Dagur - 05.09.1998, Qupperneq 2

II-LAUGARDAGUR 5. SEPTEMBER 1998
SÖGUR OG SAGNIR

Brattholt um aldamótin. Hér átti Sigríður Tómasdóttir heima aiia sína æfi, en hún fæddist 1871.
Birgir Thorlaöus:
MmuismerM nm
merka konu
Við gangstíginn niður að Gull-
fossi er steindrangur, sem fluttur
var frá Miðdal í Mosfellssveit og
í hann felld vangamynd af Sigríði
í Brattholti.
Sigríður var dóttir Tómasar
Tómassonar bónda í Brattholti
og konu hans Margrétar Þórðar-
dóttur. Gullfoss var að hálfu í
eigu Brattholtsbónda, en að hinu
leytinu í eigu tveggja jarða í
Hrunamannahreppi, handan
Hvítár. Sigríður var fædd í Bratt-
holti 24. febrúar 1871 og átti þar
alla tíð heima. Hún varð land-
skunn fyrir baráttu sína gegn því
að Gullfoss kæmist í hendur út-
Iendinga og yrði virkjaður, en
nokkur áhugi var á því um tíma
hjá erlendum fjármálamönnum
að tryggja sér réttindi til vatns-
virkjunar hér á landi.
I för Sveins Björnssonar for-
seta íslands til Vestfjarða árið
1951 sagði hann okkur förunaut-
um sínum margt um kynni sín af
Sigríði. Þegar Sveinn var mál-
færslumaður við Landsyfirrétt-
inn kom Sigríður til hans og bað
hann að aðstoða sig í sérkenni-
legu máli. Bændur í Biskups-
tungum höfðu bundist samtök-
um um að koma upp afréttargirð-
ingu, sem Sigríður taldi að myndi
leiða til aukins ágangs sauðfjár á
land Brattholts. Byrjað var að
girða, en Sigríður reif upp að
nóttu það sem girt hafði verið
daginn áður. Þegar þessu hafði
farið fram um hríð var Sigríður
kærð til sýslumanns. Var nú er-
indi hennar tíl Sveins Björnsson-
ar aðleita aðstoðar hans í máli
þessu. Sveinn skýrði fyrir henni
að hún hlyti að fá dóm fyrir þetta
ólöglega athæfi, en hann skyldi
reyna að vinna að því að dómur-
inn yrði eins mildur og kostur
væri. Þetta fór þannig að mála-
reksturinn mun hafa lognast út
af.
Atferli stúlkunnar sýnir nokk-
uð skaplyndi hennar.
En Sveinn Björnsson átti eftir
að kynnast henni í öðru máli.
Sigríður mun hafa fengið föður
sinn til þess að lofa því að láta
engan fá nokkur réttindi yfir
Gullfossi, því að hún gat ekki
hugsað sér að þessu fagra nátt-
úruundri yrði spillt með virkjun.
Tómasi höfðu verið boðnir miklir
fjármunir fyrir slík réttindi. Þó
fór það svo að faðir hennar var,
að hennar sögn, blekktur til þess
árið 1909 að gera Ieigusamning
um vatnsréttindin og sama gerðu
hinir eigendurnir. Svo var er-
lendu félagi afhent þessi réttindi.
Þegar Sigríður fór til Reykja-
víkur til þess að fá aðstoð í mála-
rekstri sínum, var hún óráðin í
hvert hún ætti að snúa sér, en
þegar hún gekk niður Laugaveg-
inn skimandi í ýmsar áttir vék sér
að henni kona, nokkuð við aldur,
og spurði hvers hún leitaði. Sig-
ríður sagði henni málavexti. Kon-
an sagðist skyldu biðja son sinn
að aðstoða hana. Þetta var Elísa-
bet, móðir Sveins Björnssonar.
Sigríður vildi fá leigusamning-
inn um vatnsréttindin ógiltan.
Það tókst ekki. Þá fékk hún föð-
ur sinn til þess að neita að taka
við hinni árlegu leigu fyrir rétt-
indin. En ekki dugði það heldur.
Þá hótaði Sigríður að við fyrstu
skóflustungu til virkjunar Gull-
foss myndi hún henda sér í foss-
inn og sjá svo hvort mönnum
þætti gæfulegt að halda áfram.
Munu menn ekki hafa efað, að
hún myndi efna það heit.
Gullfossmálinu lauk þannig að
hinir erlendu handhafar vatns-
réttindanna misstu áhugann á
virkjun, hættu að greiða leiguna
og féll þá samningurinn úr gildi.
Sigríður í Brattholti á það skilið,
sagði Sveinn Björnsson, að henn-
ar sé minnst fyrir landvörn sína.
Mér var kunnugt um að Rík-
Sveinn Björnsson, forseti.
arður Jónsson myndhöggvari
hafði teiknað vangamynd af Sig-
ríði og minntist ég á það við
hann, hvort hann myndi ekki
vilja láta steypa myndina í eir og
að henni yrði komið fyrir við
Gullfoss til minningar um Sig-
ríði. Ríkarður var fús til sam-
starfs um þetta, en lét mig vita að
mynd sú sem hann ætti af Sigríði
væri teiknuð eftir minni, en þá
mynd sem hann teiknaði af Sig-
ríði þegar hún sat fyrir, hefði hún
eyðilagt, ekki viljað láta gera
mynd af sér. Hinsvegar sagðist
Ríkarður hafa gert seinni mynd-
ina strax meðan honum var and-
lit Sigríðar í fersku minni, og er
ekki að efa að myndin muni vera
mjög lík. Þó er e.t.v. vegna þessa
réttara að líta á myndina við
Gullfoss fremur sem táknmynd
en raunverulega.
Jónas Jónsson frá Hriflu ræddi
stundum við mig í síma um þess-
ar myndir og var hann mjög
áhugasamur um að mynd Sigríð-
ar yrði komið fyrir við GuIIfoss og
átti hann raunar hugmyndina að
því.
Menntamálaráðuneytið ritaði
sýslunefnd Árnessýslu 26. ágúst
1959 og Ieitaði eftir, hvort hún
hefði nokkuð við það að athuga
að minnismerkinu yrði komið
fyrir við fossinn og barst jákvætt
svar sýslumanns. Þá var aflað
samþykkis nánustu vandamanna
Sigríðar, en hún hafði andast
árið 1957.
Arnesingafélagið í Reykjavík
hélt árlega Jónsmessumót og nú
skyldi það fara fram 24. júní
1978. Fór félagsstjórnin fram á
að afhjúpun minnisvarðans færi
fram þann dag áður en samkoma
félagsins í Aratungu hæfist. Á
fundi Arnesingafélagsins hafði
þá fyrir nokkru verið samþykkt
tillaga um að reisa Sigríði minn-
ismerki, óah'itandi um aðgerðir
ráðuneytisins og fyrirætlanir í
málinu. I framhaldi af samþykkt
félagsins hófust viðræður milli
forystumanna félagsins, Bjarna
K. Bjarnasonar, þáverandi borg-
ardómara, og Arinbjarnar Kol-
beinssonar læknis, um að vinna
saman að málinu. Að ósk ráðu-
neytisins var einnig Ieitað sam-
starfs við Samband sunnlenskra
kvenna. Menntamálaráðuneytið
bar kostnað af verkinu, en Arnes-
ingafélagið sá um að fá Sigríði
Guðmundsdóttur myndhöggvara
til þess að velja stein fyrir mynd-
ina, fella hana í steininn og velja
honum stað við Gullfoss.
Afhjúpun minnisvarðans fór
fram síðdegis laugardaginn 24.
júní 1978. Næsta dag fóru fram
kosningar til Alþingis og því gat
Vilhjálmur Hjálmarsson mennta-
málaráðherra ekki komið austur
þennan dag, þar sem hann var
austur á landi í kjördæmi sínu.
Ég var þarna af hálfu ráðuneytis-
ins. Sigurhanna Gunnarsdóttir,
formaður Sambands sunnlenskra
kvenna, afhjúpaði minnismerkið.
Athöfn þessi hafði ekki verið
auglýst, en nokkrir látnir vita um
hana. Var þarna allstór hópur
manna og síðan var samkoma Ar-
nesingafélagsins í Aratungu.
Árið 1975 bauð Einar bóndi
Guðmundsson í Brattholti Nátt-
úruverndarráði að gjöf Iandræmu
meðfram Hvítárgljúfri þar sem
Gullfoss er. Skilyrði var að landið
yrði girt og það ævinlega notað í
samræmi við anda náttúruvernd-
arlaga.
Þáverandi formaður Náttúru-
verndarráðs, Eysteinn Jónsson,
Ieitaði samþyldds menntamála-
ráðuneytisins til þess að veita
gjöfinni viðtöku og var það auð-
sótt. En Gullfoss hafði ríkissjóð-
ur keypt árið 1945 af Einari í
Brattholti, Árna Jónssyni í
Tungufelli og Guðjóni Jónssyni.
Sigríður í Brattholti er meðal
brautryðjend. í náttúruvernd og
barátta henii. hafði mikil áhrif.
Auðvitað haf uenn á öllum tím-
um dáðst að • gurð Iandsins, en
ýmsum þykir það fallegast þegar
vel veiðist. Á tímum mikillar
tækni, þegar unnt er að bylta og
breyta Iamb igi á stórfelldan
hátt, þarf Ála aðgæslu og
ábyrgð í frami.væmdum. Jóhann-
es skáld úr Koilum segir í ljóði að
spóinn myndi vilja gera landið
allt að einum flóa. Aðrir vilja
virkja nálega allt sem rennur og
meira til. Vandi þeirra sem stýra
umhverfismálum er því ærinn, að
hlutast til um að auðlindir lands-
ins séu nýttar á skynsamlegan
hátt, án spjalla sem framtíðin
mun ekki fyrirgefa.
Hagyrðingaþáttur
Fréttir herma að forystuþjóð ver-
aldar sé haldin þeirri áráttu að
velja sér „róulausa" forseta. Síð-
an eyðir hún milljörðum í að flet-
ta ofan af afrekum þeirra og þefa
upp bletti eftir þá hist og her.
Þetta er hennar aðal hobbý
ásamt sprengjukasti.
Hart er vtða heimi í,
hórdómshrot ogjyllirí,
enda mæðist mjög af þvt
Móna greyið Lúinský.
Einnig hetjan Hillarý
- herra Klinton veldur þvt,
hann er út um horg og hý
að hrúka kdf og svtnarí.
Aðferð hans er ekki ný;
eins var mister Kennedý!
Jafnvel enginn alvegfrí,
erfðasyndin veldur því.
Vtst md heyra veröld í
vopnabrak og sprengjugný.
- St'ður þarf að sinna því
en sæðisblettum pilsum t.
Sumir halda að Jeltsín gamli sé
orðinn of hrumur til að stjórna
Rússum, en það er ekki rétt.
Leynist mjög í öldnum enn
ærinn fídonskraftur;
Jeltsín rekur rúðamenn
- og ræður síðun aftur.
Illa fór fýrir Skúla skiptilykli
um daginn, samanber Dag 18.
ág. bls. 26.
Heyrðist hvellur heldur mikill,
herjans draslið sundur hrast,
þegar Skúli skiptilykill
skellti hurðum nokkuð fast.
Haust
Senn er horfin sumarbltða,
setja hútinn þarf i naust.
Gamla fólkið fer að kvtða
fyrir dögum þeim er ht'ða
og mæta okkur endalaust.
Þó er hara hest að vera
hrattur, segja fróðir menn.
Það er alveg um að gera
- ekki lúta ú neinu hera.
Aftur kemur sumar senn.
Búi.