Verkamaðurinn - 09.08.1963, Blaðsíða 4

j-7,^-1- 149/ - «/17,. L,. /iqbZ.
Arnir Sígurjinsson skrifor:
Þuru í Garði þekkti ég lítið
nema af vísum hennar. En Krist-
ján frá Djúpalæk bað mig að
skrifa um hana nokkur minning-
arorð, því að ég „þekkti allt í
kringum hana“. Það vakti hjá
mér minningar frá liðnum ár-
um, og því neitaði ég ekki bón
hans.
Þura var Mývetningur að ætt
og allri mennt. Sveitin hennar er
undarleg og merkileg veröld,
ekki aðeins vegna vatnsins, eyj-
anna, silungsins, fuglanna,
hraunsins og fjallanna, heldur
einnig og ekki síður vegna fólks-
ins, sem hefur átt þar heima og
á þar heima.
Látra-Björg orti um Mývatns-
sveit í elli sinni:
Mývatnssveit ég vænsta veit
vera á Norðurláði,
fólkið gott og fær þess vott,
þótt fullt sé það af háði.
Þegar hallæri og hungur surfu
að landi okkar, bjó engin sveit
eins bærilega að fólki sínu og
þessi undarlega og auðuga há-
fjallasveit. Þar hefur fólkið
aldrei verið kúgað og þrúgað,
og eftir hallærin fylltust grann-
sveitirnar hvað eftir annað af
fólki þaðan. Þó var þar marg-
býlt oftast á flestum jörðum, og
þegar þess gerðist betri kostur
en áður að byggja sér híbýli,
risu á mörgum þeirra smáþorp,
því að Mývetningar hafa jafnan
unað flestum betur heima í sinni
sveit. Þegar vatnið leggur verða
þar flestar þæjarleiðir stuttar og
því líkast, að sveitin verði eitt
heimili. Þar hefur oft verið mik-
ið félagslíf, góður friður og um-
talslaust samkomulag um að láta
engan búá við neyð, og fátæku
fólki hjálpað þannig, að það
þyrfti ekki að þiggja af sveit.
Þó hefur fólkið ofurlítið þurft
að ýtast á til þess að halda sér
vakandi, oft hefur verið deilt
um lífsviðhorf af miklu fjöri, en
slíkum deilum haldið innan á-
kveðinna takmarka, þess gætt að
beita ekkihinum breiðu spjótum.
Þannig varð fólkið gott og fékk
þess vott, þótt það væri fullt af
háði.
Það er þingeysk sögn, að
Þórður í Svartárkoti hafi neitað
því við Guðmund Magnússon
Iækni, að satt væri, að allir Þing-
eyingar væru skáld. „En hagyrð-
ingur á hverjum bæ“, sagði
Þórður. Svo var vissulega víða,
að leikur með rím og orð var
helzta skemmtun fólksins.
í Mývatnssveit var margt hag-
yrðinga á 19. öld, en snjallastur
þeirra var lengi talinn Gamalíel
Halldórsson bóndi í Haganesi.
Heyrt hef ég og lesið margar vís-
ur hans, og kunni hann vissulega
ágæt skil á íslenzku máli og
kenningum í hefðbundnum kveð-
skap þjóðar sinnar, lék sér að
dýrum háttum án þess að honum
förlaðist. En enga vísu kann ég
þá, sem ég er viss um að sé eftir
hann, því að upphafsvísa
Griðkurímu, sem þeir Illugi
Einarsson ortu saman, getur ver-
ið eftir hvorn þeirra sem er:
Yggjarsjó ég út á legg
uggandi um Dvalins kugg.
Hyggjudugur dvínar segg
duggan þegar fer á rugg.
Undir þessum hætti og af
þessu orðbragði var ríman kveð-
in, og má um báða höfundana
segja: KIó sá er kunni. — Ekki
er samt öruggt, að Þórður í
Svartárkoti hefði skipað þeim á
skáldabekk. Þó var persónulegur
tónn í vísum Gamalíels.
Systur átti Gamalíel, húsfreyju
á Hofstöðum. Eftir hana sá ég
eina vísu, og aðeins eina, í stóru
safni lausavísna, er ég fékk eitt
sinn að láni, og lærði hana og
kann enn. Tilefni vísunnar var,
að bóndi húsfreyjunnar átti barn
framhjá, en hún tók barnið til
uppeldis:
Ellefu ég átti börn
í ærlegu hjónabandi,
en hið tólfta gæfa gjörn
gaf frá öðru landi.
Þetta er elzta vísan, sem ég
kann með einkennum, sem mér
finnst sérstök fyrir Mývatnssveit,
og mér finnst meira í henni en
hagmælskan, leikurinn með rím,
hátt og orð. — Gamalíel var
langafi Þuru í Garði, húsfreyjan
á Hofstöðum langafasystir henn-
ar.
Guðbjörg Stefánsdóttir (Gam-
alíelssonar) í Garði, móðir Þuru,
er mér minnisstæð frá því, er ég
sá hana fyrst. Ég kom unglingur
á hlaðið í Garði og spurði til
vegar. Ung stúlka varð fyrir
svörum, en henni fór sem kunn-
ugum oft. Þá kom þar Guðbjörg
og sagði, að slík leiðsögn dygði
ekki ókunnugum. Síðan sagði
hún mér til vegar, svo að mér
dugði, og hef ég eigi fengið svo
skýra leiðsögn öðru sinni.
Einn bræðra Guðbjargar hitti
ég fyrir í fyrsta sinn á líkan hátt.
Við sátum tveir unglingar yfir
fjársafni í hrauninu við Reykja-
hlíð og biðum þess að lokið væri
drætti í réttinni þar. Þá kom til
okkar ókunnugur maður úr
hrauninu, heilsaði okkur og
horfði á okkur litla stund og
sagði síðan: „Ekki hef ég séð
ykkur fyrr, en þó held ég að ég
geti sagt ykkur, hvað þið heitið,
hverra manna þið eruð, hversu
gamlir þið eruð og hverjum þið
líkist mest, og nú skal ég ganga
undir próf hjá ykkur,“ Svo sagði
hann okkur þetta allt nákvæm-
lega rétt, og kvaddi brosandi, er
hann hafði fengið staðfestingu
okkar á því, er hann hafði sagt.
— Annar bróðir Guðbjargar
rækti hagmælsku Gamalíels afa
síns, orti dýrt, oftast hringhend-
ur, og fannst mér hljómurinn
Þura í Garði.
meiri en nákvæmnin í framsetn-
ingunni. Þessi er ein vísa hans:
Brýzt um nakin bjart við ál,
blóm eru hrakin elds í tál,
er sem kvaki Kiðey mál:
Hver hefur vakið þetta bál?
Þriðji bróðirinn, Hjálmar,
var þó miklu sérstæðastur. Það
var íþrótt hans að leika á fiðlu.
Guðmundur skáld Frímann hef-
ur ort um hann kvæði — án þess
að sjá hann og heyra nokkru
sinni — og er leyndardómsfullt,
hve nærfærið það kvæði er um
margt það, er mestu skiptir.
Þetta var glæsilegur maður, vel
orðfær. Ég sá hann nokkrum
sinnum á unglingsárum mínum,
en fannst hann lítið gæfulegur,
óeðlilegur í framkomu og jafn-
vel tilgerðarlegur, og ekki kunni
ég að meta það, sem aðrir dáðu,
hvernig hann lék á fiðlu fyrir
dansi. Svo var það eitt sinn eftir
að ég varð fullorðinn og nokkuð
margt fólk í kringum mig, að
hann dvaldi hjá okkur eina
kvöldstund og byrjaði að leika
á fiðlu sína í rökkrinu og hélt
leiknum áfram þó að dimmdi,
svo að eigi sá handa skil. Við
hlýddum öll á, sefjuð, agndofa,
hugleikin. Þetta var ekki venju-
legur fiðluleikur, heldur seiður.
Ekkert okkar, er hlýddi á, mun
hafa vitað, hvort hann fylgdi
nokkru lagi eða engu. En þvílík-
an fiðluleik hafði ekkert okkar
heyrt.
Svo að aftur sé á Guðbjörgu
minnzt, þá þótti hún frábærlega
gáfuð, djörf og sköruleg ung
stúlka. Þegar Þjóðlið Þingey-
inga var stofnað, var hún þar
kjörin sveitarforingi. En líklegri
þótti hún til þess að hafa yndi
af skáldskap en búsýslu. Því
þóttu það undarleg tíðindi, er
hún gekk að eiga Arna í Garði,
raunsæjan búmann en ekki
skáldlega rómantískan í annarra
augum.
Ég verð að gera þá játningu,
að ég sá Árna í Garði aldrei og
gerði mér helzt hugmynd um
hann af kerskinni vísu eftir dótt-
ur hans, Þuru.:
Illa fór með flöskuna,
fjandinn sjálfur iók hana,
Arni bóndi átti hana
og ætlar máske að sækja hana.
Hinsvegar hef ég haft nokkur
kynni af mörgum ættmanna
hans, liðið vel í návist flestra
þeirra og haft á þeim mætur, og
þess vegna hef ég trúað því, að
hann hafi átt dulda andlega fjár-
sjóðu, er voru talsvert mikils
virði. Hann var af svonefndri
Hraunkotsætt, fjölmennri ætt í
Suður-Þingeyjarsýslu en ekki
mývetnskri sérstaklega. Margir
af þeirri ætt eru gagnhraustir
menn, skapmiklir en þó stilltir,
raunsæir og gððir búhöldar, en
berast fáir mikið á, sumir fornir
í skapi og samhaldssamir. Ein-
um þeirra, er ég þekki og mest,
var svo lýst fyrir mér, að ungur
hefði hann verið mestur meiður
í skógi, en höggvinn við rót til
þess að verða burðarás í litlu
húsi, er stóð áveðra. Líkingin
fannst mér að nokkru rétt utan
frá séð, en hlýtt var inni í húsi
hans. Þegar ég leiði hugann til
Árna frá þessum frænda hans, er
þess fyrst að minnast, að aldrei
var búsvelta á barnmörgu heim-
ili hans og Guðbjargar, og börn-
um sínum komu þau upp með
sæmd. Um sambúð þeirra hjóna
var gott eitt sagt, þó að aldrei
fengju þau hjónasvip hvort af
öðru. Þegar Þura dóttir hans fór
með gamanmál sín, má það mik-
ið vera, ef það er ekki hans al-
vara og raunsæi, er heyrist að
baki gamanmálanna.
Um og eftir 1890 varð gagn-
gerð breyting á vísnagerð Mý-
vetninga. Ungur maður kom í
sveitina 1887. Hann var fæddur
Mývetningur og Mývetningur í
allar ættir, en alinn upp af for-
eldrum sínum, Mývetningum, í
nágrannasveit. En e. t. v. hefur
fjarvistin bernsku- og unglings-
árin orðið til þess, að hann fékk
þann tón í vísnagerðina, er var
við hæfi þessarrar þéttbýlu
sveitar frjálsborins fólks, sem í
senn var djarft í hugsun og þó
gætið í orði. Lagðir voru til hlið-
ar dýrir hættir nema rétt örsjald-
an til vitnis um, að menn kynnu
þá enn, einnig fornar kenningar
og skrúðmælgi, stundum líka
stuðlar og höfuðstafir, en í stað
þess komu orðaleikir, helzt kími-
legir, gáskafullir og óvæntir.
Lögð voru til hliðar hin breiðu
spjótin. Er menn hugðust stinga
einhvern undir brynjuna var
það helzt gert með grönnum títu-
prjóni, eins og í glettni. Sá hét
Jón Þorsteinsson, kenndur við
Arnarvatn, þar sem hann bjó
lengst, er innleiddi þennan nýja
tón, hinn mývetnska tón, í vísna-
gerðina, skáld af guðs náð, er
orti lítið nema af gamni sínu og
öðrum til skemmtunar, og
geymdi vísur sínar og kvæði
eigi annars staðar en í ærbók-
inni. í fyrstu fannst mörgum
þetta rugl eitt, einkum þegar
hann leyfði sér að kasta höfuð-
einkennum kveðskaparins, stuðl-
um og höfuðstöfum fyrir borð,
en fyrr en varði tóku jafnaldrar
hans upp kvæðalag hans og síð-
an næsta kynslóð,þegar hún byrj
aði að kasta fram stökum, stúlk-
urnar ekki síður en piltarnir.
Loks tóku aðrir Þingeyingar að
reyna að ná laginu. Jón var for-
söngvarinn fram á áttræðisald-
ur, en í kór hans átti hver að
syngja með sínu nefi. Dæmi um
þennan mývetnska tón í lausa-
vísum er þessi vísa í' orðastað
efnaðasta bónda sveitarinnar:
Hér er öll mín ull í poka
og ögn í belg,
svo er ögn í öðrum poka
og ögn í litlum belg.
Svo er hér dæmi um það,
hvernig Jón kvaðst á við jafn-
aldra sína, er tekið höfðu af hon-
um tóninn:
Björgvin í Garði, bróðir
Þuru, fékk kalsár á fætur af því
að liggja úti í klettaskútum og
snjóhúsum uppi á öræfum í
mestu frostbyljunum frostavetur-
inn 1918, og kvæntist síðan kon-
unni, er hjúkraði honum eftir
heimkomuna. Um þetta var
kveðið:
Ef komast viltu í kvennanáð
og hvíla þig við ærnar,
hafðu Björgvins heillaráð
og höggðu af þér tærnar.
Þessu svaraði Jón:
Biðill Jönu byrjaði
tærnar af sér skera,
Helgi bóndi hrópaði:
Láttu þær alveg vera!
Föstudagur 9. ógúst 1963
»í kringum Þuru í 6arði«
4) Verkamaðurinn