Dagur - Tíminn - 09.11.1996, Page 5

|Dagur-®œröm
Laugardagur 9. nóvember 1996 - V
SOGUR O G SAGNIR
l
Kaghýdd-
ur og lót-
inn dúsa í
Múrnum í
26 ór
Þjóðsagnapersónan
Arnes og leikgerving-
ur hennar er vel þekkt.
Ólafur Briem rannsakaði
feril Arnesar og kemur
hann við sögu í mörgum
köflum í riti hans um úti-
legumenn. Ólafur telur
Arnes vera fæddan á Sel-
tjarnarnesi, en uppalinn
á Kjalarnesi. Á Ákranes
flutti hann 1751 og var
bendlaður við sauða-
þjófnað bæði þar og áður
á Kjalarnesi. 1755 strauk
hann til Vestijarða, en
tveim árum síðar var
hann aftur kominn suður
og lá úti í Illagili í Akra-
Qalli um daga, en gisti
um nætur í Móakoti og
stundaði sauðaþjófnað á-
samt mæðginum sem þar
bjuggu.
Síðan var hann í felum
á Álftanesi og hlýtur ein-
hver að hafa skotið yfir
hann skjólshúsi þar. Síð-
an hljóp hann aftur til
VestQarða og þar mun
hann hafa hitt þau Höllu
og Eyvind.
Ólafur getur ýmissa
staða þar sem Arnes
hafðist við, aðallega í
hellum og oft virðist hann
hafa átt innhlaup á bæj-
um. Kannski hefur hann
lagt með sér einn og einn
stolinn sauð, eins og
sannaðist í Móakoti, en á-
búendur þar hlutu dóm á
sínum tíma.
Þegar Arnes náðist
1765, var hann dæmdur
á Esjubergsþingi til „að
kaghýðast og brenni-
merkjast á enni og erliða
í járnum í því íslenska
tugthúsi sína lífstíð". Var
dómurinn staðfestur á
Alþingi. Hann var þó
aldrei brennimerktur, en
mun hafa setið í fanga-
húsinu í 26 ár, þá var
hann náðaður.
Þegar þú gengur
um þenna reit
Ferðafólk frá Smáragili og Prestbakka í Hrútafirði á sl. sumri skoðar grafreitinn á Þönglabakka, en báðir kirkju-
garðarnir í Hrútafirði hafa verið stórlega aðbættir á næstliðnum misserum. Steinarnir á miðri mynd eru hinn
gamli grundvöllur Þönglabakkakirkju. Legsteininn eina ber við grjót- og torfhlaðinn kirkjugarðsvegginn. Ljósm.Á.s.
Ahausti fyrir 16 árum gerði
ég staðfræði- og skoðun-
arferð út í Fjörður vegna
ritsmíðar um Þöngla-
bakka, prestssetur og kirkjusókn,
ásamt nokkru ágripi um útsókn
Þönglabakkaprestakalls í Flatey og
á Flateyjardal. Var kirkja í Flatey
tekin ofan skömmu fyrir aldamót,
þegar kirkjusetrið var flutt að
Brettingsstöðum, þar sem nýtt
kirkjuhús var vígt 1897. Stóð svo í
60 ár, uns kirkjustaðurinn var
færður út í eyjuna aftur og endur-
byggð Brettingsstaðakirkjan vígð
þar 1959. Kirkjugarðurinn á
Brettingsstöðum er prýðilega girt-
ur, sleginn á hvert sumar og um
hann hirt í bestan máta. Sér
heimafólk sumarverunnar á Brett-
ingsstöðum og Jökulsá um graf-
reitinn í auðri byggð, en Flateyjar-
dalur fór endanlega í eyði 1953.
Flatey 1967. Er sú saga ekki tilefni
þessara orða, né ferð út á Flateyj-
ardal í sumar leið, heldur bíður
næsta árs, er öld er liðin frá vígslu
hins fyrsta og eina kirkjuhúss á
Brettingsstöðum.
Vikið skal vestur yfir Bjarnar-
íjall og að komunni að Þöngla-
bakka um sextándu sumarhelgina.
Ríkti þá eigi svo djúp kyrrð í
Fjörðum sem haustdaginn 1980,
þegar við feðgar frá Mælifelli vor-
um þar einir á ferð með Magnúsi
Stefánssyni í Fagraskógi og Sig-
mundi Magnússyni frá Grímsey, en
hann staðkunnugur og niðji síra
Jóns J. Reykjalíns á Þönglabakka.
Fjörðurnar fóru í eyði 1944. Var
þá aðeins byggð á 3 jörðum, kirkju-
staðnum og í Botni í Þorgeirsfirði
og á Tindriðastöðum í firðinum
hinum eystri. Voru hús þá rifin og
kirkjan felld, en timburstofa lítil á
hinu forna prestssetri látin standa
um sinn að ósk slysavarnarfélaga,
uns skipbrotsmannaskýli yrði reist.
Varð það á fárra ára fresti, vandað
hús, norður undan staðnum og nær
sjó. Lengi eitt aðeins þriggja húsa í
Fjörðum, hin eru skipbrotsmanna-
skýlið í Keílavík og gangnamanna-
kofinn á Gili, innst í Ilvalvatnsfirði,
en þar er nú risin vegleg bygging
austan ár fyrir gangnamenn, nýtt
einnig fyrir landvörð og ferðafólk á
sumar, enda eru ferðir norður í
Fjörður mjög í tísku á þessum
misserum. Nokkur aðstaða er og á
Kaðalsstöðum við rústir útihúsa
Björns Líndals, er snjóflóðið tók
1919, en göngubrú á djúpa og
vatnsmikla Hvalvatnsljarðarána
sett á síðsumri 1995 í átt af Tind-
riðastöðum. Eigi all skammur
gangur frá Kaðalsstöðum á brúna
um vítt og slétt undirlendið, en
næsta blautt, enda aðeins sjónar-
mun yfir sjávarmáli á stórstraums-
Ijöru. Göngubrúin auðveldar til alls
munar leiðina vestur um Brekku-
dal og út að Þönglabakka og í Þor-
geirsljörðinn, þar sem kvöldið er
fagurt og náttstaður góður, þá
Frelsarinn gefur veðrið blítt.
Svolítil timburstofa utan um
reykháf, sem hélt henni uppi og
hangandi í roki, leifarnar af síð-
asta íveruhúsinu á hinu gamla
prestbóli, stóð enn á bæjarhólnum
fyrir 16 árum og bær yfir kirkju-
garðinn, austur af, en furðu bratt
að bæjarbaki. Lítið sér nú fyrir
hrundum rústunum og er bæjar-
stæðið óraskað, en vert að vernda
og friðlýsa. — Hlaðinn grjót- og
torfgarður um grafreit kynslóða
allrar byggðarsögu í Fjörðum hef-
ur enn látið undan síga og staur-
stubbarnir í rekasælu plássi eru
fúnir ofan á garðsveggjum og
gaddavírinn ryðgaður og slitinn.
Spýturnar, sem voru í sáluhliðinu,
eru feysknar og farnar. Veit hliðið
frá bæ, en mót vestri og kirkjudyr-
um. Ilinn eini legsteinn í kirkju-
garðinum, nema einhverjir finnist
sokknir í moldirnar, er á leiði ís-
aks Jónssonar, aðkomumanns sem
drukknaði í Nykurtjörn uppi á Þor-
geirshöfða 1906. Lítill, hvítur
marmarasteinn, sem nú hefur ver-
ið skemmdur við haglaskot. Ef til
vill hafði rjúpa sest á steininn. Vel
sér enn móta fyrir stærstu stein-
unum í grjóthiöðnum grunni
kirkjuhússins í miðjum garði, en
mjög að sökkva, svo og stórgrýti,
sem fært var að hverju horni hins
litla trékirkjuhúss, en akker-
iskeðju krækt í og fest við húsið til
varnar foki. Er sá varnaður al-
kunnur og var víða á hafður.
f heiðurlegri minningu þeirra,
sem hér háðu erfiða lífsbaráttuna
öld af öld, norður við Dumbshaf í
mjög snjóþungri sveit og tiltakan-
lega afskekktri, og vegna síaukins
straums ferðafólks, þarf um að
bæta á hinu forna — og eina —
frægðarsetri Fjörðunga. Hef ég
orðfært það við umsjónarmann
kirkjugarða, Guðmund Rafn Sig-
urðsson, og tók hann því þegar lík-
lega og sýndi málinu áhuga. Varð-
ar það aðeins kirkjugarðinn og þá
um leið hið ævagamla kirkjustæði í
grafreitnum, en friðlýsing bæjar-
hóls og hlaðs í höndum þjóðminja-
varðar. Er ekki að efa, að sóknar-
prestur hins kirkjulausa, helga
reits í mannauðri sókn við ysta
haf, síra Pétur Þórarinsson í Lauf-
ási, muni hlutast til um, að leitað
verði framlags úr kirkjugarða-
sjóðnum Þönglabakkagarði til
fegrunar og aðbóta, ásamt sóknar-
nefndinni inni í Hverfi, sveitar-
stjóra, Guðnýju Sverrisdóttur frá
Lómatjörn, og öðrum þeim, sem
láta sig varða sögu, hefð og helgi,
en horfa fram til fulls sóma við
aukna umferð aðvífandi fólks og
gagnrýna skoðun þess, þegar það
kemur að helgum reit.
Kirkjugarðurinn á Þönglabakka
er svo lítill, enda sóknin afar fá-
menn og margir hlotið hina votu
gröf, að létt verk verður að lag-
færa og bæta í garðsveggina og
hækka þá, en góð stunga hið
næsta og grjót niðri í fjöru. Þegar
sett hefur verið snotur grind í hlið-
ið, þar sem sóknarfólkið í Fjörðum
gekk fyrrum í garðinn og til kirkju
sinnar, og kirkjustæðið hlaðið upp
og minningarmark sett við kórgafl
í altaris stað, þar sem vé þessa
gamla kirkjuseturs var frá önd-
verðu og allt til 1944, verður til
reiðu bænin heit.
Ágúst Sigurðsson:
llöfundur er sóknarprestur að
l’restbakka í Hrútafirði.
ÚR HANDRAÐANUM
Maríufiskur þá og Maríufiskur nú
s
miklu fréttaflóði um laxveið-
ar sem nú tíðkast hefur
komið upp hugtakið Maríu-
lax. Myndbirtingar af stoltu lax-
veiðifólki með feng sinn í hönd-
unum eru tíðar og fylgir stund-
um með að þarna sé kona eða
krakki með Maríufiskinn sinn.
Skýringin er sú að fyrsti laxinn,
sem veiðikona eða -krakki
krækir í og landar, sé kallaður
Maríulax.
Eitthvað kann þetta að vera
málum blandið, en þjóðtrú tek-
ur oft breytingum í tímans rás
og má allt eins kalla lax Maríu-
fisk eins og þorsk eða lúðu. Þá
er farið að telja viðvaningum
trú um að þeir eigi að bíta
veiðiuggann af fyrsta laxinum
sem þeir veiða. Sá siður hefur
varla verið útbreiddur, þótt nú
sé verið að gera hann að ein-
hverju heillamerki. Kannski
þetta sé að verða svipaður
hrekkur og tíðkaðist á skútum,
að senda unglinga í sinni fyrstu
veiðiferð með mat til að gefa
kjölsvíninu.
Sagnaþulurinn Jón „forni“
Þorkelsson, doktor og lands-
bókavörður, var skáld gott og
orti undir listamannsnafninu
Fornólfur. Hann skrifaði eftir-
farandi um Maríufiskinn og sitt-
hvað fleira um aflabrögð:
Það er gömul trú, að gott sé
að láta kvenfólk handleika
öngla og veiðarfœri, því að þá
verði hvort tveggja fiskið, eink-
um þgkir það nœr óyggjandi,
að heilagfiski dragist á öngla.
Því trúa menn og, að kvensamir
menn séu fisknari og veiðnari
en aðrir menn, og það er segin
saga, að sá hafi nýlega átt gott
við kvenmann, er fyrstur dreg-
ur fisk í hverjum róðri, eins og
þessi staka segir:
Þyrsklingur um þorska grund
þykir nauðatregur;
sá hefir fiplað seima hrund,
sem að fyrstur dregur.
Þessi fiskur, er fyrstur var
dreginn á skip, var kallaður
Maríufiskur, því að hann átti
að gefa Maríu guðs móður, til
fiskheilla sér.
Nafnið „Maríufiskur“ mun
enn haldast austur í Mýrdal, og
víst er, að það var þar enn
kunnugt 1709, þegar Árni
Magnússon var þar áferð, þótt
fiskgjald þetta vœri horfið fyrir
löngu. Árni getur þessa svo:
„Maríufiskur hefur heitið í Mýr-
dalsveiðistöðum; var fyrsti fisk-
ur, er dróst á skip í hverjum
róðri, og var hann gefinn fá-
tœkum. Menn engir muna til
hans, heldur hafa heyrt hann
nefndan; mun elt hafa eptir af
páfadómi. “
Margar fleiri sagnir og skýr-
ingar á Maríufiski eru til og eru
samhljóða í því að fyrsta drátt
sinn eigi menn að gefa fátæk-
um.
í mörgum verstöðvum var sá
siður í heiðri hafður, þótt nafn-
giftin Maríufiskur væri gleymd.
Þótti það mikið happamerki að
fyrsti fiskurinn, sem verðandi
sjómaður dró, væri vænn og
kæmi sér vel fyrir þann sem
þáði.
Nú á dögum fer litlum sögum
af því hvort Maríulaxinn fer til
fátækra og þurfandi eða í reyk-
ingu og síðan á allsnægtaborð
þeirra sem efni hafa á laxveiði-
leyfum.