Lögrétta - 04.11.1924, Blaðsíða 2

2
LÖGRJETTA
inoar
Eins og mörgum er kunnugt og
mjög hefir verið umtalað nú á
þessu sumri, þá varð fyrir mjer á
leið minni yfir Langajökul síðast-
liðið vor dalur sá, er jeg álít ein-
dregið að sje hinn raunverulegi
þórisdalur Grettis. Og fjöldi
manna hefir fastlega aðhylst, að
svo myndi vera.
það er einnig mörgum Ijóst, að
í 19. ágústblaði „Vísis“ á þessu
sumri birtist ritgerð, sem fjallar
um þetta efni, rituð af Helga
Hjörvar eftir mínum eigin orðum
í baðstofunni á Gýgjarhóli 1 Bisk-
upstungum 8. júlí í vor. Og hefir
frásögn mín hvergi hallast í hönd-
um hans, frá því, sem jeg gat þá
best skýrt frá. — Og hefir hann
þar hvergi fylt í neinar eyður, eins
og Björn Ólafsson, sem æðsti mað-
ur hins há-æruverða Nafnlausafje-
lags, hefir bent á í 26. ágústblaði
„Vísis“ í sumar, að ekki væri með
öllu fráleitt. Er því öll ónákvæmni,
sem á þeirri frásögn minni kann
að reynast, mjer að kenna og
hjamkyngju jökulsins. Og votta
jeg hjermeð Helga Hjörvar þakk-
læti mitt fyrir nefnda ritgerð.
þegar jeg yfirgaf hinn fagra og
fræga þórisdal í vor, þá fastsetti
jeg mjer að takast þangað nokk-
urskonar rannsóknarferð á hendur,
þegar heppilegt virtist og hentug-
leikar leyfðu. En nú, vegna þess
að jeg var farinn að verða var við
talsverðar vefengingar, bæði í
ræðu og riti, gagnvart því, að saga
mín væri með feldu, þá fann jeg
mig knúinn til' að láta það ekki
lengur vefjast í viðjum, að ganga
í þórisdal, ásamt einhverjum at-
hugulum og málsmetandi mönnum,
sem gætu borið um það með mjer,
hvernig væri umhorfs þar innra.
Sunnudaginn 28. sept. nú á
þessu hausti, kl. 6^ að morgni,
gengum við af stað frá Húsafelli
sex saman og hugðum að leggja
leið okkar í þórisdal. Förunautar
mínir voru þessir: Páll þorsteins-
son, bóndi að Steindórsstöðum í
Reykholtsdal, þorsteinn Kristleifs-
son, bóndi að Hægindi í sömu
sveit, þorsteinn Jónsson, bónda-
sonur frá Úlfsstöðum í Hálsasveit,
þorsteinn Jósepsson, bóndasonur
frá Signýjarstöðum í sömu sveit,
og Freymóður þorsteinsson, náms-
maður, uppalinn að Húsafelli að
mestu og þar til heimilis þá, einn-
ig úr Hálsasveit. Alt voru þetta
vaskleika drengir. Nokkru fleiri
menn höfðu hugað að fara með, en
hurfu frá, vegna ískyggilegs veð-
urútlits. Allir vorum við dável bún-
ir að vistum og klæðum. Fjórir af
okkur gengu við sinn þriggja álna
stafinn hver. Einn hafði járnkarl,
annar skóflu. Og allir höfðum við
mannbrodda. Auk þess höfðum við
með í förinni: mælistiku, sterkan
og langan kaðal, og hjtamæli
(venjulegan mjólkurmæli). Einn-
ig vorum við með sitthvað fleira
smálegt, þessu ferðalagi og mál-
efni viðkomandi, ef á þyrfti að
halda.
það skal þegar tekið fram, að
járnkarlinn var ekki hafður með í
förinni í þeim tilgangi, að spilla
eða umhverfa mannaverkum, ef
þau álitist að vera í þórisdal, held
ur til þess að leita fornra minja í
gólfinu í rústar-líkingu þeirri, sem
þar er, og jeg taldi miklar líkur
til í vor, að væri gerð af manna-
höndum, eftir því að dæma, hvern-
ig hún og umhverfið kom mér þá
fyrir sjónir. Sömuleiðis áleit jeg
gott og nauðsynlegt að hafa þess
konar áhald, ef maður þyrfti að
hreyfa til steina, sem kynnu að
skyggja á hleðslu. Og hvað sem því
líður, þá kemur sjer oft vel að
hafa ósvikið prik í höndum, ekki
hvað síst í fjallaferðum. —
Um það leyti, sem við nefndir
fjelagar lögðum af stað frá Húsa-
felli, var myrkur og hleðslu-kaf-
ald og hvítt yfir alt; en brátt
stytti upp, og var nú milt og all-
gott veður um hríð, en óráðið.
Við gengum upp Selfjall, upp
með Selgili að austan, fjallið þar
suður alt á Skúlaskeið; um það;
þá yfir urðarás mikinn skamt vest
an við nyrstu rætur suðvestra Há-
degisfells. Stuttum spöl austar en
við gengum, rekur fellið rannann
því sem næst alveg norður í ás-
inn. Aðeins verður örmjótt skarð
þar á milli. Um það skarð rennur
Geitá. Kippkom þar fyrir vestan
fórum við yfir hana. Var hún þar
þá fremur lítil. því næst taka við
afskaplega víðáttumiklir sandar.
Takmarkast þeir að norðvestan af
nefndum urðarás; að suðaustan af
jöklinum, en að norðaustan af Há-
degisfelli. Nú voru sandar þessir
snjólausir að mestu. Um þá
renna margar kvíslar frá jöklin-
um: þeir eru ættaróðal Geitár.
I þama norðaustan við sandana,
þar sem þrengslin em mest, væri
, ekkert ólíklegt, að komið gæti fyr-
ir, að Geitá stíflaðist — af hjam-
; klettum og krapahroða; því að nóg
er til af þeirri vöru þar uppi að
vorlagi og f ram eftir sumri; en áin
straumlítil þar. Og gæti þá vel kom
ið til greina, að sú gamla yrði
hress í anda og ljeti drjúgum fjúka
í kviðlingum, þegar hún brytist
fram.
Nú gengum við suður með rót-
um fellsins að vestan, eftir þurr-
um malar-fletjum og skriðu-höll-
um. þar komum við að einkenni-
legum, stórum steini, nálægt miðju
| fellinu. Hyggjum við það helst
, vera móbergssteinn. Meitluðum
við á hann fangamörk okkar, fjór-
ir, með broddstöfunum og járn-
karlinum. En búinn var jeg að fá
nóg af þeim iðnaði, þegar fyrri
stafurinn var kominn. Ljet jeg því
þar við sitja. Tveir mennirnir
voru komnir lengra áleiðis. —
Steini þessum gáfum við nafn og
kölluðum Stafastein.
Áður en jeg held lengra, finst
mjer ekki neitt úr vegi að geta
þess, að þegar við komum nokkuð
suður á Skúlaskeið, þá skall á okk-
ur hið gífurlegasta hrakviðri: æðis
genginn stormur og þar með foss-
andi kraparigning. Og hreptum við
það hamsleysuveður alla leið í þór-
| isdal. Urðum við þá blautir til
muna. En ekki bognuðu samfylgd-
armenn mínir fyrir það. Og sjaldan
hefi jeg verið ánægðari með lífið.
Mjer fanst þá svo gaman að vera
Islendingur. Og jeg gat ekki ann-
i að en verið stoltur í hjarta mínu
yfir því, að eiga þessa skapstóru og
! tignarlegu skjaldmey að móður,
sem gæti átt það hjá sjer, að gráta
og hlæja í einu svona myndarlega.
Frá Stafasteini hjeldum við enn
áfram suður með fellinu. Gengum
; því næst fyrir sama gljúfurkjaft-
inn og jeg í vor, og getið er um í
ritgerð Helga Hjörvars. Að eins
fórum við nú nokkru nær sjálfum
kjaftinum. Gátum við því veitt
gljúfrinu allnákvæma athygli. —
Gljúfur þetta er líkast skvompu
' eða gili inn í sligaðan hrygg á milli
; Hádegisfells að norðvestan, en
jökul-samhengjunnar að suðaust-
; an. Og er þarna skýrt og greinilegt
skarð, inn og upp af gljúfrinu,
norðaustur í gegn. Gljúfrið virðist
vera með óreglulegum hraunguls-
| hömrum. Er sem þeir sjeu boga-
! dregnir inst. Ekki gátum við sjeð
nein mót til þess, að vatn kæmi þar
I nokkursstaðar niður. En þó kemur
dálítill lækur út úr gljúfrinu. Er
i því ekki ólíklegt, að einhver sytra
komi ofan í það, eins og til hliðar. I
| Lækur þessi rennur út á sandana. !
Ekki virðist það geta leikið á
tveim tungum, að þarna teljist Há- j
degisfell skorið frá aðaljöklinum. |
Annars hefi jeg hvergi getað feng- |
j ið neina ákveðna leiðbeiningu
þessu viðvíkjandi, hvorki í bókum ;
eða hjá mönnum, sem næst búa. :
! Hver verður að hyggja sem honum j
þykir líklegast.
Jeg hefi verið svona fjölorður
um þetta atriði vegna þess, að jeg
hefi orðið var við, að það eru til
menn, sem standa í þeirri mein-
ingu, að þórisdalur minn takmark-
ist af Hádegisfelli að norðan. Að
öðru leyti vonast jeg til, að hug-
mynd manna glöggvist betur gagn-
vart þessu, þegar kemur að lýsingu
dalsins sjálfs.
Hjer á eftir þykir mjer rjett að
skjóta því inn, að fyrir sunnan
norðeystra Hádegisfell, hefir mjer
verið hermt, að væri hinn svo-
nefndi þjófakrókur. þar kváðu
vera gróðurlendis-tætur einhverj-
ar og kofarúst. þar er sagt að
Fjalla-Eyvindur hafi búið eitt-
hvert sinn, eftir að hann var kom- !
inn í útlegð, og hafi þá verið tíð-
ur gestur að vetrarlagi hjá Snorra
presti að Húsafelli. En ekki veit
jeg neitt um sönnur á þessu. —
Nú vorum við búnir að vera 5
klst. frá Húsafelli og vorum komn
ir fast að jökulhrygg þeim, sem er
á milli Kaldadals og þórisdals. En
ekkert leifði af því, að jeg kann-
aðist við mig frá því í vor. Nú var
þar engin snjóbrekka, heldur kol-
blár skriðjökull. þarna ryðst
Geitá út undan heljarfargi jökuls- j
ins, hinum stórhrikalega ægis-
skildi, að mintsa kosti einn höfuð-
þáttur hennar. Hefir hún myndað
; þar forkunnarfagran helli. Hann
er úr kristalskærri klakasteypu. !
Við komum í helli þennan, en |
staðnæmdumst þar lítið nú: Hug-
imir voru farnir að ókyrrast: Við
vorum farnir að þrá að komast að j
takmarkinu. þegar við fórum til
baka, skoðuðum við hann miklu
. betur. — Hann er á að giska alt
að hundrað faðma langur, nálægt j
þrem mannhæðum á hæð, þar sem
hann er hæstur, og átta til tíu j
; faðmar á breidd, allur nokkuð jafn-
breiður, þó heldur mjórri inst. Op-
ið snýr til norðvesturs og stefnir
nyrst á Ok. þakið er hvelft að inn-
an, með reglulegum smá-dölum.
Nóg birta er þar inni, framan til,
en skuggsýnna þegar innar dregur.
Hellirinn lækkar inn, uns þakið
hvílir að lokum því nær á vatns-
fletinum.
þarna hefir Geitá starfað og
streymt, afrend að afli og óþreyt-
andi, og sungið undir jötun-organ-
slátt hamstola, svarrandi svifti-
bylja og grjátljúft fiðluspil and-
varans sín kjarnyrtu, hljóm-
sterku Hávamál um ódáins-fegurð
og trölla-mikilleik öræfanna, ár
eftir ár og öld eftir öld, í kyrð og
næði, alþjóð ókunnug, engum háð,
frjáls, langt, langt burtu frá öll-
um vesaldarskap, smásálar-þrefi
og umheims-skvaldri, alein í þrot-
lausum bardaga við ískaldan veru-
leikann. Enda er hún víst búin að
finna sjálfa sig og farin að vita,
hvað hún vill. — En líklegast hafa
fáir orðið svo lánsamir, að hlýða á
sönginn — nema Grettir? . .. Út-
iaginn fær oft að heyra og sjá það
sem fegurst er.
— Fagur þótti mjer hellir þessi
nú, en þó sje jeg hann miklu feg-
urri í anda. Jeg sje sólina, gyðju
iúminsins; hana ber yfir marmara-
hjálm Oksins. Hún er rauðleit og
kastar glitrandi geislabylgjum sín-
um inn í höllina. Svo þegar þetta
lifandi gullflóð brotnar á kristals-
kúlum og silfurlistum, sem eru
innan á demantsstimdri hvelfing-
unni, þá verður þessi ginnheilaga
töfrakirkja einn sí-iðandi glitlita-
hafsjór — veggja milli!
Ó, mikil ertu, öræfa-dýrð!
Fjölbreytt og fagurt er Island!
Helli þennan hjetum við Krist-
alskirkju. — Var munni hans í vor
kafinn snjó að mestu, þegar jeg
jeg var þarna á ferð, svo að þá gat
jeg ekki sjeð, eða fengið neina
vitneskju um þennan guðdóm, sem
jökullinn hefir þarna að geyma.
það er fleira til fallegt heldur en
Reykjavík og Vatnaflói!
— — Við erum komnir upp á
há-jökulhrygginn. Var þar ekki
nándar nærri eins torvelt upp-
göngu nú sem í vor. Kolblár skrið-
jökull, sundur högginn, rifinn og
tættur, er í suðvestur, svo langt
sem augað eygir. Á vinstri hlið er
risahátt fjall, flakandi í sárum.
það er hömrótt nokkuð og hefir
hjarnkafla til og frá í efstu brún-
Lesbók Lögrjetta VII.
íslensk þjóðfræði.
Eftir Vilhjálm p. Gíslason.
Fvh. ------
þá eru náttúrufræðin. Sumum kann að
virðast það nokkuð viðamikið, að ætla að
fara að fást við náttúrufræði við ísl. há:
skóla. Hugmyndin er þó ekki ný hjer, þó
ekki hafi fyr verið gerð nein tilraun til
þess að setja hana fram í ákveðinni mynd
og skipa henni í fast kerfi. Einn af rekt-
orum háskólans, Ólafur Lárusson prófes-
sor juris, gat þess í skrásetningarræðu
sinni, að hann teldi svo að það ætti að geta
orðið annað aðalverkefni háskólans, að
fást við íslensk náttúrufræði. Og þó er
eins og mönnum finnist þessi möguleiki
eitthvað svo óralangt í burtu, að ekki taki
því að tala um hann.
Tvent er í þessum efnum augljóst og
alkunnugt. Annarsvegar það, að í íslenskri
náttúru eru mikil og víðtæk óunnin rann-
sóknarefni, sem gildi hafa, ekki einungis
fyrir Island út af fyrir sig, heldur fyrir
ýmsar greinir þessara vísinda alment sjeð
— og hinsvegar það, að íslenskir náttúru-
fræðingar hafa lagt mjög drjúgan og
merkilegan skerf til þessara rannsókna og
verið þar brautryðjendur og leiðtogar oft
og einatt (þó ekki hafi altaf verið unnið
fyrir íslenskt fje). þarf þar ekki annað
en rjett að minna á menn eins og Eggert
ólafsson, Björn Gunnlaugsson, Jónas Hall-
grímsson, Ben. Gröndal og þorvald Thor-
oddsen, þó að engin sje nefndur núlifandi
manna. þessar rannsóknir hafa ekki ein-
ungis vísindagildi alment, heldur hafa
margar þeirra einnig beint hagnýtt gildi
fyrir atvinnulíf þjóðarinnar. þar að auki
hefir einmitt þessi starfsemi oft orðið
einna mest til þess að vekj a athygli manna
erlendis á landinu og auka þekkingu þar á
því. þó engin tilraun hafi verið til þess
gerð, að koma samvinnu-skipulagi eða
skólakerfi á þessi mál, hefir skilningur
manna þó allajafna verið að meira eða
minna leyti opinn fyrir gildi þeirra. þau
hafa t. d. verið styrkt talsvert af opinberu
fje. En eins og nú tíðkast allajafna um
slíkar fjárveitingar hjer, hafa þær verið
veittar án þess að eftirlit væri með því
hvernig fjenu væri varið, eða án þess að
veitingarvaldið gæti haft nokkuð verulega
hönd í bagga með notkuninni, eða vísað
fjárþegum á nokkum ákveðinn stað eða
stofnun, sem þeir gætu haft að miðstöð
starfs síns og hallað sjer að. Sá náttúru-
fræðahluti þjóðfræðadeildarinnar, sem
hjer er farið fram á, yrði í öndverðu í
litlu öðru fólginn en því, að um leið og
ríkið veitir fje til náttúrufræðilegra rann-
sókna eða ritstarfa, getur það krafist þess
af fjárþega, að hann teljist að einhverju
meira eða minna leyti starfsmaður þess-
arar stofnunar ríkisins og leggi þar fram,
eftir nánari reglum, eitthvað af árangri
starfs síns, í fyrirlestrum, ritgerðum eða
slíku. Og er þetta í raun rjettri eitt og það
sama og krafist er annars af háskólakenn-
urum. þessir menn nytu líka eftir nánari
reglum sömu rjettinda og þeir. Nú sem
stendur eru á ríkisins örmum um 4—6
slíkir menn (í jarðfræði, grasafræði og
dýrafræði) og flestir í Reykjavík. Mundu
þeir geta orðið starfsmenn þjóðfræða-
deildarinnar og einn að vísu, ef vill, fastur
maður, án nokkurs aukakostnaðar.
þetta skipulag ætti að geta verið öllum
aðiljum skemtilegra og hagfeldara en það
skipulagsleysi, sem nú er. Fyrst og fremst
fær ríkið þarna nokkra tryggingu fyrir
því, að fyrir fjárveitingum þess sje unnið,
og almenningur, sem oft er uppalinn í
eftirtölusemi um slíka „bitlinga“ sem þá
eru kallaðir, kemst hjer að nokkru leyti
hjá slíku, þar sem nú yrði veitt fjeð sem
borgun fyrir ákveðið starf og stöðu, án
þess þó að um „ný embætti“ væri að ræða
(því mennirnir gætu eftir sem áður gegnt
öðrum störfum aðallega). Loks væri þetta
nokkur styrkur og vegsauki fyrir menn-
ina sjálfa — aðallega út á við. því það er
óneitanlega oftastnær nokkur meðmæli,
að hafa að baki sjer ákveðna ríkisstofnun
og þær virðingar sem hún veitir (t. d.
prófessorsheiti eða docents, ef þau yrðu
notuð, eða annað áþekt).
Loks má svo geta þess, að það er oft
gott að hafa slíka fasta stofnun við að
styðjast í samvinnu við fræðimenn út á
við — betra en þegar um dreifða einstak-
linga er að ræða. þetta á bæði við um sam-
starf í vísindum landa á milli og erlendar
heimsóknir hingað, ef þær ber að, til fyrir-
lestrahalda eða slíks.
Auðvitað má ekki við því búast, að
slíkur deildarhluti sem þessi, yrði full-
kominn frá fyrstu byrjun. En því fyr er
von um framhald í fullkomnunaráttina,
því fyr sem byrjað er, þó smátt sje. Og
þó ekki verði unt að byrja nema í smáum
stíl, verður því þó ekki með sanngimi
neitað, að nú þegar sjeu til hjer menn í
þessum fræðum, sem trúa megi til þess að
leggja hjer gætilegan en traustan grund-
völl og hverjum háskóla gæti verið sómi
að.
Að sjálfsögðu yrði áhalda og hjálpar-
gagnaskortur hjer tilfinnanlegastur fyrst
í stað. Menn mega þó ekki vera of kröfu-
harðir. þetta verður að smákoma, jafnóð-
um og unt er að láta deildarhluta vaxa að
öðru leyti. Að því er bókakost snertir, á
þó safn þjóðfræðadeildarinnar (nú Lands-
bókasafn) að fullnægja eftir föngum jafnt
kröfum náttúrufræðinganna sem annara.
Að öðru leyti er svo til ætlast, að nátt-
úrugripasafnið, sem nú er til, yrði, eftir
nánara samkomulagi, liður í þessum deild-
arhluta. Yrði þá að sjálfsögðu lögð megin-
áhersla á ísl. náttúrugripi, en annars gæti
safnið verið mjög áþekt því, sem nú er.
Aðrar áþekkar stofnanir, sem til greina
gætu komið, og ríkið á eða eignast, mætti
einnig sameina deildinni að einhverju
leyti.
þó fljótt sje hjer yfir sögu farið, ætti
þetta að nægja til þess að sýna nokkum-
veginn, að það er að minsta kosti engin
fjarstæða, að hugsa sjer að leggja á þenn-
an hátt grundvöll íslenskra náttúrufræða
sem háskólagreinar.
þá er þjóðhagsfræðin. Ef til vill kemur
sumum hún einna ókunnuglegast fyrir
sem háskóla- eða þjóðfræðagrein. Áður er
þó gerð nokkur grein fyrir gildi hennar
og afstöðu. Og sannleikurinn er sá, að
hennar er ekki hvað minst þörf. Og það
sprettur einmitt af því, að menn eru hjer
einna óvanastir því, að þau mál, mörg, sem
að þessu lúta, sjeu hafin uppí svo „hátt
veldi“ — að vera yfirleitt nokkrar fræði-
greinir. Menn skoða margt af þessu oft
einna helst sem einskonar slagsmálaat-
riði, pólitísk dægurmál, eða þegar best læt-
ur, sem skriffinsku í stjórnarskrifstofum
annarsvegar og hinsvegar sem moldarverk
í búnaðarskólum, sloraustur á trollurum
og prangaraskap í kaupmönnum og kaup-
fjelögum. Á því er ekki minsti vafi, að
opinbert íslenskt þjóðlíf ber þess talsverð-