sjer bað lífsstarf,
sem hann treystir sjer best til að
fást við, og fái þannig komið sem
mestu til leiðar, geti orðið sem ham-
ingjusamastur sjálfur og veitt þeirri
hamingju út frá sjer til annara. Ham-
ingja og kraftar þjóðfjelagsins er
bygt upp af heill og kröftum ein-
stakra manna. 1
Þessar tvær hliðamnálsinshafasjer ■
staklega vakað fyrir þeim, sem barist
hafa fyrir því, að stofnuð yrðu ný-
hýli. Fjárhagsatriðið, að veita nýbýl-
ingum meiri tekjur á nýbýlisjörð en
sem verkamönnum í kaupstað, hefur
minna komið fram, af þeim eðlilegti
astæðum, að þetta mundi víst reyn-
ast ómögulegt, og ska! jeg seinna
koma að því, hvernig nýbýlahug-
myndin strandar á þessu.
Frá hálfu hins opinbera mun ný-
býlamálið sitja við tillögu Jóhanns
frá Sveinatungu. —• Einn erfiðleikinn
et í þvi fólginn, að bændur vilja ekki
lata af hendi neitt af jörðum sinum
og alls ekki nema það lakasta. Bænd-
ur vilja gjarnan að bændastjettin
aukist, en þeim er það ekki svo mikið
ahugamál, að þeir vilji skerða sinn
eigin fjárhag til þess að fá fleiri
bændur. Til þess að búskapurinn geti
borið sig með þvi lagi sem á honum
er nú, þarf ókeypis beitilönd og góð
og mikil slægjulönd, sem það besta
er notað úr, þannig, að hægt sje að
iramfleyta sem mestu búfje með sem
minstu fólkshaldi. Að órannsökuðu
máli leyfi jeg mjer að efast um, að
þetta breytist i aðaldráttunum, nema
Jandbúnaðarafurðunum verði komið
í hærra verð, þvi skilyrðið fyrir áuk-
inni rækt og notkun landsins er verð-
hækkun á framleiðslunni, þótt bæt:
iðnfræði komi einnig til greina.
Hvatir bænda til að gera. nýbýli
verða hjer eins og anarstaðar þær,
að fá ódýrt vinnufólk, fá litil gras-
býli, sem geti ekki framleitt ábú-
andanum, s.vo hann verði að selja
nokkuð af vinnu sinni til annara, og
koma börnum sínum, þegar þau eru
orðin stálpuð, fyrir í vist í sveitinni.
Ef nýbýlin ættu að verða til fje-
lagslegra umbóta, þyrftu þau að
minsta kosti að vera svo stór, að
íjölskylda gæti lifað á þeim ein-
göngu. En þótt þetta fengist, er alls
ekki vist, að nýbýlagerðin yrði fje-
lagsleg eða menningarleg bót i þjóð-
íjelaginu. Ef ræða yrði um smájarða-
eða kotagerð og uppkomu kotunga -
stjettar, þá eru menningaráhrif þeirra
tvisýn — kotungsandinn hefur aldrei
þótt nein fyrirmynd, — og að bænd-
ur fengju menningarlegan eða stjórn-
málalegan stuðning í þeim er einnig
tvísýnt.
En nýbýlamálið strandar algerlega
á því, að það svarar ekki kostnaði, að
gera nýbýli. Það er mikið rjett, að
landrýmið er til i sveitunum. -Það
má benda á það, og sýna fram á,
að þar getur lifað fleira fólk, og að
þar hefur áður lifað fleira fólk en
nú. En eins satt er hitt, að við höfum
r.áð ræktunarmörkunum, og að rækt-
unarmörkin, skoðað sem heild, fær-
ast meira að segja inn en ekki út.
Minstu og lökustu jarðirnar eru alt
af að leggjast í eyði, af þvi að þær
geta ekki boðið ábúendunum eins góð
hfskjör og þeir heimta og geta feng-
ið annarstaðar. Verð þessara jarða er
svo lágt, að verð ræktaðra nýbýla,
sem gætu gefið álíka lífsmöguleika,
yrði langtum hærra. Þannig er ný-
býlagerð ekki kleif sem stendur, því
að það verður á þessum fjárhagslega
grundvelli, en ekki á þeim grund-
velli, hvort fleiri geta dregið fram
lífið i sveitunum, að þau verða bygð.
Þetta er alt bygt á núverandi bú-
skaparháttum, og það væri ekki nema
cðlilegt, að þeir ættu fyrir höndum
að breytast — við sku’um segja til
hins betra, — en til þeirrar breyting-
ar mundi líklega þurfa tugi af ár-
um, ef menn álykta út frá þeirri
vinnu og fje, sem í það þyrfti að
leggja, eða drægju ályktun af því,
hve langan tíma svona breytingar
hafa þurft í öðrum löndum. Það gæti
auðveldlega farið svo, að áður en alt,
sem litur að þessu, yrði komið i
kring, yrði margur af þeim, sem í dag
vantar jarðnæði, kominn af besta
skeiði lífsins. Og fleygi landbúnað-
inum fram, má ekki síður búast við
því, að keppinautar hans muni ekkí
standa í stað.
Hjer eru tvær andstæður: Á ís-
landi vantar duglega met:n jarðnæði,
en á Grænlandi eru stór og blómleg
torníslensk landbúnaðarhjeruð óunn-
in, og hrópa á íslenskt fólk og ís-
lenska framtakssemi. Jeg hef rnarg-
lýst þessum hjeruðum og tilfært
heimildir, og enginn getur dirfst að
rengja þær lýsingar. Jeg hef lýst því,
hvernig heiðblár og tær sumarhím-
inn hvelfist yfir dölunum í Eystri-
bygð, að sumrin eru þar þur og heit,
að veturnir eru þar mildir og snjó-
liettir. Jeg hef lýst birkiskóginum.
lynginu, engjum og túnum með ói
hemjugrasi. Jeg hef lýst því. hvernig
landið þar innra er alt vafið í eina
endalausa, þjetta gróðurbreiðu upp í
íjallseggjar og kletta, svo hvergi sjer
i flag, og að græna nafnið er rjett-
mætt og vel til fallið. Jeg hef lýst
jiví, hvernig íslendingar ráku hjei
atvinnu i fornöld; að þeir höfðu
mjög stór og góð bú, svo að á sum-
um bæjum hafa verið þúsundir fjár
og hundruð kúa. Jeg hef lýst því,
hvernig inn í þessi landbúnaðarhjer-
uð skerast fiskiauðgir firðir með ó-
tæmandi, auðunnum auðsuppsprett-
um. Jeg hef birt skýrslu um það,
hvernig islenskt fje hefur þessi árin
bjargast af úti á útnesjum í þessu
landi, en að danskar kýr ganga úti
mestallan veturinn i Einarsfirði. Jeg
hef birt skýrslu um, að garðrækt væri
ekki að eins rekin með tryggum og
góðum árangri af Skrælingjum ínni
i Einarsfirði, heldur einnig úti á an-
nes'jum. Jeg hef sagt,aðhvergihafiísl.
þjóðstofn aukist og margfaldast með
jafnmiklum hraða og í þessu landi,
meðan sæmilegar samgöngur hjeld-
rst uppi við umheiminn. Og jeg hef
einnig Sagt, að fartæki og fregntæki
nútímans hefðu breytt einangrun
Grænlands í nágrend við stórborg-
irnar við Atlantshafið, og að það
ætti ef til vill fyrir höndum, að verða
stórverslunar-, siglinga- og-iðnaðar-
land, með íslausar, sjálfgerðar hafnir
á Hudsonsflóasjóleiðinni. Veit nokk-
ur þessi tíðindi á annan veg?
Jeg legg áherslu á það, að þetta
eru íslensk lönd. íslendingar hafa
fyrstir fundið þau og numið og lifað
þar óáreittir öldum saman, og síðan
hefur enginn rjettur myndast, er hafi
chelgað þennan rjett. Grænland er
eins guðdómlega íslenskt, eins og
þessi hólmur enn í dag. Að flytja til
Grænlands er ekki að flýja land, held-
ur að endurreisa gömul, íslensk hjer-
uð, að hlaða á garðinn þar, sem hann
er lægstur. Hvað er eðlilegra, en að
íslenskir jarðleysingjar snúist að því,
og þeir sjeu studdir til þess að byggja
þær sveitir vorar, sem nú eru i al-
gerðri auðn? Hvað væri eðlilegra en
að byggja heldur fyrst upp á minn-
ingaríkum höfðingjasetrum, en að
gera kot, og hefta framtíð íslenskra
æskumanna í þeim.
Grænland er vanræktur hluti at
ættjörð vorri. Þar dreymdi „Colum-
bus“ hinn íslenska drauma sina. Hver
veit nema steinhringarnir uppi við
íossinn við Bröttuhlíð hafi einhvern
tíma verið leikföngin hans. Víst er,
að gröf hans í kirkjugarðinum ?
Bröltuhlið hefur aldrei verið sómi
sýndur af íslendingum eða neinum,
og nauinast verið virt einni ræktar-
legri hugsun af hálfu landa hans, sem
t'leinka sjer frægðina af að hafa
fundið Ameriku fyrstir manna, en þó
lá íslendingar Spánverjum ræktar-
leysið við „Gestinn frá Ingjaldshóli,“
italskan mann. Grænlendingar unnu
þau verk, sem Islands verður lengst
getið fyrir. Fyrir oss íslendinga á
Grænland að vera helgur reitur. Is-
Iendingar hafa svo lengi daufheyrst
við neyðarópum brennandi kvenna og
barna á Grænlandi um hjálp, hefnd og
viðreisn kynstofns vors í óðalslandi
voru, að kinnroðalaust ætti það að-
gerðaleysi ekki að vera lengur, eft-
ir að þjóðina skortir ekki lengur föng
til þess, að nema landið og helga það
komandi kynslóðum.
Það er ræktarskylda vor, að nema
Grænland. En sú skylda er ekki
byrði. Það er blessun, að geta sagt
við hvern öreiga íslending: þarna
er ræktanlegt og eigendalaust land.
Farðu þangað, taktu þjer landið til
eignar og ryddu þjer þar lífsbraut, ef
þ-ú hefur þá hæfileika, sem þurfa til
þess að vera sjálfstæður maður með
mönnum. Þessir tímar standa ekki
nema meðan löndin eru að nemast,
þess vegna ber að vinna meðan dag-
ur er. Fyrstu frumbýlingana á Græn-
landi ætti ríkið að styrkja, en þegar
lítil bygð er komin þar á fót, er ný-
býlamálið leyst. Þegar bygt hefur
verið upp á jörðunum, eru landnem-
arnir orðnir auðugir stórbændur, en
til húsagerða og til reksturs búanna