Þjóðviljinn - 30.03.1947, Blaðsíða 5

Sunnudgaur 30. marz 1947
ÞJÓÐVILJINN
HEKLUG
1104. „Eldsuppkoma hin fyrsta
í Heklufelli" (Annales regii).
' „Anno 1106 sandfallsvetur hinn
mikli...... Eldsuppkoma í Heklu
fjalli fyrsta sinni“ (Oddverja ann
áll). Annálana greinir á um ár-
talið.
1158. „Eldur annar í Heklufelli"
(A. regii). Aðrir annálar geta
Hekluelds 1157. _ '
1206 „Eldur hinn
Heklufelli" (A. regii).
1222. „Eldur hinn
Heklufelli“ (A. regii). „Sól rauð‘
(Annales Reseniani).
1294 „Eldur hinn
Heklufelli með svo miklum mætti
og landskjálfta, að víða í Fljóts
hlíð og Rangárvollum og svo fyrir
utan Þjórsá sprakk jörð. Og
mörg hús féllu af landskjálfían-
um, og týndust menn. Ganga
mátti þurrum fæti ýfir Rangá af
vikjarfalli. Víða í lónum og þar,
sem af kastaði straumnum, í
þriðji í
fjórði í
Sól rai
fimmti
Til þessa hafa farið sögur af 22’ gösum í Heklu eða
nágrenni hennar, hið fyrsta 1104 en hið síðasta 1913. I
liiimi inerku bók Guðmimdar Kjar-tanssonar jarðfræð-
ings um Heklu er stutt skrá um gosin og er hún birt hér
r
á eftir.
falli eyddíst byggð í Þjórsárddl — Áðrár heimildir telja
og víðar í uppsveitum Árnes- gos þetta hafa orðið 1439 ,og enn
sýslu. ’ aðrar 1440. '
1341. „Kom Upp eldur í Heklu-, 1510. '25. júlí hófst Heldugos
felli með óári og öskufalli, og með • landskjálfta og ægilegu
eyddust margar. byggðir. Myrkur grjótkasti um Landsveit, Rangár-
svo' mikið um daga sem um næt- velli. Holt og langt út í Árnes-
Ur á vetur“ (A. regii). — „..... sýslu. Steinar komu . niður .á
Tók askan í ökla.undir Eyjafjöll Vörðufellif á Skeiðum, og einn
um“ (Skálhoíls annálar). — drap mann úti í Skáliholti, 45 km :
..... : sauðfé* og nautfénaður frá' HeklU/ Annar maður dauð-
dó mest um Rangárvöllu, og rot'aðist austur í Landsveit, og'
eyddi nálega-» fimm hreppa“ enn að'rir meiddust.
(Lögm. a.). —• *.... Dunur um Í554. í lok maímánaðar kom
allt ’ land, sem* hiá væri. Ösku- upp eldur skammt frá Heklu og
fall um Borgarfjörð og Skaga, stóð sex vikur. Öskufall var ekki
Þjórsá var svo þykkt vikurin, að ; svo að fénaður féll af, og hver- til skaðá, en snarpir og tíðir jarð
fal ána. ovo sögðu og kaupmenn, j vetna þar í milli. Menn fóru til skjálftar.
er hingað komu um sumarið eft- j fjallsins, þar sém uppvarpið var, 1578. Lítið Heklugos í nóvem-
ir, að þessum megin Færeýja og heyrðist béim bjargi stóru ibermánuði. Bæir hrundu af jarð-
voru viða svartir flakar á sjón-|væpi kastað innan um f jalíið. j skjtálfta úti í Ölfusi.
um af vikrinni .....“ (Oddv. a.).! p,eim sýndist ftlglar fljúga í eldin 1 1597. 3. janúar komu upp eldur
Úti í Árnessýslu urðu breytingar
á hverum. M. a. „komu upp hver-
ir stórir" hjá'Haukadal, en aðrir
hurfu.
14 gígar sáust gjósa samtímis. : um Heklu, að hún væri-með öflu
1725. 2 apríl sást gjósa upp eldur kulnuð og gysi ekki framar. Gos
i Heklu og beggja vegna við þetta stóð sjö márraði, en var
hana, alls á 9—11 stöðum. . þó eitt af hinum mimíi og mein-
1728. Sást eldur í hrauninu 1 lausari Heklugosum. Schythe lýs-
vestur af Heklu, en aðeins þrjá ir því allnákvæmiega í Heklu-
daga. j ibók sinni og fei j'ar einkumi
eftir frásögnum og dagbókurht
sjónarvotta, eh einnig rannsókn-
á verksummerkjuni
1766. Að morgni 5. apríl hófst i
stórgos í Heklu og stóð méð litl-
, um sínum
um hvildum fram í apralmánuð •
1768. Um þetta gos eru til all-j^1'^ e^*r'
nákvæmar skýrsTur, skrifaðar af j Að morgni 2. septúmber var
sjónarvottum, og er þar rakin | Hekla hulin skýjaþykkni. Um kL
saga þess frá upphafi til enda. j 9 árdegis heyfðust tíðá úm Rang
En hér skal aðeins drepið á fátt j árvallasýslu og Árr. essýslu drun-
eitt. — Nóttina áður en gosið j ur ög undirgangur 5 áú'stri, og •
byrjaði fundu menn snarpa jarð-j fylgdu því dálitlar .‘láréhrœringar.
skjálftakippi, og litlu síðar hófst \ sama bili sló ’blásvörtum
mjór svartur gosmökkur hátt í myrkva á austurlöftið. En brátt
loft upp úr fjallinu og lagði til rofaði til aftur, ög var þá ekki
1300. „Eldsuppkoma í Heklu-
felli með svo miklu afli, að fjall-
ið rifnaði svo að sjá mun mega
meðan ísland er byggt. í þeim
1389—90.
eldi léku laus björg stór sem kol j Þessu g°sl-
á afli, svo að af þeirra sam-
komu urðu brestir svo stórir, að
heyrði norður um land og víða
annars staðar. Þaðan fló vikur
svo mikil á bæinn í Næfurholti,
að brann þak af húsum. Vindur
var af landsuðri, sá er bar norð-
ur yfir landið sand svo þykkv-
an“, að myrkt varð norðan lands
milli Vatnsskarðs og Öxarfjarð-
arheiðar. Slíkt. var betta myrkur,
„að enginn maður vissi, hvort
var nótt eður dagur úti né inni,
meðan niður rigndi sandinum á
jörðina, og huldi svo alla jörð-
ina af sandinum. " Annan aag
eftir - fauk svo sandurinn, að
menn fátu trautt leið sína í su.n-
um, . bæði smáir og stórir, ineð j í Ijeklu með miklum ofsa og stóð
ýmsum látum. Hugðu menn vera fr^m í marzmánuð, en rauk enn
sálir. Hvítasalt svo mikið lá þar j ýr fjallinu í júLí. Hekla sýndist
umhverfis opnuna, að klyfja j öll í báli, og töldu menn 18 eld-
mátti hesta af- og' brennusteini" j stróka upp úr henni. Aska féll
(Flateyjar anníáll). — Þorvald-; um mesíán hlúta lands. Snarpir
ur Thoroddsen- taldi sennilégt, jai*ðskjálftakippir fundust í Ská-
að Þjórsárdalur hefði eyðzt í holti í byrjun gossins, og um vor-
I
! ið hruri'du bæir af jarðskjálfta
„Eldsuppkoma í j í Ölfusi.
norðvesturs. Tók þá að rigna
grjóti, vikri og ösku um næstu
sveitir. T. d. kom niður vikur-
flikki, sem var 2 m að ummáli,
í 15 km fjarlægð frá Heklu, og
í 22 km fjarlægð steinn, sem vó
1.75 kg. Öskufallið eyddi 5 bæi
í Landsveit og nokkra í uppsveit.
úm Árnessýslu. Mikil spjöll urðu
á afréttum Rangæinga. Hlaup
kom í Ytri-Rangá, og bæði hún
og Þjórsá báru kynstur af vikri
til sjávar. Fám dögum eftir að
gosið hófst, rann hraunflóð tii
suðvesturs frá Heklu i stefnu
á Geldingafell. Síðar hefur það
hraun stækkað að miklum mun
og önnur kvisl þess runnið fram
austar. Þá má enn fremur telja
fullvíst, að í þessu gosi — senni-
um að villast, hvá'ð var á seiði.
Hekla sást nú ölj og gaus eldi
hátt á loft í tvt-unur stöðum..
Annað gosið kom upp bfarlega í
vestanverðu fjallinú, og 'streymdi
þaðan eldflóð ofan hliðina, en.
hitt stóð upp úr háfjallinu, og
lagði þaðan svartan ;nókk til aust
urs og suðaustui';. ‘Þe'nna dag
gerði ákaft öskuíaihaustúrí Skaft
ártungu og Síðu, &vo að þar várð
svartamyrkúr um ’hádegið. Þá.
kom einnig hlaup í Ýtri-Rangá:
og vöxtur ií Ma'rkárfljót.
— Fram undir lok nóv—
embermánaðar gaús Hekla'í
sifellu, og lagði öskumökkinn -• íL
ýmsar áttir eftir vindstöðu; eu
til allra heilla mest iiin og aust-
ur yfir óbyggðir. Aústurjöklar-
lega eftir miðjan september 1766 j urgu svartir af össkú, og stór—
Heklufelli með svo miklum undr | 1619. Um sumarið kom upp _hafi runnið bæði Hringlanda-1 spjöll ur8u á afréttum Rant
um, að dunur og bresti heyrði j eldur í Heklu með skaðræðis j
hraun og
sll-
af • inga og Landmanna. Öskumökli-
—! urinn sást oft greinik-.ga úr
hraunið austur
um allt land. Tók af tvo bæi, | öskufalli, og fylgdi því myrkur j Hekluöxl hinni innri_
Skarð ogTjaldástaði" (Lögm. a.).j noj-ðan lands. í Bárðardal og víð-| ofs. gossins var feikileg- j Reykjavik. 9. nov. var • hamv
— eyddust Skarð og Tjalda ; ar varð að hætta slætti í viku. fyrstu vikurnar, og sáu merm hærri en nokkru sinni öðfu i
staðír af bruna. Var svó mikið Aska barst allt til Færeyja °S j allf að lg eidstólpa í einu upp þessu gosi 0g náði ::-á 4370 m upp-
úr fjallinu. Síðan dró heldur úrj af Heklutindi„ sanikvæmt nvtT-
gosinu, og urðu jafnvel alger hlé ingU Björns Gunnlaugssonar. ElcV
vikrakast, að hest sló til bana. Noregs.
Öskufall svo mikið, að margur fén ■ 1636. Hekla tók að gjósa 8.
aður' dó af. Færði sig rásin elds-
uppkomunnar úr sjálfu fjallinu
og i skógana litlu fyrir oían
maí og; var að allt sumarið. Eldur
inn kom upp i mörgum stöðum.
Öskufall lolli grasbresti og fjár-
Skarð og kom þar upp með svo j felli.
miklum býsnum, að þar urðu
eftir tvö fjöll og gjá í milli. Kom
upp eldurinn á fyrra ári, en slokn
aði á þessu. Urðu þar í nándir
dögum saman. 21. apríl mældist1 straumar sáust be'ijá 1 breytileg-
gosmökkurinn 5 km hár, en varð j um rasum ofan vcsturbrekki*
oft hærri. Aska féll því nær um HekiU) en fyrir veðan þandist
land allt, og í nærsveitum Heklu hraunhafið út og mjakaði-st á-
1693. 13. febrúar hófst eitt hið \ hrundU bæir af jarðskjólítum.; fram j stefnu á (Gamla-)Næfur-
um stöðum. Þessa tvo daga þorðu lá90). — Svo’sem bent var a
menn eigi á sjó róa fyrir myrkri“ , framar í þessari bók, geta fjöll-
æj’ilegasta Heklugos, sem sogur j— Árið eftir 1767, lá eldurinn hoU 23. sepb flýði fólkið bæinnog
fara af. Gaus fyrst upp ösku-1 niðri allan febrúarmánuð og flutti hurt með sér fénaðinn og
mökkur með braki og brestum j fram yfir miðjan marz. Þá gaus ' aiit iausiegt úr húsurium. 14. nóv-
hverar og heit' vötn“» (Flat. ,a„ j 0g: óskaplegri grjót- og vikurhrið , hann upp aftur í norðanverðu' emher hafði hraunið umkringfe,
urri Landsveit, Þjórsárdal, ofan- ; fjauinu með meiri ofsa en nokkru Melfell og tók nú að troöast fram-
verða Hreppa og Biskupstungur.
sinni áður. Fylgdi því ógnarleg- um git þæjarlæk.iarins sunnair
ur hávaði, og var um hríð að, yið fl-mið j Næfurholti. 19. nóv.
sveitum, én flestir þeirra byggð- sja sem ant fjallið stæði í ljós- j var það komið fram úr gilkj. U
ust upp aftur síðar. Steinar á j um ]0ga. Síðar, um vorið °g j inum mður. á jafnsióttu, mjög ná-
nú,
urnar skaplegri og hlé á milli. j en hefur þó siðar rojakazt örlitlu
Frá ágústlokum og fram í mai'z- j lengra. Um þessai mundir var
mánuð veturinn eftir, 1768. Hæfurholtsbærmn riiinn og hef-
mátti .heita hlé á gosum, en rauk | up aldrei siðan verið byggður
(Lögmanns annáll). — Gos þetta 1 irj tvö í skógunum litlu fyrir | Eyjldust þegar 18 bæir í þessum
hófst 10. Júlí’og stóð' því nær 12 ofan Skarð várt verið önnur
mánuði. Því fyigdu landskjálftar' ep Rauðubjallar milli Geldinga-
á Suðurlandi, og 'féll í þeim, fjalla og Trippafjalla, enda er, stærð við hús féllu niður mílu j framan af sumri, urðu goshrin- j lægt þvi sem þag endar
bærinn í Skarði hinu eysfra. j Ijóst af staðíráttum, að þaðan hef !«vegar frá ' f jallinu,' og nálægt
Af öskufallinu hlauzt hallæiú og j ur hraun flætt um þær 'slóðir, ‘ Skarfarieái á Landi, 15 km frá
manndauði n'orðan lands. -— Sig- er bæirnir Skarð ' eystra og j Heklu, kom niður glóandi steinn,
urður Þórarinsson hefur lcomizt Tjaldstaðir hafa verið. • nokkurra faðma að umrnáli, og
að þeirri niðurstöðu af öskul.aga- Hér þrýtur hina gömlu ann- sprakk súndur i mola í fallinu.
rannsóknum sínum, að í þessum ! ála, og um næstu tvær aldir eru
Heklueldi hafi gosið hvítum vikri; miklu lakari heimildir um Heklu-
og þá hafi myndazt „efra ljósa, elda.
þó úr fjallinu öðru hvoru. 1 ,!pp aftur á sama stað — í nóv-
marz og apríl sást Hekla enn! em;beriok id eldunnn niðri þrjá
gjósa „reyk um daga og eldi 11111 daga. ’ En allan deseníbemnánUð
nætur“. Loks í maímánuði var gaus eidi og ösku í ijalMnu, stund
gosinu slotað að fullu, en í lok; um dkaft) en hægði á milli . —
Ollu þessu fylgdu snarpir . jarð-
skjálftakippir, þrumur, eldingar
og hélliei'úrir. í byrjun þessa
lagið“, sem rekia má í jarðvegi! 1434. Um þessar mundir er | g0ss telur Daði Halldórsson Litlu
víða um Norðurland. Miðháiendið getið Heklugoss, er eytt 'hafi' 18 JHekiu hafa ’sprungið í loft upp. j,hans fundust, enn jarðskjálfta-' Bítir áratnótin sást oft illa HH
og uppsveitir Rangárvallasýslu bæi á einum mörgni, meðalþeirra ; Gosið hélzt fram í miðjan sept., j kippir í nágrenni Hekiu. i Heklu fyrir þykkviðri, en hún
og Árnessýslu, erþ fer þykknandi Skarð eystra ög Dagverðarnes. með miklum ofsa og öskufalli j 1845. Síðasta gos, sem uop hef-; virtist gjósa með nrjög stuttun*
og verður að sama skapi stór-1 Fn hér mun' eitthvað málum j framan af, en dró heldur úr, ur komið í Heklu sjálfri, hófst! hviidum fram til Zfi. marz 1816.
gervara í átt til Heklu. blandað, þvi að Skarð varð und ! er á leið. Eldurinn kom upp á! 2. september 1845, eftir algera, öskufall varð mest i Landsveifc
Bannsóknir Sigurðar leiða enn- ir hraunfióði 1389—’90 og hefur j mörgum stöðum í fiallinu, en var j Onvíld. allra Heklueldstöðva i 77 0g Etreppum, en asxan barst ehm
fremur í ljós, að í þessu vikur- þar verið óbyggilegt siðan. J einna stöðugastur hæst á því|,ar. Héldu menn þá í nærsveit-! Framhald á 7 síðn.