Lögrétta - 07.12.1926, Blaðsíða 1

[nnh«imt& og afgreiðftla
í Þingholtsstræti 1
Sími 185.
LOGRJETTA
Útgefandi og ritstjór*
Þorsteinn Gíslasoi
Þingholtsstræti 17.
Sími 178.
XXI. ár.
Beykjarík, þriðjudaginn 7. desember 1936.
51. tbl.
Lim víða verðld.
Síðustu fregnir.
1 Ítalíu virðast ávalt vera
nokkrar viðsjár um þessar
mundir. Nefnd, sem hefur það
hlutverk, að stemma stigu fyrir
andróðri gegn fascista-stjórninni
hefur ákveðið burtrekstur 500
stjórnarandstæðinga til afvikinna
staða. Sumar fregnir segja
stjómina hafa hafið grimmilega
ofsókn gegn andstæðingum sínum
og hafi ýmsir alkunnir stjóm-
málamenn og rithöfundar orðið
fyrir þeim og eignir þeirra eyði-
lagðar. — I Grikklandi hefur
Zaemis nýlega myndað sam-
steypustjóm. — 1 skýrslu sinni
fyrir yfirstandandi ár segir Hoo-
ver verslunarmálaráðherra Banda-
ríkjanna að velmegun hafi aldrei
verið þar eins mikil og almenn
og nú.
----o---
Bæða
flutt á Árnesingamóti í Reykjavík
27. nóv. 1926.
Háttvirtir áheyrendur!
Þegar sjera Matthías Jochums-
son tekur sjer fyrir hendur að
minnast Skagafjarðar í ljóði, þá
kvartar hann fyrst yfir því, hvar
byrja skuli:
„Hvar skal byrja? hvar skal standa?
hátt til fjalla? lágt til stranda?"
En skáldguðinn firrir hann brátt
öllum efasemdum í þessu efni,
sbr. þessi vísuorð:
„Bragi leysir brátt úr vanda,
bendir mjer á Tindastól".
Jeg býst við, að svo mundi
sumum fara, er minnast vildi Ár-
• nesþings í stuttri ræðu, að þeir
væri í fyrstu nokkuð áttaviltir,
hvað þeir ættu að meta mest, svo
margs er hjer að minnast í tíma
og rúmi. Mjer hefur dottið í hug
að fara að dæmi síra Matthíasar
og taka stöðu á hálendum stað,
þar sem gefur fagra sýn, þótt eigi
sjáist til líka yfir alt hið víð-
lenda Ámesþing. Jeg ætla að
svipast um að austurbrún Hell-
isheiðar, þar sem stundum er
kölluð Kambabrún. —
Austurbrún Hellisheiðar er
merkilegri staður en margan
grunar. Allir vita, hve fagurt er
að litast þar um í heiðskýru veðri
á sólbjörtum sumardegi, og hví-
líkur sjónhringur mönnum opn-
ast þar eftir að hafa ferðast
dauðþreyttir á sál og líkama yfir
grjóthrönglið og mosagambrið í
Svínaihrauni og á „Heiðinni". All-
ir yðar muna, hve mjög mönnum
ljettir um hjartarætur, þegar þeir
fara að sjá austur af. ölfusið,
blómabygðin sjálf, næst, þá und-
irlendið austan ölfusár, takmark-
að af suðurhomi Ingólfsfjalls og
Seljalandsmúla, kauptúnin Eyr-
arbakki og Stokkseyri niður við
sjóinn, skamt fyrir austan ölfus-
árósa, og loks Vestmannaeyjar
eins og landvættahvirfing úti í
blikandi hafsauga.
En hverju á austurbnún Hellis-
heiðar það að þabka, að hver ein-
asti ferðalangur, sem nokkura
fegurðartilfinning hefur, stingur
þar niður fótum og dáist að út-
sýninu ? — Auðvitað fyrst og
fremst undirlendinu. Það er ekki
meiri fjarstæða að þakka undir-
lendinu sjónarhóla fjalla, heldur
en að stórir og hermannlegir
karlmenn mega þakka litlu mönn-
unum fyrir það, að kvenfólkið dá-
ist að þeim og lítur upp til þeirra.
Jeg sagði, að austurbrún Hellis-
heiðar væri merkilegur staður. —
Já, það er hún sannarlega.
Sú var tíðin, að Ámesingar
áttu ekki einungis alþingisstað
þessa lands, þar sem tignustu og
glæsilegustu menn söfnuðust
saman á hverju sumri til þess að
ráða fram úr vandamálum þjóð-
ar vorrar — og höfuðbiskups-
setrið, heldur og stað, þangað
sem menn sóttu eins og pílagrím-
ar úr öllum áttum til þess að
öðlast hverskyns meinabætur. —
Jeg á hjer við Kaldaðames í Flóa.
I Kaldaðamesi stóð krossinn
helgi, sem menn sóttu til á kross-
messum og krupu fyrir, til þess
að læknast af meinum sínum. En
sagan segir, að þeir, sem ekki
treystu sjer einhverra hluta vegna
til Kaldaðamess, þeir ljetu sjer
nægja að fara austur á Hellis-
heiðarbrún, og fengu margir bót
meina sinna.
Hver mundi nú geta sagt, hve
margvíslegar bænir hafi stigið
upp frá brjóstum pílagrímanna,
og hve mörg angistar- og þakkar-
tár hafi fallið á klettana á Hellis-
heiðarbrún? Og hver mundi nú
láta sig óra fyrir þeim trúarmóði,
sem bar þessa brautingja síðustu
áfangana yfir hraunklungrið ? —
En tímamir breytast. Nú heita
menn unnvörpum á Strandar-
kirkju sjer til sálubóta, eins og
sjá má nærri því daglega hjer í
blöðunum.
Mjer er Kambabrún lang-
minnisstæðust frá einni ferð
minni um haust vestur yfir
„Fjall“. Það hafði verið sólskin
á undirlendinu, en þegar kom upp
í Kamba, vafðist þokan um
mann eins og hrollkaldur hjúpur.
Jeg man, að þegar svipast var
um öxl af „Heiðarbrún“, var engu
líkara en að þetta væri hafsjór.
Þá flaug mjer í hug gömul
saga, sem sögð er um uppruna
þessa lands, sem vjer byggjum,
sögn sem hermir, að það hafi
einu sinni fyrir æva-löngu verið
hulið sævi og hvílt á mararbotni.
Og jeg gat ekki varist þeirri
hryllilegu hugsun, að þokan værl
orðin að raunverulegri flóðbylgju
hafsins, sem, eins og kunnugt er,
heimtar sitt með meiri frekju en
aðrar höfuðskepnur. Eg hugsaði
mjer, að heil hersing manna
hefði hlaupist á burt af undir-
lendinu, flúið heimili sín og
eignir og leitað undan flóðinu í
áttina til hálendisins, vestur yfir
„Fjallið“.
Jeg gæti vel trúað því, að sum-
ir Ámesingar hefðu látið sjer
detta eitthvað svipað í hug nú á
síðustu árum, þegar fólkið hefur
horfið svo að austan, að jarðir í
sveitum eru að komast í auðn og
fjöldi húsa í kauptúnunum aust-
an „Fjalls“ stendur að sögn mann-
laus, en fólkið er horfið til
Reykjavíkur.
Mig skyldi ekki furða, þó að
einum af íslensku mentamönnun-
um í Kaupmannahöfn væri farið
að verða ærið órótt innan brjósts
út af ástandinu á Eyrarbakka.
Þessi maður birti nokkuru fyrir
aldamót þann spádóm sinn á
prenti, að undir miðja 20. öld
mundi það kauptún verða orðið
álitlegur bær með trygga höfn og
6000 íbúa, en Reykjavík yrði sam-
tímis orðin 12—15000 íbúa bær.
— Því miður hlýtur þessi maður
að fara að vera vondaufur um
að spádómur sinn rætist til nokk-
urrar hlítar.
Þjer munuð öll sammála um
það, háttvirtir Ámesingar, að
hjerað vort sje að öllu saman-
lögðu glæsilegasta bygðarlag
þessa lands. Þvi má ókunnugum
koma það nokkuð á óvart, að ekki
einungis almannarómur, heldur og
skjalleg gögn sýna, að fólkinu
fækkar tilfinnanlega eystra, og
menn haldast naumast orðið við
á Suðurlandsundirlendinu.
Til þessa liggja þó einkar skilj-
anlegar ástæður.Vjer lifum á mik-
illi byltinga- og framfaraöld.
Menn hafa breytt smáu og stóru
í háttum sínum. I stað þess að
ferðast á hestum eða fótgangandi,
ferðast menn í bílum; í stað þess
að leggja saman og margfalda í
huganum, reikna menn orðið í
vjelum; í stað þess að sækja
þorskinn í djúpið á smá-róðrar-
kænum, sækja menn hann á stór-
um og hraðskreiðum vjelskipum.
— En austur í Árnessýslu una
menn við vinnulag, sem löngu er
orðið úrelt. Þar berja menn enn
þá snöggar mýrar með orfi og
ljá og reiða heyið í votabandi,
rjett eins og gert var á fyrri
öldum; jeg segi flestir. — En
hvernig á slíkt að geta haldist
í hendur óbreytt með sömu þjóð-
inni; og það breytist líka áreið-
anlega, áður langt um líður.
Þegar rætt er um framfaramál
vor Árnesinga, er skólamál Suð-
urlands venjulega efst á baugi,
og það er sannarlega ekki að
ósekju. Mjer er óhætt að segja,
að þó að mönnum þyki ilt og
ömurlegt að sitja við vinnu sína
í myrkri og kulda og vita af
óvirkjuðum fossum með þúsund-
um hestafla gnauðandi alt í kring
um sig, þá þykir þeim enn þá
hastarlegra að vita syni sína og
dætur alast upp, án þess að hægt
sje að veita þeim þá mentun, sem
þau eiga fyllilega tilka.ll til og
sem gerir þeim tilveruna marg-
falt meira virði en ella. Og þetta
er þó ef til vill mest vegna þess,
að allur þorri manna sjer, hver
hægðarleikur það er að reisa
hjeraðsskóla borið saman við aðr-
ar framkvæmdir, sem altaf er
verið að tönnlast á í sömu and-
ránni, t. d. járnbraut austur yfir
Fjall.
Jeg er viss um að ef Gestur Ein
arsson á Hæli lifði nú, maðurinn,
sem segja mætti um, að Ámes-
ingar hafi mist nokkrum áratug-
um of snemma eða kannske ekki
síður, að þeir hafi eignast hann
nokkru fyrir fylling tímans, þá
mundi hann segja eitthvað skop-
legt um þá menn, sem geta lát-
ið sjer detta í hug svipaða mögu-
leika fyrir jámbraut og hjeraðs-
skóla, án þess að gera sjer nokk-
ura grein fyrir því, að skóli kost-
ar lítið meira en þolanleg jám-
brautarstöð, þó að ekkert annað
sje talið, sem þarf til slíks fyrir-
tækis. Það er annars ekki ætlan
mín að þreyta menn með frekara
umtali í þessa átt, menn fengu
hvort se mer nóg af slíku á Ár-
nesingamótinu 1 fyrra vetur. En
annars mun það seint ofsagt, að
til lítils er að hrinda áfram verk-
legum framkvæmdum, ef ekki er
jafnframt hugsað um menningu
manna. Og hver veit, hvort Is-
lendingar hafa nokkumtíma ver-
ið eins þurftugir fyrir þjóðlega
mentun og einmitt nú?
En þá, sem tala um járnbraut
og lýðskóla í sömu andránni, vil
jeg leyfa mjer að minna á það,
að vjer Árnesingar getum reist
skólahús, þegar menn eru orðnir
einhuga um það mál, og öll
hreppapólitík er lúr sögunni. En
jámbraut verður oss fengin í
hendur, þegar þeim sýnist, sem
hvorki spyrja oss um stað eða
stund í því efni. — Það er svipað
hlutfalli milli hjeraðsskóla og jám
brautar austur yfir „Fjall“ eins
og sóknarprests og sýslumanns.
Prestinn kjósa aðnjótendur sjálf-
ir, en yfirvaldið fá þeir hlutdeild-
arlaust. Jeg tek þessa líkingu, af
því að Árnesingar, þeir sem nokk-
uð muna aftur í tímann, standa
furðu vel að vígi að skilja þennan
mismun.
Svo vil jeg leyfa mjer fyrir
hönd allra þeirra, sem unna Ár-
nesþingi og Árnesingum að vænta
þess, að þingmenn vorir og aðrir
trúnaðarmenn fái á ókomum tím-
um borið þau framfaramál vor
fram til sigurs, sem oss liggja
þyngst á hjarta. Það er skylda
vor að bera virðingu fyrir öllu
því, sem að einhverju leyti snert-
ir heill Ámesþings. Munum það,
að einmitt á þessum slóðum hafa
þau ráð verið ráðin fyrir land
og lýð, sem mest alvara hefur
fylgt. Það var í Ámesþingi, sem
þau orð voru töluð á söguöld,
er firtu oss þeim vandræðum, að
Grímsey væri gerð að norsku
ræningjabæli og vjer sviftir frelsi
voru. Og í hjeraði voru var það
herrans ár 1000 kveðinn upp sá
þungvægi úrskurður, að heiðni
skyldi lokið, en vjer um aldur og
ævi kristin þjóð í kristnu landi.
— Og svo mætti lengi telja. —
íslendingar, og þá auðvitað Ár-
nesingar hafa átt því láni að
fagna að fæðast fullbomir. Vjer
erum að því leyti eins og Aþena,
sem stökk albrynjuð út úr höfði
Seifs. Saga vor er ekki saga loð-
innar hálf-viltrar hirðingjaþjóðar,
sem komið hefur út úr óskapnað-
inum einhversstaðar á grassljett-
um Austurálfu. Vjer emm fæddir
í fullri birtu sögunnar, fæddir við
brimnið úthafsins og vopnabrak
þeirrar kynslóðar, sem neytir síð-
ustu krafta sinna til þess að
verja fjör sitt og óðul. Vjer byrj-
uðum tilveruna á hinu sollna hafi,
nokkurir stórættaðir bændur frá
suðvesturströnd Noregs. Það voru
menn, sem höfðu hug til að fóma
óðulum sínum og frændstyrk fyr-
ir eina hugsjón, en umfram alt
menn, sem gerðu slíkt með fullri
alvöru og sársauka eins og einn
þeirra hefui- lýst svo aðdáanlega
og hófsamlega í þessum vísu-
orðum:
„Hefk lönd ok fjöld frænda
flýit, en hitt es nýast:
kröpp eru kaup, ef hreppik
Kaldbak, en ljetk akra“.
%
Síðan hafa íslendingar siglt
tímans sjó. Sagnaritarar vorir og
skáld hafa varðveitt minninguna
um hálfrar 11. aldar baráttu. Á
þeirri leið eru nokkur ártöl bundr
in við merkisatburði, sem allir
þekkja. En umfram alt, fram-
undan er ný barátta með nýjar
sigurvonir. Vjer Ámesingar höf-
um gilda ástæðu til þess að vera
famir að hugsa til ársins 1930,
hins merkilega þúsund ára af-
mælis. Þá munu flokkar manna
hjerlendra og erlendra safnast
saman á Þingvelli innan vjebanda
hjeraðs vors. Þá verða Árnesing-
ar að fjölmenna og vera með há-
tíðabragði og muna það vel, að
þeir eru meðal afkomenda þeirra
manna, sem endur fyrir löngu
fluttu hreina höfðingslund og
karlmensku
„austan um hyldýpis haf
hingað í sælunnar reit“.
Hver veit nema þeir Ámesing-
ar, sem safnast hafið saman hjer
í kvöld haldið hóp á Þingvelli ár-
ið 1930 og skipið þá eina veglega
Árnesingabúð. Einmitt Árnesing-
ar eiga að endurreisa frægð þing-
staðarins foma 1930. Hver ein-
asti maður verður að hafa slíkt
hugfast. Sagan telur aldrei höf-
uðhárin, og hún minnist hvorki
jetins matar nje slitinna klæða,
en hún mun geyma minningu
þeirrar kynslóðar, sem gerði garð-
inn frægan og bar skjöldinn hátt
fyrir átthaga sína.
Árnesþing lengi lifi!
Sigurður Skúlason.
----o----
Margir í andófi.
I.
Það bar til tíðinda sólheitan
júnímorgun einn í vor, að mað-
ur kom út í móa, til mín og okk-
ar fjelaga, þar sem við voram
með plóg og herfi og þjörmuðum
stórþýfinu. Sveittur var hann og
móður, enda kominn af göngu.
Hóf hann skjótt mál sitt, hjelt
ræðu og mælti margt. Sagði hann
okkur meðal annars frá hinum
tveimur mestu gjörræðum, sem
fyndust í Islandssögunni. Hið
fyrra var þá framið er Jón biskup
Arason var tekinn og hálshöggv-
inn án undangengins dóms og
laga. Hið síðara þegar Sig. Sig-
urðssyni var vikið úr búnaðar-
málastjórninni „án sektar, dóms
og laga“. Þessi maður fór víða
í vor og var óspar á orð sín. Ætla
jeg því, að fleirum segði hann
sögubrot þessi en okkur þar úti
í móanum.
Það er fimamargt, sem mælt
hefur verið um þessa „frávikn-
ingu“ búnaðarmálastjórans síðan
í vor að það var kunngert, að
Sigurði hefði verið sagt upp stöð-
unni. Hefur líklega um ekkert
verið meira og almennar talað í
sumar, nema ef vera skyldi veðr-
ið. Og það hygg eg sanni nær, að
ekkert stórmál, þeirra er þjóðin
nú hefur á prjónunum, hafi hing-
að til orðið mönnum svo munn-
tamt og endingargott til umræðu
eins og þessi eðlilegi smáviðburð-
ur hjá Búnaðarfjelaginu.
En málið hefur fleiri hliðar en
þessa, sem eftirtektai*verðar eru:
Langmestur hluti þess, sem um
það hefur verið sagt er nauða-
líkt því, sem jeg tók upp hjer
að framan, úr „móaræðunni"
ferðalangsins. Það eru staðlausir
stafir, ósannar öfgar og orða-
gjálfur.
Og menn hafa ekki aðeins orð-
ið mælskir um þetta efni, heldur
einnig ritfimir næsta. Og skrifað
sumir langar greinar í blöðin,
j.afnvel menn, sem sjaldan eða
aldrei rita blaðagreinar endranær.
Og skrifin sýna sig! Stjóm Bún-
aðarfjel. er gerð að ranglálum