Lögrétta - 09.11.1926, Blaðsíða 1

[nnbeimta og afgreiðsla
í Þingholtsstræti 1
Sími 185.
LOGRJETTA
Utgefandi og ritstjór>
Þorsteinn Gíslason
Þingholtsstræti 17.
Sími 178.
XXI. ár.
Beykjarík, þriðjudaginn 9. nóyember 1926.
47. tbl.
I
Um víða veröld.
Viðskifta-frelsi.
Viðskiftaástand og örðugleikar
heimsins valda nú mörgum mönn-
um áhyggjum. Nýlega hafa
fjöldamargir helstu fjármála- og
verslunarmenn heimsins sent út
ávarp um þessi efni. Segja þeir
m. a. að ekki sje unt að horfa
óttalaust á alla þá tollmúra, bönn
og sjerleyfi, sem gripið hafi inn í
alþjóðaviðskiftin eftir stríðið og
vamað þeim þess, að falla í eðli-
legan farveg. Stjórnarfarsleg
sundurlimun álfunnar hefur ver-
ið sameiginlegum hagsmunum
hennar til hins mesta tjóns.
Ástandið er nú áþekt því sem
verða mundi ef bandaríki riftu
alt í einu þeim böndum sem
tengdu þau, og hver einstakur
ríkishluti færi á allan hátt að
reyna að spilla verslun hinna, í
stað þess að styrkja hana. Toll-
múrarnir og bönnin hafa skapað
falska dýrtíð og dregið úr fram-
leiðslunni, spilt lánstrausti og
lækkað gjaldeyri. Alt of mörg
ríki hafa í eltingaleiknum við
falskar hugsjónir sjerþjóðlegra
hagsmuna, teflt í hættu velferð
sjálfra sín og mist sjónar á sam-
eiginlegum hagsmunum heimsins,
með því að byggja viðskifti sín
á þeirri hagfræðilegu heimsku,
sem álítur alla verslun einskonar
styrjöld.
Um endurreisn Evrópu getur
ekki verið að ræða, fyr en stjórn-
málamönnum hennar skilst það,
að verslun er ekki ófriður, held-
ur gagnkvæm skifti og að ná-
grannar okkar eru friðsamlegir
viðskiftamenn okkar, og viðgang-
ur þeirra skilyrði fyrir velgengni
okkar. Ef við spillum gengi
þeirra, spillum við einnig mögu-
leikum þeirra til að greiða skuld-
ir sínar og kaupa afurðir okkar.
Innflutningshömlur hafa í för
með sjer útflutningsrýmun, og
engin þjóð hefur efni á því, að
missa útflutningsverslun sína.
Við erum allir háðir inn- og út-
flutningi og alþjóðlegri samversl-
un. En stefnan, sem nú ríkir í
Evrópu, beinist að því, að sjúga
úr álfunni allan merg.
Samt virðist nú vera vaknandi
skilningur á því, að breytinga
sje þörf á þessum sviðum. Þjóða-
bandalagið og Alþjóðaverslunar-
ráðið hafa unnið þar gott verk.
Fleiri og fleiri heimta lagfæring-
ar á tollmálum álfunnar og sam-
vinnu í stað spillandi samkepni.
Skoðanimar, sem fram koma í
þessu ávarpi, eru mjög í sama
anda og lýsti sjer hjá pan-Ev-
rópuhreyfingunni, sem nýlega var
frá sagt hjer í blaðinu, og einnig
kom greinilega fram á fundi
hennar, sem nýlega er lokið í
Vín. En megingildi ávarpsins er í
því fólgið, að þar hafa margir
áhrifamestu og mikilsmetnustu
fjármálamenn heimsins tekið sjer
fyrir hendur að reyna að sann-
færa fólk um þessi efni. Meðal
þeirra, sem undir ávarpið skrifa
eru auðmaðurinn Morgan frá
Bandaríkjunum, Montagu Nor-
man, aðalforstjóri Englands-
banka, Schacht forstjóri ríkis-
bankans þýska, austurríski bar-
óninn Rotschild, enski jarlinn
BaJfour, Franqui varaforseti So-
ciéte Generale de Belgique, Dr.
Vögler úr þýska stálhringnum,
Laederich forstjóri Frakklands-
banka, Vissering frá Hollandi og
frá Norðurlöndum m. a. þjóð-
bankastjórinn danski, Rosen-
krantz Ijensbaron, sænski ríkis-
bankastjórinn Moll og Rygg for-
stjóri Noregsbanka o. m. fl. frá
flestum löndum Evrópu. Englend-
ingár munu eiga upptök þess, að
ávarpið er sent út. Munu ávarps-
mennirnir ekki ætla að láta lenda
við orðin ein, en fylgja fram máli
sínu í verki, enda er æ fleirum og
fleirum af bestu mönnum þjóð-
anna að verða ljóst, að í óefni er
komið málum álfunnar og knýj-
andi nauðsyn breytinga og bóta.
Kreppuvarnir.
Jafnaðarmannastjórnin danska,
eða Stauning forsætis- og at-
vinnumálaráðherra, hefur nýlega
lagt fyrir þingið frumvarp til
svonefndra kreppuvarnarlaga. Er
þar gert ráð fyrir því, að ríkið
leggi fram til kreppuvarna rúml.
100 milj.- kr. 8 milj. kr. á að
mega veita sem lán til atvinnu-
fyrirtækja, sem illa eru stödd af
óviðráðanlegum ástæðum eða
vegna erlendrar samkepni. 20
milj. á að mega veita sem trygg-
ingar fjárlánum, er atvinnufyrir-
tæki taka til aukningar sjer eða
endurbóta, einkum gömul fyrir-
tæki, en 5 milj. af þessu má veita
nýjum fyrirtækjum, sem efnileg
þykja. 40 milj. má veita sem út-
flutningsábyrgðir. 250 þús. kr. á
að veita til þess að auka markað
danskra afurða erlendis og til
ýmiskonar auglýsingastarfsemi,
15 milj. eiga að vera beinn styrk-
ur til atvinnufyrirtækja, sem ekki
gætu starfað að öðrum kosti.
Þessi styrkur á að miðast við
verkafólk fyrirtækjanna og má
ekki nema meiru en 2 kr. á vinnu-
dag á mann, nema ef eingöngu
er unnið úr dönsku efni, þá 3 kr.
2 milj. má nota til þess að veita
20% viðbótarstyrk þeim fyrir-
tækjum, sem annan ríkisstyrk
hafa, til þess að kaupa vjelar eða
efni, sem að öllu leyti sjeu dönsk
framleiðsla. Fjelög, sem leggja í
varasjóð, mega hafa skattfrjáls-
an helming þeirrar upphæðar,
sem þannig er varið á skattárinu
1927—28. Til framkvæmda og
eftirlits með lögunum á að stofna
ráð verkamanna og vinnuveit-
enda, stjóminni til aðstoðar. Alla
þessa styrki má veita til 1. apríl
1928, en þeir eiga að vera end-
urgreiddir fyrir 1. apríl 1983.
Framlög til landbúnaðar eru
áætluð í frv. 10 milj. kr., (ætlaðar
til landbóta grundforbedring).
Fjórir fimtu hverrar veitingar
eru lán, einn fimti styrkur. Veita
má bæði einstökum mönnum og
sveitafjelögum til áveitufyrir-
tækja, nýræktunar o. sl. Ríkið á
einnig að taka á sig ábyrgð á
reksturshalla nokkurra lánsstofn-
ana til smábænda og leiguliðar á
ríkisbýlum eiga að fá gjaldfrest á
afgjöldum. Til bygginga má veita
27 milj. kr. lán um byggingasjóði
ríkisins, sem áður hafði 20 milj.
til umráða.
16 milj. má veita sem lán til
sveita- og bæjafjelaga til að fram-
kvæma ýms verk til atvinnubóta,
þar af í hæsta lagi 10 milj. til
neyðarráðstafana í þessum efn-
um. 3 milj. má veita til kaupa á
innlendu efni til slíkra verka, Alls
800 þús. kr. má veita til viðbótar
beinum atvinnuleysisstyrk.
Til ábyrgðanna, sem gert er ráð
fyrir í frv. þarf ríkið ekki hand-
bært fje, en hinsvegar til styrkj-
anna og lánanna. Er ráð fyrir því
gert að fá það með útgáfum
skuldabrjefa og með auknum
kreppuskatti á eignir, sem talið er
að nema muni 24 milj. kr.
Þetta frumvarp stjórnarinnar
hefur vakið miklar umræður og
deilur í Danmörku. Allir flokkar,
nema jafnaðarmenn, hafa eitt-
hvað meira eða minna við það
að athuga og jafnvel búist við
stjórnarskiftum út af þessum
málum.
Bannið í Noregi.
Eins og fyr er frá sagt fór
fram þjóðaratkvæðagreiðsla um
vínbannið í Noregi 18. f. m. Úr-
slitin urðu þau, að með banninu
voru greidd um 420 þús. atkv., en
móti því um 530 þús. Til saman-
burðar er þess að geta, að þegar
þjóðaratkvæðagreiðslan fór fram
um bannið 1919 voru greidd 489
þús. atkv. með banni, en aðeins
304 þús. móti því. Breytingin,
sem á er orðin um fylgi banns-
ins er því mjög mikil. t stað þess
að bannmenn höfðu áður 180 þús.
atkv. meirihluta hafa andbann-
ingar nú um 110 þús. atkv. meiri-
hluta, eða um 250 þús. kjósendur
hafa snúist frá fylgi til andstöðu
við bannið. Fylgi bannsins hefur
þorrið svo að segja um land alt,
en einkum austanfjalls, í upplönd-
um og Heiðmörk. Stórbæirnir eru
allir móti banni, nema Stavang-
er. Af hinum 45 bæjum landsins
voru 11 á móti banni 1919, en nú
30.
Baráttan um bannið hefur ver-
ið mjög hvöss í Noregi. Aðal-
maður andbanninga í kosninga-
hríðinni var Halvor Diesen mál-
færslumaður, en aðalmaður bann-
manna dr. Scharffenberg. Stjórn-
málaflokkamir hafa verið all-
skiftir í afstöðunni til málsins.
Hægri menn hafa yfirleitt verið
andbanningar og vilja afnema
bannið án þjóðaratkvæðagreiðslu.
En það voru vinstrimenn og jafn-
aðarmenn, sem knúðu fram at-
kvæðagreiðsluna. Vinstrimenn
voru þó ekki á eitt sáttir um
bannið, en jafnaðarmenn hafa
bann á stefnuskrá sinni, en all-
margir flokksmenn þeira kváðu
ekki hafa tekið þátt í kosningun-
um, vegna þess, að þeir eru ekki
bannmenn.
Lykke forsætisráðherra hefur
lýst því yfir, að stjómin muni í
þingbyrjun næst leggja fram
frumvarp um afnám bannsins,
sem sjálfsagt verður samþykt,
enda hefur bannmannaleiðtoginn
dr. Scharffenberg sagt, að hann
geri ráð fyrir því, að allir bind-
indismenn í Stórþinginu greiði
einnig atkvæði með afnámi banns-
ins, eftir þessi málalok. Stjómar-
frumvarpið sem væntanlegt er
á að fara í svipaða átt og tillögur
Berge-stj ómarinnar 1924. Leggur
þá ríkið háan skatt á brenni-
vínsnotkun og setur upp ríkis-
einkasölu. Ýmsar takmarkanir
verða þó jafnframt settar, flest-
ir bæir fá að ráða því sjálfir,hvort
þeir vilja hafa brennivínssölu eða
ekki, brennivín má ekki selja
mönnum undir 21 árs að aldri, og
ekki drykkjumönnum o. fl. Bind-
indismenn munu leggja til fleiri
takmarkanir.
Úrslit atkvæðagreiðslunnar í
Noregi hafa vakið mikla athygli
og umræður víða. M. a. hefur
Svíinn dr. Bratt, sem sænskt vín-
takmörkunarkerfi er kent við,
sagt svo um atkvæðagreiðsluna,
að hún sýndi hvorki sigur áfeng-
isins nje bindindisins. En hún
sýndi ákveðinn ósigur hins hálfa
banns, sem væri verk óhagsýnna
hugsjónamanna og skýjaglópa,
sem ekki hefðu skilið kjarna hinn-
ar eiginlegu bindindishugsjónar.
Siðustu fregnir.
Banatilræði var Mussolini enn
veitt fyrir nokkmm dögum. Ný-
afstaðnar kosningar í Banda-
ríkjunum hafa eflt flokk demo-
krata, en rebublikanar þó í meiri-
hluta. Talað er um að Ungverja-
land og Belgía æth að ganga í
persónusamband.
----o--
Lýðháskólarnir
í Danmörku.
------- Nl.
Nokkrar tölur um fjölgun nem-
enda í dönskum lýðháskólum og
aukinn ríkisstyrk til skólanna
gefa góða hugmynd um það
traust er, þessar stofnanir hafa
unnið meðal þjóðarinnar. — Með-
altal nemenda á dönskum lýð-
háskólum og búnaðarskólum í
Danmörku á hverju ári og frá
1844—1914 er svohljóðandi:
Áratuginn Piltar Stúlkur Samt.
1844—54 92 18 110
1854 64 311 46 357
1864—74 1490 478 1968
1874—84 2541 1283 3824
1884—94 2753 1761 4516
1894—1904 3708 2686 6394
1904—14 4636 3266 7902
Árið ’22— -23 4963 3476 8439
Til fróðleiks má geta þess að
þetta síðasta ár 1922—23 skift-
ust þessir nemendur hlutfallslega
milli skólanna þannig að 6214
vom á lýðháskólum og 2225 á
búnaðarskólum.
Þetta er æskulýðurinn frá 18—
25 ára aldurs.
Árið 1918 voru 68 lýðháskólar
og 20 búnaðarskólar í Danmörku,
það eru þær yngstu upplýsingar,
er jeg hefi fengið um tölu þeirra.
En lýðháskólamir hafa ekki ein-
vörðungu að þakka forvigismönn-
um sínum framgang sinn, heldur
einnig þeim skilningi, sem þeir
hafa mætt frá hlið ríkisins. —
Styrkur ríkisins til lýðháskólanna
hefur gert þeim mögulegt að lifa
við sæmileg kjör.
Árið 1855 var ríkisst. 10.000 kr.
_ 1880—90 -------- 55.000 —
_ 1913 — — 150.160.000 —
En meira virði fyrir þjóðmenn-
inguna hefur þó sá ríkisstyrkur
verið, sem hefur verið veittur fá-
tækum nemendum, til að stunda
nám á skólunum — sem gefur
öllum sem óska tækifæri til þess.
Árið 1870 var ríkisst. 13,299 kr.
— 1880—90 — — 90.100.000 —
_ 1913 — — 350.000 —
— 1923 — — 582.000 —
En hvenær ætli sá dagur korm
að íslenska ríkið sýni það frjáls-
lyndi að veita styrki til nemenda
og skóla, þar sem þekkingin er
ekki mæld á handahófpundarann
við prófborðið?
Ef við spyrjum danskan bónda
hvernig Danmörk hafi náð þeim
framförum í landbúnaði, sem hún
hefur gjört síðari hluta 19. ald-
arinnar og í byrjun þeirrar 20.
þá er jeg ekki í efa um að hann
mundi svara: „Það eigum við að
þakka lýðháskólunum og búnaðar-
skólunum okkar“. — Og ef við
lítum betur eftir er þetta svar
rjett. — 1 engu landi hefur ver-
ir eins góð samvinna milli lýð-
háskóla eins og í Danmörku. Og
búnaðarskólarnir hafa tekið sína
kensluaðferð eftir lýðháskólunum
þó þeir sjeu fagskólar. Nú sem
stendur er hver fjórði bóndasonur
og hver tíundi húsmannssonur
einn vetur á lýðháskólum. Þar
vakna þeir til umhugsunar um
lífið og starf sitt. Og það er ein-
mitt sá rjetti undirbúningur til
þess að lesa svo á búnaðarskóla
annan vetur hinar hagkvæmu
greinar. Enda segjast búnaðar-
skólarnir fá sína bestu nemend-
ur frá lýðháskólunum. Hans Ap-
pel fyrv. skólastjóri við búnaðar-
skólann í Dalum segir: „Hinn
danski búnaðarskóli telur sig
bairn úr húsi lýðháskólanna, og
hann horfir með þakklæti og virð-
ingu til þeirra, sem hann stendur
í ómetanlegri þakkarskuld við“.
Flestir búnaðarskólarnir eru eins
vetrar skólar — eða 9 mánaða —
án prófs.
Þannig hafa þessar tvær skóla-
tegundir lyft danskri bændamenn-
ingu bæði andlega og efnalega,
svo nú horfa aðrar þjóðir upp til
Dana á þessu sviði og kappkosta
að læra af þeim. Holger Begtrup
segir að framför hins danska
landbúnaðar stafi af því að
menn hafi lært að nota náttúru-
vísindin á hágkvæman hátt við al-
menna landbúnaðarvinnu, á bún-
aðarskólunum, og að sá skilning-
ur hafi verið að þakka hinni þjóð-
legu vakningastarfsemi lýðhá-
skólanna.
Afstaða lýðháskólanna á okkar
tímum. Við lifum á byltingatím-
um. Það er óánægja á flestum
sviðum, og menn leita eftir nýj-
um umbótum. Lýðháskólinn hef-
ur ekki farið á mis við þennan
tíðaranda fremur en aðrir skólar.
Honum hefur verið fundið það
til foráttu, að hann væri orðinn
of gamall. Og ýmsir hafa gert til-
raun til að finna upp ný form
fyrir lýðháskólann. En þær til-
raunir hafa flestar mishepnast að
meira eða minna leyti. Það kem-
ur af þeirri einföldu ástæðu, að
sannleikurinn er sá, „að lýðhá-
skólahugsjónin verður aldrei of
gömul á meðan eðlisþættir manns-
ins eru hinir sömu og nú‘. En
hætta lýðháskólans liggur í því,
að starfsmenn hans lifi einvörð-
ungu á anda fortíðarinnar. Það
þolir skólinn ekki. Lífið er of
nýtt og margbreytilegt til þess
að bindast í viss form. Þessvegna
verður „skólinn fyrir lífið“ einn-
ig að taka tillit til tíðarandans
og þeirra áhugamála sem lifa í
hugum nemendanna. Hans Lund
hefur sagt, „að mesta dauðamerki
lýðháskólans á okkar tímum væri
það, ef hann leitaðist við að líkj-
ast hinum gamla lýðháskóla". —
Tákn lífsins er fjölbreytnin, en
tákn dauðans er tilbreytingar-
leysið. — Okkar tímar eru ólík-
ir þeim tímum þegar lýðháskól-
inn var stofnaður, þess vegna
getur hann ekki verið alveg eins
nú eins og þá þó hann fylgi sömu
hugsjón og standi á sama grund-
velli. Það sannast þar „að ólíkir
hlutir geta líktst hver öðrum“.
Lög lýðháskólans verða því aldrei
skrifuð, vegna þess að hann fylg-
ir þroskun mannlífsins, en enginn
veit fyrirfram á hvern hátt það