Þjóðviljinn - 13.05.1961, Side 4

H) — ÞJÓÐVILJINN — Laugardagur 13. maí 1961 -
Atriði úr leikþœttinum „Kvöldið fyrir Iiaustmarkað“: Hrapp-
ur lögregluþjónn (Jón Sverrir Jónsson) og Lovísa ráðskona
Maigna bónda (Guðrún K. Jörgensen).
U.M.F. Afturelding:
Tveir gamanþœttir
Leikstjóri: Kristján Jónsson
ISLENZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarssonj
147 þáítur 13. inaí 1981
Setningafrœði
Margir Reykv'úingar hafá
kynnzt leikfélögum nágranna-
bæjanna, Hacnarfjarðar og
Kópavogs — starfsemi urg-
, mennafélagsins Aftureldingar
í Mosfellssveit munu færri
þekkja, en hið þróttmikla fé-
lag hefur meðal annars flutt
leiki á síðustu ánim, æft að
minnsta kosti eitt leikrit á
vetri hverjum. Á þriðjudaginn
var frumsýndi Afturelding
tvo gamanþætti við góða að-
sókn og almenna ánægju leik-
gesta, það var óspart hlegið
og klapjoað ‘í Hlégarði það
kvöld.
Fyrri þátturinn og sá veiga-
meiri nefnist „Kvöldið fyrir
haustmarkað" ‘I góðri þýðingu
Flíasar Mar, en höfundurinn
er Vilhelm Moberg, hið svip-
mikla og víðlesna, sænska
skáld sem þekktur er orðinn
á landi hér af sögum sínum
og „Dcmararrim", hinni
hvassyrtu beizku ádeilu sem
Þjóðleikhúsið flutti fyrir
tveimur árum. Þáttur þessi
er ósvikinn gamanleikur af
mjcg albýðulegum toga. þar
er skonast að óbrotnu sænsku
h^ndr'fnlki. hlále.gri sveita-
r,''""sku hrnngum siónar-
r~:"’ini — mi'aldra smábóndi
r'f'"" sér að kvænast af. á-
gim'1 r<? n'zku einni saman,
p-i ráðskon.an revnist honum
óNegur liár í búfu og íækkar
óþyrmilega á honum risið að
lokum.
Leikstjóri er Kristján Jóns-
son, ungur maður sem virð-
ist kunna sér hóf í fáu, snar-
ar ekki stóru orðin, ýkt tal,
skringileg gervi, fettur og
brettur — en með áþekkum
hætti hafa alþýðlegir skop-
leikir oft verið sýndir og það
víðar en hér á landi: þegar
kátbroslegt sveitafólk á í hlut
• gleymist tíðum hin létta
mannlega. kímni. Tveir gestir
taka þátt í leikmm, tóm-
stundaleikarinn Erlendur
■ Blandon sem kunnur er úr
■ Leikfélagi Kópavogs og Vil-
5 fcorg Sveinbjarnardóttir, ung
og tápmikil en litt sviðsreynd
stúlka, brautskráð úr leik-
skólum. Erlendur leikur bónd-
ann ágjarm og er hressileg-
ur og skýr og oft fyndinn í
svörum. Gervi hans og lát-
bragð kann ég ekki í öllu að
meta, en lifandi leikgleði hans
leynir sér hvergi. Vilborg er
öruggari og markvissari og
tekst furðuvel að bregða sér
í líki hinnar rosknu cgeð-
feldu piparmeyjar, orðsvörin
skemmtilega skýr, en ýkt
e’igi síður eri hjá hinum.
Ráðskonan sigursæla er Guð-
rún K. Jörgensen, myndar-
leg. fastmælt og aðscpsmikil
eins og við á, en leikurinn
rokkuð stirðlegur á köflum.
Meðferð Jóns S. Jónssonar á
lögregluþióni sveitarinnar er
helzti afkáraleg og fátæk að
blæbrigðum, en hann er engu
að síður geðfeldur Jeikari.
„Sér grefur gröf“ heitir
síðari þátturinn, enskur mun-
aðarleysingi sem hvorki á
hö.fund né þýðarda og fjallar
um misheppnað bónorð og
margv'isleg látalæti, og er vart
auðgert að ímynda sér meira.
þunnmeti. í annan stað fer
leikstjórinn um hann mildum
höndum. sýningin er þokkaleg
og smekkleg þótt leikendumir
séu eflaust óvanir sviðinu.
Mestur er hlutur Áma Krist-
jánssonar, biðilsins og báts-
mannsins danska, hann er fis-
léttur á vogimi eins og þátt-
urinn sjálfur, en búinn auð-
særri kímnigáfu. talar bjag-
aða íslenzku talsvert skemmti-
lega, en nokkuð viðvanings-
lega. Amdís G. Jakobsdóttir
fer geðslega og látlaust með
hlutverk veitingakonunnar
heittelskuðu; öllu daufari er
leikur Ara V. Ragnarssonar
og ber öll einkenni byrjand-
ans. — Sviðsmyndir hins unga
listmálara Ragnars Lárusson-
ar era hæfilega einfaldar og
haglega sniðnar, en ekkert
augnayndi. erda vafalaust
frumraun hans í þeirri grein.
Á. Hj.
■“■if '
Setningafræði er einn þátt-*
ur móðurmálskennslunnar í
íslenzkum skólum. Hér skal
drepið á nokkur almenn at-
riði i sambandið við hana.
Meginatriði þeirrar setn-
ingafræði sem kennd er í is-
lenzkum skólum er greining
málsgreina í flokka setninga
og setninga í liði. Á slikri
greinirgu byggist svo greinar-
merkjasetning sú sem kennd
er í skólum, eins og kunnugt
er. Til að ná leikni í merkja-
setningu skólanna, einkum
kommusetningu, er nauðsyn-
leg ákveðin undirstöðuþekk-
ing í setningafræði. Má og
segja að þær kennslubækur
i þessari grein sem notaðar
hafa verið hin síðari ár séu
scmsettar með það beinlínis
fyrir augum að taka fyrir
fyrst og fremst þau atriði
sem koma að gagni við grein-
armerkjasetrmgu. Þessar
bækur eru eftir Halldór Hall-
dcrsson, Björn Guðfinnsson
og Feystein Gunnarsson. Sú
síðasttaldp er elzt og munu
allmörg ár síðan algerlega
var hætt að nota hana.
En setningafræði nær til
fleiri atriða manr.legs máls
en greiningar í setningar eða
setningarhluta. Hún á ekki
síður að fjaila um samband
orða í setningu, samræmi
setningarhluta, reglur um
notkun þessarar eða hinnar
myrdar beygðra orða eftir af-
stöðu þeirra hvers til annars
o.s.frv. Það heyrir t.d. undir
setningafræði hvenær andlag
áhrifssagnar á að vera þol-
fall (sem er almenna reglan
í íslenzku) eða þágufall eða
eignarfall. Einnig er það hlut-
verk setningafræði að ram>
saka hvenær notúð er ein-
tala eða fleirtala, hvernig
orðum er raðrð í setningu og
svo framvegis.
Eg tel að í setningafræði-
kennslu 'í íslenzkum skólum
hafi í rauninni verið lögð allt
of lítil áherzla á samhengi
orða, tergsl orða í setningu,
Hér kemur brél' frá K.S.
..Emil auminginn Jónsson
talaði fyrir hönd atvinnurek-
anda 1. maí í útvarpið. Þeg-
ar hann hafði lokið máli sínu
voru sungin erindi úr Alda-
mótakvæði Hannesar Haf-
steins og fannst mér þar eink-
ar vel valið eins og fleirum,
sem kunna „parod:u“ Andrés-
ar sáluga Bjömssonar á
kvæði þessu. Sérstaklega:
„Starfið er margt en eitt er
bræðingsbandið, — boðorðið,
hvar sem þið í fylking stand-
ið, —- hvemig sem stríðið þá
og þá er blandið, — það er:
að svíkja og gefa Dönum
landið (nú Könum). Ég e*
einatt forviða á því, hversu
íáir reka niður penna og
því að í sjálfu sér ríður meira
á því að læra að skilja hvaða
orð eiga saman eji hvernig á
að flokka í kerfi þetta eða
hitt fyrirbærið. Á þennan
skilning hefur skort í setn-
ingafræ'ðikennslu. Til er jafn-
vel að kennarar láti nemend-
urnia greina setningarhluta
sem einkunn án þess að til-
greina með hvaða orði liún
stendur, en sl'ík kennsla er til
lítils gagns við skilning á mál-
inu. Sem betur fer er þó ekki
svo um alla kennara.
Ýmislegt af því sem útlend-
ingum kemur ur.darlegast fyr-
ir sjónir í íslenzku máli veld-
ur ekki íslendingum neinum
vandkvæðum, svo að íslenzk-
ir nemendur hafa enga þörf
fyrir að læra um það sérstak-
lega. Má þar til nefna lúnar
undarlegu reglur um notkun
ákveðins greinis. Við segjum
„bókin mín“ af því að bókin
er tiltekinn áþreifanlegur
hlutur í eigu minni (eða sam-
svarandi afstöðu til mín), og
sama segir gift fólk um maká
sinn, „konan mlin, maðurinn
minm“, fer með hann eins og
hvern annan áþreifanlegan
hlut að þessu leyti. Hins
vegar er greinir ekki notaður
þannig með öðrum skyldleika-
eða veozlaorðum; enginn seg-
ir „bróðirinn mirm, dóttirín
mín, móðirin mín“. Þetta eru
almennu reglurnar, en að
sjálfsögðu koma fyrir undan-
tekningar frá þeim, einkum í
vissum stíltegundum. — Slíkt
og þvílíkt veldur íslenzkum
nemanda yfirleitt ekki vand-
skrifa um útvarpið, — heimi)-
ispláguna miklu. Það hlýtur
að fara í taugarnar á fleirum
en mér.
Það er til dæmis þessi són-
rödd sem margir hafa lagt
sér til og erfitt er að lýsa á
prenti. Mér virðist það einna
likast keipkrakka sísuðandi
í spurnartón. Það er grunur
minn, að sá sem segir íþrótta-
frettir sé upphaísmaður þess
arna. Hann malar þindar'aust
og á svo til að stanza í miðri
setningu „og eða“ en — eða
að“, svo hækkar hann sig
skyndilega með annarlegum
hreim. Vera má að málrómur
þessi sé honum meðfæddur,
þó að hvarflað hafi að mér,
að hann langi í smáviður-
ræðum, en það mundi þroska.
málkennd hans, ef honum
væri bent á þetta atriði og
önnur af slíku tagi sem fjöldi
er af í íslenzkri málfræði.
Islenzk setningafræði og
þróun hennar er að verulegu
leyti ókanmað svið, þótt meg-
indrættirnir séu þekktir.
Breytingar á notkun mismun-
andi tíða eða hátta í beygingu
sagna frá fornmáli til ný-
máls eru til dæmis órann-
sakaðar, svo og breytingar á'
notkun eintölu eða fleirtölu í
sambandi við suma flokka
sagnorða, eins og ópersónu-
legar sagnir. Þetta síðasta at-
riði veldur mönnum alloft
heilabrotum, þegar um er að
ræða orðasambönd eins og
„mér fannst þeir vera . . .“
eða „mér fundust þeir vera
. . . “. Enn má nefna beyg-
ingu lysingarorða í miðmynd.
Sumir segja „ég býst við
meiru“ og aðrir „ég býst við
meira“. Alkunna er að notkum
þágufalls breiðist út í sam-
bandi við sumar sagnir (ekki
allar), svo sem „mér langar,
mér hlakkar til“, til sam*
ræmis við ,.mér líkar, mér
finnst“ og aðrar sagnir sem
tákna eitthvað á tilfinninga-
sviðinu.
Allt slíkt er viðfangsefni
setningafræði — eða á að
mimsta kosti að vera það.
Látum svo þettá nægja* um
sinn.
Eg hef fengið safn gælu-
nafna frá Jóhannesi Ásgeirs-
syni og þakkp það. og væri nií
fengur að fleiru af slílru tagi.
nefni, sbr. Gunnar Nu Han- E
sen. E
Eins kann að vera að E
Sveinn Einarsson geti ekki =
gert að sinni randaílugurödd, E
en þetta smitar og má Jón E
Múli og fleiri góðir menn E
fara að vara sig, því að E
margnefndum raddblæ er far- —
ið að bregða fyrir hjá honum E
á stundum. ~
Er ótæmandi uppspretta af E
þrautleiðinjegu fólki á ís- E
landi og þarf endilega að E
keyra það ailt í útvarpið? E
Svar við þessu er hjá flest- E
um „útvarpsstjóri er maður 5-
ættrækinn". Það er þó lifsins E
ómögulegt, að allt þetta fólk s
sé honum tengt eða skylt, =
nema ef til vill andlega. =
Ég fæ ekki séð, þótt menn =
séu sæmilegir ieikarar, hvers- =
vegna þeir ættu að geta sam- =
ið skemmtilega þætti enda =
er þeir Gunnar Eyjólfsson og =
Jón Sigurbjörnsson Ijósustu =
dæmin uppá að svo er ekki =
jafnaði.
Það vantar tilfinnanlega =
hæli hér á landi fyrir fólk =
eins og Svavar Gests, en þó =
það, þarf útvarpið að taka =
hann upp á sína arma. Ekki =
Framhald ó 10. slða 5
iiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiigiiiiiilKiHEttuiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiM
Bréf frá húsmóður um útvarpið — gagnrýni vítt
og breitt — sónrödd tekur völdin — randaflugu-
rödd Sveins Einarssonar — útvarpsstjóri er ætt-
rækinn og frændmargur — hæli fyrir Svavar
Gests — amerískt endajaxlabros — fleiri hnút-
ur um borð.