Þjóðviljinn - 17.06.1947, Blaðsíða 3

Þriðjudagur 17. júní 1947.
ÞJOÐVILJINÞ
3
Fyrir 10 árum — 17. júní
1937 — komu fimm bjartsýmr
menn saman á f-und hér í
Reykjavúik til besis að stofna ný-
stárlegt útgáfufyrirtæki. Menn-
irriir voru Halldór Kiljan Lax-
ness, Halldór Stefánsson, Eiriík-
/ur Magnússon kennari, Kristinn
E. Andrásson og Sigurður
Tihorlacíus. Þrír hinir fyrsttöldu
voru kosnir af félagi bydtinga-
sinnaðra rithöfunda, hinir tveir
af bókaútigáfunni Heimskringlu,
sem þá hafði starfað um nokk-
urt skeið, en þessi félög höfðu'
ibundizt sámtöikum um að
hrinda hinu nýja útgáfufyrir-
tæki af stað. A þessum fundi
var félaginu gefið nafn ag á-
kveðið að senda út boðsibréf. !
Tiligangur félagsins var frá
uppihafi sá að gefa allri alþýðu
amanna kost á góðum bókum fyr
ir eins Mtið verð og auðið væri.
I
Þessu marki hugsuðu stofnend-
iur félagsins sér að ná með sí-
vaxandi meðlimaf jölda sem
mundi læfcka koistnaðarverð
hiverrmr einistakralr bckri(r að
sarna skapi. Bókaútgáfa átti þá
|
erfitt uppdráttar, upplögin voru
mjög liítil O'g bókaverð þess
vegna tiiltölulega hátt svo að al- j
menningi var ofvaxið að feaupa
nokkuð að ráði af bókum. Ut-
igiáf a góðra, bóka varð hins veg-
ar mesta glæfrafyrirtaeki af því ^
að ekki var haegt að gera ráð (
íyrir nema mjög fámennum hóp '
kaupenda. Markmið félagsins
var þvi að vinna gegn þessum ^
tveimur höfuðf jendum menning- j
arstarfsemi í landinu; kaupgetu j
ileysi almennings óg áhættunni
við útgáfu bóka, er hefðu menn-
ingargiHdi. ^tdfimenjdiurnilr hófu
starf sitt með tvær hendur tóm-
ar. Allur höfuðstóll þeirra var
áhuginn og trúin á málefnið.
Allt valt þess vegna á undir-
tektum almennings.
í boðsbréfinu gerðu stofnertd-
ur félagsins sér vonir um að
1000 meðhmir fengjust í félagið
á fyrsta ári og 2000 naesta ár.
En undirtektirnar fóru langt
fram úr þessum vonum sem
mörgum þóttu þó stórhuga í
fyrstti. Strax í árslok 1937 voru
félagisinenn orðnir 2000, og
4000 í árslok 1938. Siðan hef-
ur vöxtur félaigsins verið hæg-
ari; í árslok 1942 komst félaga-
tailan yfir 6000, . og nú er hún
hátt á sjöunda þús'Und. Með
þessum undirtektum sýndi í'S-
lenzkur almenning'ur, að því fer
fjarri að bókhneigð og lestrar-
fýsn sé útdauð á þeissu landi.
Slíkur áskrifendaf jöldi — um
5% af ölum iandsmönnum —
þekkist hvengi annarsstaðar á
ibyggðu bóli, og er taiinn til
'stórmerkja þegar frá honum er
isagt í framandi löndum.
Nú mætti halda að allir ís-
lendingar hefðu fagnað þessum
tíðindum og veitt félaginu allt
brautargengi frá upphafi. En það
fór nokkuð á annan veg. í fynstu
var varla á það minnzt í
istærstu blöðum landisins, bæk-
ur þess ekki nefnidar, starfsemi
þess yfirleitt að engu getið. Ann
ar félagsskapur með slíkiu sniði,
Menningar- og fræðsilusamiband
aJþýðu, hóf bráðlega starfisemi
sána og fékk meira að segja rík-
isstyrk, en allt starf þess félags-
skapar var þó f jandskapar-
laust gagnvart Máli o.g
menningu. En þegar stjórn
Málc og menningar birti
áform sín um útgáfu rits-
inis Arfur íslendinga " (1939), þá
sprakk blaðran. Undir forustu
Jónasar Jonssonar var hafin ein
.eftirminniileg herferð geign félag-
inu með miklu erfiði og pappírs
eyðslu, ógætilogu orðbragði um
ýmsa mæta menn og sérkenni-
legum staðhæfingum. Nýtt út-
gáfufyrirtæki var sett á laggirn-
ar með drjúgum ríkisstyrk og
ekki farið dult með að því væri
ætlað. að ráða niðurlögum Máls
og mennin'gar. Er öll sú saga
mikilu lengri en svo að hér verði
rakin, enda er hún flestum
minnisstæð. Þó vaeri óskandi að
hún yrði eimhvern tíma skrifuð,
Ihelzt með hæflfjeigiijm húmoir,
því að hún yrði ekki ómerkilegt
plagg um menntunar- og sálar-
ástand sumra íslendinga á þeim
árum.
En alþýða manna lét allan
gauraganginn sem vind um eyr-
un þjóta. Meðli'mafjöldi Móls
og menningar hélt áfram að
vaxa og vinsældir félagsins
toiðu engan hnekki við stóryrð-
in. Og þó bættust við ýrnsar ]
ytri orsakir sem torvelduðu
starf félagsins. Styrjöldin og
vaxandi dýrtíð hleyptu upp út-
gáf'ukostnaði og hindruðu eða
töfðu ýmis fyrirhuguð rit. Auk-
in bókaút'gáfa í landinu jók á
samkeppni um handrit og bóka-
sölu og olli erfiðleik'Um á útgáf-
■unni sö'kum anna í prentsmiðj-1
um og bóktand'SVinn.ustofiU'm
E.n allt um það tókst félaiginu!
að halda störfum sínum áfram, |
O'g þó að m.argar fyrirætlanir
iþess hafi dregizt á ^anginn af
óviðráðanlegum orsökum, hafa
félagsmenn ekki látið það!
gjalda þess.
Á árunum 1937—46 hefur fél.
ig’efið út 34 bækur (ef hver ár-
igangur TLharitsins er talinn ein
ibók), sem félaigsmenn hafa
fengið fyrir árgjöld sín, og eru
þá ótaldar þær bækur sem gefn
ar hafa verið út með sérstökum
'ásikriftum eða á annan h'átt. Ár-1
gjaldið var 10 kr. fyrstu fjögur
árin, en fór smáhækkandi á
’stríðsárunum og varð loks 50
kr. 1946. Fyrir þessar 34 bækur
hefur maður sém verið hefur
í félaginu frá upphafi greitt
J isamtáls 205 krónun, .sem er
óneitanilega lítil upphæð, miðað
við meðalverð bóka síðustu
| tíu árin.
j Bókaval sitt hefur félagið
I leitazt við að hafa sem fjöl-
breyttast og oftar einu sinni
ráðizt í útgáfur sem síðan hafa
I orðið öðrum fordæmi. Má til
I dæmis um það nefna úrvalið
! úr Andvökum Stephans G. Step
, hanssonar o.g heildarútgiáfuna
j af ritum Jóhanns Sigurjónsson-
, ar, þýðinigar á ritum erlendra
j merkiishöfunda sem lítið eða
, ekkert hafa verið þýtt eftir áð-
,'ur á íslenzku (t. d. Pearl Buck,
Gqrki, Hemingway, Sillanpaa,
,Steinbeck). Síðast en ekki sízt
er ástæða til að nefna Arf Is-
I lendinga, mesta stórræði sem
I félagið hefur ráðizt í. Þó að
j framihaid þessa rits hafi tafizt
lengur en allir aðiljar mundu
’ ihafa kosið, þá er hitt efalaust
j að fyrsta bindi íslenskrar menn
ingar eftir Sigurð Norda.1 verð-
ur ávallt talin einhver merkasta
ibók sem út kom á íslenzku á
stráðsárunum, og féla.gið má vel
vera upp með sér af því að
hafa átt frumkvæðið að því að
útgáfa þessa stórvinkis var haf-
un. Og fárra íslenzkra bóka mun
nú beðið með meiri óþreyju en
næsta bindis þessa rits, og er
gott 'til þess að vita að það mun
ekki langt undan landi.
Félagið hefur. alltaf gefið út
jöfnum höndum frumsamm rit ]
íslenzk og þýðingar únvalsrita. j
Meðal íslenzkra höfunda sem
ibækur hafa samið fyrir félagið
haifa ýmsir brotið nýtt land í
íslenzkum bókmenntum, auk Sig
urðar Nordal-s t. d. Björn Fnanz-
son með bók sinni Efnisheimur-
inn og Ásgeir Hjartarson með
fyrsta. bindi Mannkynssögunnar,
en annað bindi þessa rits er
væntanlegt á þessu ári.
Auk félagsbcftannia hefur Mál
og menning gefið út töluvert
annarra bóka, sumpart í eigin
nafni, sumpart. á forlagi Heirns-
kringlu sem félagið eignaðist
1944. Ymsar þeirra hafa náð
miklum vinsseldum, eins og t. d.
ibækur Einars Ól. Sveinssonar,
Fagrar heyrði ég raddimar og
Leit ég' suður til landa, sömu-
leiði's hið mikla rit Undur ver-
aldar, sem flestir félagsmenn
gerðust áskrifendur að, og hef-
ur engin fræðiibók af því tagi
komizt til jaín marg'ra lesenda
á íslandi.
Fram á árið 1940 var stjórn
félagsins skipuð þeim fimm
mönnum sem sátu stofnfund
þess, en þá vom félaginu gerð-
ar nýjar samþykktir og kosið 25
manna félagsráð sem síðan hef-
ur koísið stjórn og haft æðsta
úrskurðarvald um öll mál fé-
lagsins. Formaður féla-gsins frá
upphafi hefur verið Kristinn E.
Andrésson, og mun óhætt — að
öðrum ólöstuðum — að þakka
honum öllum fremur framkvæmd
ir félagsins og viðgang, því að
ihann hefur einnig verið fram-
kvæmdarstjóri þess og ritstjóri
T'ímarit'siris fram á síðasta srum-
ar, þegar Jakob Benfediktsson
tók við framkvæmdarstjóm.
Stjórn félagsins skipa nú þessir
m,enn; Kristinn E. Andrésson
formaður, Jakob Benediktsson
varaformaður, Haildór Kiiion
Laxness, Ragnar Oiafss'on hæsta
réttarlögmaður og Sigurður Nor
dal.
Gamla Bíó:
SsSasta voMln
(Last Chance).
. Þessi svissneska mynd er ef-
laust sú bezta sem gerð hefur
verið um seinasta stríð.
Svo óvenjulega ber við, að
það hefur tekizt að gera stríðs-
mvnd án neinnar tyggigúmmí-
hetju í Errol Flynn-stíl. Þ etta
er nefnilega ádeila á stríð en
ekki æsingagagn af þeirri teg-
und sem hefur hrjáð bíógesti
undanfarin ár. Allir leikendurn
ir eru áður óþekktir. Þeir eru af
mörgum þjóðernum og talar
hver sitt tungumál. Er frammi
staða þeirra slík, að margar af
hinum frægu ,,stjörnum“ verða
næsta hlægilegar við saman-
burðinn. 1 myndinni er lítið um
,,drama“ eða flókna atburðarás.
Hún fjallar á látlausan og raun
sæjan hátt, um lítinn hóp of-
sóttra flóttamanna, sem gæti
verið einhverskonar sendisveit
allra þeirra milljóna, sem voru
saklausir kúgaðir og myrtir í
stríðinu.
Bræðralag fólks þessa í neyð
inni verður sérlega lirífandi og
mörg atriði eru átakanleg.
Hvergi gætir þó þeirrar væmni,
sem alltof oft einkenna kvik-
myndir er fjalla um til-
finningamál.
Mynd þessi er alla vega meist
ai'alega byggð, bæði á sviði
tækni, leiks og efnis. Hún er
sígild krafa um réttlæti og frið.
D. G.
Tjarnarbíó:
I
SjömáEiastaSis
(Madonna of the Seven Moons)
Mynd þessi er jafnóskiljanleg
og heiti hennar. Hún er tilgerð-
arleg, reyfarakennd og ósönn.
Útblásið melodrama, sem ekki á
heima á tuttugustu öldinni.
ás.