Dagblaðið Vísir - DV - 07.01.1984, Qupperneq 16

16
DV. LAUGARDAGUR 7. JANUAR 1984.
Bæknr og békasöfnun XXXV:
Blöðin áhugaverðust
1 þeim greinum, sem þegar eru aö
baki, um prentun og útgáfustarf-
semi í Reykjavík og á Akueyri, er
ljóst, aö þar voru blööin og timaritin
mest áberandi. Lágu vafalaust til
þessa ýmsar ástæöur, en hin veiga-
mesta hefur án efa veriö almennur
áhugi á hverskonar fréttaefni og
öörum almennum fróöleik, sem væg-
ast sagt var lengi vel af skornum
skammti í landi fámennis og erfiöra
samgangna. Til slíkra rita var einnig
oft stofnaö af kunnum mennta- og
fræðimönnum bæði til stuönings hug-
sjóna- og baráttumálum á sviöi
þjóðmála, en einnig annarra áhuga-
mála af ýmsu tagi. Oftast uröu þau
skammlíf og því lítil aö vöxtum, og
var svo á því tímabili, sem hér um
ræöir, aö aöeins kom út eitt tímarit
og tvö blöö, sem náðu aö festa nokkr-
ar rætur um tíma. Veröa slík rit nú
upp talin og aö mestu í þeirri röö,
sem þau hófu útkomu.
Upphaf bindindis-
samtakanna
Hiö fyrsta þeirra voru „Bindindis-
tíðindi”, gefin út á vegum góö-
templaradeildarinnar Isafoldar,
sem mun hafa verið fyrsta deild
þeirra samtaka stofnuö hér á landi,
og er lauslega frá þessu skýrt í 1.
tbl., er út kom 6. desember 1884:
„Sunnudaginn 30. f.m. var hinn
venjulegi vikufundur haldinn í deild-
inni „Isafold” og voru um 60 félags-
menn á fundi. Rætt var um útgáfu
„Bindindistíðinda” og var samþykkt,
aö þau skyldu útgefin í nafni deildar-
innar. Þrem félagsmönnum var faliö
á hendur aö lesa yfir innihald þeirra.
Einn félagsmaður haföi lofað aö
kosta 1. blaðið”. Ekki uröu blööin
mörg, alls aöeins fimm (64 bls.), hið
síöasta 27. okt. 1885.
Framtakssamur
áhugamaður
Líklegt er, aö aðalhvatamaður
þessarar útgáfu hafi verið ungur
kunnur atkvæöamaöur á Akurey ri og
m.a. bæjarfulltrúi þar í áratugi.
Haföi hann áöur staðið aö útgáfu
„Ganglera”, 1870-71, sbr. XXXIV.
gr. Síðasta áriö, 1893, fluttist
„Noröurljósiö”, sem fyrr segir, til
Reykjavíkur og var ritstjóri þess þar
Hjálmar Sigurösson (1857—1903),
síðar ritstjóri „Æskunnar”, 1900—
1903.
„Lýður" Matthíasar
Þá er „Lýður, hálfsmánaðarblað,
fyrir menntamál, fréttir o.fl.”. Ut-
gefandi og ritstjóri Matthias
Jochumsson. Hóf blað þetta göngu
sína h. 19. sept. 1888 og hófst ávarp
ritstjórans meö þessum orðum: —
„Góöir landar. — Þrátt fyrir hiö bág-
borna ástand, sem enn kreppir aö
landi voru, einkum noröan- og
austanlands, hafa nokkrir framfara-'
vinir hér viö Eyjafjörö lofaö nokkru
fé til þess aö stofna fyrir — nýtt
alþýðublað. Aö vísu koma sem
stendur út 5 fréttablöö á landinu,
sem viröast mætti nóg hvaö töluna
snertir, en 3 þeirra eru Reykjavíkur-
blöð, 1 ísfirzkt og 1 norölenzkt; en
þetta síðastnefnda blaö þykir
mörgum vera of lítið, enda er aðal-
þörfin sú, aö koma út blaði, sem víö-
tækara sé en þaö, gæfi rúm fleiri
röddum, stéttum og flokkum og næöi
því fy llra trausti og víöari áheym. ”
Þrátt fyrir góöan tilgang og vonir
varð „Lýður” skammlífur. Komu 25
tbl. út af 1. árg„ en 20 af 2. árg. og
lauk blaöinu 2. febrúar 1891. Var þó
ekki hér um aö kenna skorti á
dugnaöi eöa hæfileikum ritstjórans,
nema síöur væri og allir þekkja,
heldur var enn aö verki deyfð
almennings og óskilvísi áskrifenda,
sem hann fékk ekki við ráöiö.
Þrautseigir
í fararbroddi
Ariö 1893 hóf enn útkomu blaö,
„Stefnir”, og varö æviskeið þess hið
lengsta á þessu tímabili, 1.—12. árg.,
1893—1905. Höfðu allir þeir eraðþví
\
J ó ii r a u ð i.
1. Ulað.
Kostur 10 aura blaftid. Fæst bjá Asgoiri Sigurdusyui.
Til 1C8Cii »1 anna.
licnr Ijolili inanna æski fptir
]»vi i'j't tDuui ;iA va-ri lij»*r út
bkfinu;til)l;tOi. er liktist luss konai blöö*
um i ööruiu lómlum. Al |»»*irri ú»ta*ðu
liöi m vér r.i'ibt i að f’eíaútblaö l»ftta.
Vou’um vj.-r aö J»aö |»vi lremur fái KÓöar
viötökur. Jiar seiu svo litur út, s«Ui ald-
rei inuni vvröa s\o lioiöskýrt a liessuui
vctri aö „Noröurljóbiö** sjáist, eu fiaöan
vantum vcr aliir skcmmtunnr op lleiri
góöra hluta, vcpua fiess að vér utum aö
.,öíl þióö rjcl homur að olau'*.
j»ó „Jón rauör4 sö rauður bæði á
húö o^ hár inuu hunu saiut ckki vcróa
ueitt tiokksblaö or tn mur fvlgi ai>tur-
Lalils tn liauisóknarniönnum. N«-i.
Nonui jitii inu . gamná sér við báð.i
ílokka. yiusa lléiri og ymislcgt annað cii
l»óhtik. Voiium \ér aö nienu taki bou-
uin ckki illa i'i»i» græskulaust gamaii.
j>aö cr 6sk vor aö, scm tlcstir vililu
seuda oas skcuiiiitilcgar suiágrcinar, tii
að stjrkja biaö vort. hvcrs cluis sciu « ru
og skulum vcr ai>lur taka lram l>\i viö-
vikjaudi að „.Jón i'auúi" c*r ekkert llokks-
b!að cða Ijlgiliskur m iuuu sérstakra
mauua ai h.cgra cöa viustra llukki. ISlik-
um boudurn iatur hauii ckki biuda sig.
Kkki cr ucitt last ákveöiö euu hveisu
oi»t, cða á hvaða tnua blaöiö komi út,
og lei' ]>aö lyrst um sinu eptir kriugum-
tUcöum og hvcinig biaöinu veröur tckiö
Hvcrt eintak l>css kostar IU aura og
la-st bji uudiintuöum, og á pruutsuiiöju
^Froöa".
Udde^ri 1U. lebrúar ldtíti.
A . Slmi. J.wnll
Bcucdilti rcid um IKcyltjadal.
eiuu bryggilegur ai>turbaldssóugur
mcö siuu lagi.
Bcn«*dikt rciö uin lieykjadal,
viilir h.-inn. stillir lianu,
uudir tók i úllasal.
J>ar rauöur logimi brnmi. I
Drjúgau lagöi viudinu eptir doluuum.:,;
lraiu.
l>ar kom út cinti „troiuiieter",
villir liaiin. stillir hanu,
lúðuriiin á baki ber
l»ar rauöur logiun braun.
Drjúgau la.^öi viudmu cptir dolunum
fruui.
]>ar koiu út cinn mcrkiamanu,
villir lianu, stillir lianu,
stóra bar bai.u striöstáuauu,
|>ar rauöur loginu braiin.
:,: Drjúgau lagði viudiuu cptir dolunum ,
irum.
[>ar kom út ciun „gciieral**,
villir bann, stillir Íianu.
Tyrlings búinn bcittum tal,
l>ar ruuöur iogmu biann.
:,: Drjúgau lugði viudiunoptirdolunum
Iram.
l>ar kom lika tleira fóik,
villir hanu, st'liir haun,
sumir báiu byssu holk,
par rauöur logiuu braun.
Dijúgau lugði viudinn eptir dóluuum:,.
Stuðlað að rýmkun
prentunar
Þaö var einnig Jón Olafsson, er þá
sat á Alþingi fyrir Suöur-Múlasýslu,
sem bar fram frumvarp áriö 1885, en
samkvæmt því skyldi mönnum
heimilt aö stofna prentsmiðju og
stunda prentiön, er væru fjárráöa og
heföu óflekkað mannorð. Að vísu
náöi frumvarpiö ekki fram aö ganga
á þessu þingi, en þaö var borið fram
aö nýju á næsta ári og samþykkt þá
meö nokkrum breytingum.
Hugurinn stóð til
landsmála
En nú verður aö nýju horfið til
baka til þess tíma, er J.O. var enn í
skóla, en jafnframt meö allan hug-
ann viö landsmálin og baráttuna
gegn yfirráðum „danska valdsins”.
Viröast engin bönd hafa haldið
honum við nám og hvarf hann úr
skóla, áður en komið væri aö
stúdentsprófi. Geröist hann hinsveg-
ar þá strax blaðamaður viö
nýstofnaö blaö, „Baldur”, og taliö,
að hann hafi ritaö þaö að miklu leyti,
þótt ekki væri þess getiö nema á 2.
árg. 1.—3. tbl. og 3. árg„ en þar var
hann nefndur ritstjóri. Verður ekki
fjölyrt um blaö þetta, er sem vænta
mátti var mjög róttækt í afstöðu
sinni gegn dönskum stjórnvöldum og
stuöningsmönnum þeirra hér á
landi, sem J.O. nefndi danska Is-
lendinga.
„ísiendingabragur"
olli uppnámi
Lauk útkomu blaösins meö 4. tbl. 3.
árg. h. 19. marz 1870, daginn fyrir 20
ára afmælisdag J.O., meö kvæöi
hans „Islendinga-brag”, sem olli
miklu uppnámi í stjórnarherbúöum,
jafnframt því sem þaö „flaug” um
allt land og nafn höfundar varö á
hvers manns vörum. Þarf engan aö
undra viðbrögðin, sérstaklega viö
ööru erindi kvæöisins, sem hljóöaöi
þannig:
Prentnnm undirstaða að
samlieldni þjððarinnar
maöur aö nafni Asgeir Sigurösson
(1864—1935), en hann er talinn útgef-
andi og ábm. aö 3.-5. tbl. Varö hann
síöar þekktur maöur hér á landi m.a.
sem aðalræðismaður Breta og
stjórnandi verzlunarfyrirtækis í
Reykjavík, sem enn er viö hann
kennt. Sami maður gaf út smáblað,
er nefndist „Jón rauöi”, en nafniö
dregiö af bleikum og dumbrauöum
pappír, sem það var prentað á. Var
því ætlað aö flytja skemmti- og
dægrastyttingarefni, en aðeins komu
út þrjú tbl., öll á árinu 1886.
Björn „Fróði"
Um svipað leyti komu út tvö sjálf-
stæö smáblöö á vegum Björns
„yngri” Jónssonar prentara, bæöi
nefnd „Akureyrarpósturinn”. Af
hinu fyrra komu 3 tbl. sem fylgiblöð
meö ,Eróöa”, 18. des. til 4. febr.
1886, en seinna blaðiö, merkt 1. árg.,
1.—5. tbl., tók viö h. 18. marz og kom
síðast út h. 13. nóv. sama ár. Raunar
hefur enn ekki verið minnzt á
„Fróöa”, en því blaöi hóf B.J. útgáfu
á fljótlega eftir aö hann eignaðist
gömlu prentsmiöjuna, eöa 10. jan.
1880. Komu alls út 8 árgangar, síöast
10. sept. 1887. Má geta þess, aðprent-
smiðjan var á æviskeiöi blaðsins
venjulega nefnd „Fróöa-prent-
smiöja” og prentarinn gjarnan
Björn „Fróöi”.
Norðurijósið
Enn eru nokkuð blöö og tímarit
óupptalin, og verður þar fariö fljótt
yfir sögu. „Norðurljósið”, 1.—8. árg.
Akureyri 1886—92 og Reykjavík 1893.
Var ritstjóri þess fyrstu fjögur árin
Páll Jónsson Ardal (1857—1930), sem
þekktur er fyrir ljóömæli sín, en ekki
síður leikritin, talin alls 14, þótt ekki
hafi þau öll veriö prentuð. Næstu
þrjú árin, 1890—92, var ritstjóri
Friöbjörn Steinsson (1838—1918),
stóöu áöur fengizt viö útgáfur blaöa
en létu enn ekki bugast, þeir Páll
Jónsson Ardal, Bjöm Jónsson en
einnig aö nokkru Matthías Jochums-
son. Eru nú enn ótaUn tvö tímarit
fram til aldamóta, hiö fyrra „Lög-
fræöingur, tímarit um lögfræði, lög-
gjafarmál og þjóöhagsfræði”, 1,—5.
árg. 1897—1901, útgefandi PáU
Briem (1856-1904). Hitt var
„Tíöindi frá Félagi presta í hinu
forna Hólastifti” 1899. Utg.
Friðbjörn Steinsson.
Rislitil bókaútgáfa
Hér og í fyrri greinum hefur veriö
skýrt frá blöðum og tímaritum, út-
gefnum á Akureyri, frá upphafi
prentunar þar og til loka nítjándu
aldar. Er ástæöan aö sjálfsögöu sú,
sem áður var drepið á, aö þau voru
merkustu verkefni prentsmiöjanna,
enda í raun grundvöllurinn, sem allt
snerist um. Bækurog bæklingarvom
hinsvegar af skornum skammti og
báru augljós vitni vanefna bæði út-
gefenda og kaupenda, jafnt aö
vöxtum og frágangi. Hér kennir
samt ýmissa grasa, sem sótzt er
eftir, en erfitt aö telja eitt frekar
öðru. Eru þó í flokki ljóöa eftir Símon
Bjarnarson (1844—1916), Bragi 1876,
Starkaöur 1877, Sneglu Halli 1883 og
Kórmakur 1886. Eftir Jón Arnason,
Ljóömæli, 1879, Þorleif Jónsson, ís-
lendinga drápa 1884 og Hannes
Stephensen Blöndal, Nokkur kvæði
1887. Á sama hátt mætti telja upp
allnokkrar rímur, bækur og kver
trúmálalegs efnis, um sjúkdóma og
lækningar, bindindismál, sem mjög
voru í hugum manna um þessar
mundir, mesta áhyggjumálið, fjár-
kláöann, skóla- og kennslumál og
margt fleira. Hér veröur hinsvegar
ekki látið freistast til slíkrar
upptalnúigar og haldiö frá Akureyri
aösinni.
Bödvar Kvaran
skrifar um
bækur og
bókasöfnun
Frelsisbaráttan var grund-
völlur framfaranna
Alkunna er, aö síðustu áratugi 19.
aldar var Islendingum tekiö aö vaxa
ásmegin á ýmsum sviðum og komu
merki þess í ljós þeim mun skýrar
sem lengra leið. Barátta lands-
manna fyrir auknu frelsi og sjálfs-
forræöi hafði þá staðiö lengi og boriö
sýnilegan árangur, og bar þar hæst
endurreisn Alþingis 1845 og stjórnar-
skrána 1874, sem Kristján konungur
IX. færði þjóðinni sjálfur á þúsund
ára landnámshátíð hennar. Hér
höföu aö sjálfsögöu margir lagt hönd
á plóginn, þótt Jóns Sigurössonar sé
jafnan minnzt sem hins trausta
foringja. Enn var löng leiö framund-
an og þörf margra djarfra og fram-
sækinna manna í baráttu fyrir nýj-
um áföngum. Verður sú saga aö
sjálfsögöu ekki rakin hér, en ljóst er,
aö hún er samofin flestum megin-
þáttum atvinnu- og menningarsögu
landsmanna.
Jón Ólafsson
Einn þeirra, sem telja má í hópi
skeleggustu baráttumanna fyrir
auknum réttindum og framförum Is-
lendinga um hálfrar aldar skeið, var
Jón Ölafsson (1850—1916), sem áöur
var lauslega getiö í XXXI. grein í
sambandi viö „Aldarprentsmiöju” í
Reykjavík, er hann stofnaði áriö
1898. Veröur engin tilraun gerö nú til
aö rekja hinn fjölþætta æviferil þessa
mikla hugsjónamanns, en aðeins
^látiö nægja að drepa á örfá atriöi
tengd því efni, sem hér er til um-
ræöu.
Snemma beygist krókurinn
Er J.O. var enn ungur að árum og
nemandi í Læröa skólanum, kom
strax í ljós kapp hans og áræöi aö
láta ekki undan síga þótt viö ofurefli
virtist aö etja. Hafði hann samið og
látið prenta í Landsprentsmiðjunni
nafnlausan skammabækling um
Benedikt Gröndal skáld, er þá var
erlendis, og stiftyfirvöld af því tilefni
lagt bann viö aö prentsmiðjan tæki
framvegis til prentunar efni, þar
sem ekki væri tilgreint nafn höfund-
ar. Þetta varð til þess aö Alþingi
barst áskorun 28 manna af Sel-
tjarnamesi og úr Reykjavík um aö
fyrrnefnt bann yröi gert ógilt, en aö
öörum kosti yröu stiftyfirvöld svift
yfirráðum yfir prentsmiöjunni. Sem
vænta mátti náöi áskorun þessi
samrn af J.Ö. ekki fram aö ganga, en
vafalítiö hefur hún haft sin áhrif,
enda fóru vinsældir þessa fyrirtækis
sífelltþverrandi.
En þeir fólar, sem
frelsi vort svikja
og flýja í lið meö níöinga-fans,
sem af útlendum upphefö
sjersnikja,
eru svíviröa og pcst föðurlands.
Bölfi þeim ættjörö
á deyjanda degi,
daprasta formæling ýli þeim strá,
en brimrót, fossar, f jöllin há
veiti friö stundar-langan
þeim eigi;
frjáls því að íslands þjóð
hún þekkir heims um slóö
ei djöfullega, dáölaust þing,
en danskan Islending.
Geröar voru ráðstafanir til aö gera
blaö þetta upptækt og mun þaö hafa
tekizt aö einhverju leyti, en jafn-
framt til málshöföunar gegn J.O. Sá
hann þá sitt óvænna og hvarf af landi
brott til Noregs um tíma. Hanh var
hinsvegar sýknaður af kærunni og
kom heim á næsta ári.
I/eitzt að iandshöfðingja
Á aöfangadag jóla 1872 hóf göngu í
Reykjavík nýtt blað, „Göngu-
Hrólfr”. Var ritstjóri þess Jón Olafs-
son og blaöinu ætlaö aö koma út í 48
tbl. árlega. Þetta fór þó á annan veg
Og svipaðan hinu fyrra skipti. Reynd-
ist ritstjórinn illskeyttari en svo, aö
látiö yröi kyrrt liggja, er hann lá vel
viö höggi, að þessu sinni frá lands-
höfðingjanum Hilmari Finsen. Höfö-
aöi hann mál á hendur Jóni, sem
dæmdur var í háar fésektir jafn-
framt því sem útkoma blaösins var
bönnuö. Brá hann þá skjótt viö og
hélt á ný úr landi, nú til Ameríku.
Þar dvaldi hann í tæp tvö ár, en kom
heim sumarið 1875 og settist brátt aö
á Eskifirði viö vaxandi gengi.
Böðvar Kvaran.