Þjóðviljinn - 01.05.1964, Síða 9

Föstudagur 1. maí 1964
ÞJðÐVILIINN
SlÐA g
Takmörkun öreigagiftinga
■ Var saga fslendinga frá endurreisn Alþingis óslitin
saga um frelsisbaráttu íslenzku þjóðarinnar? Hver voru
viðfangsefni Alþingis? Voru þar allir þingmennirnir sam-
mála um að íslenzkum mönnum, jafnt snauðum og hin-
um efnaðri, bæru aukin réttindi og betri lífsk'jör? Eða
var einnig þar og þá tekizt á um lífskjör og réttindi
alþýðufólks á íslandi?
■ Fátt eitt er kennt um þá baráttu í skólabók-
tun um íslandssögu. Og það mun sjálfsagt vekja furðu
ungs fólks nú á dögum, að ekki skuli vera nema öld liðin
frá því að meirihluti Alþingis féllst á mannrét.tinda-
skerðingu fátæks fólks á íslandi, sem minnt getur á „lög
þau og reglur er ríktu meðal ánauðugra bænda í Evr-
ópu á fyrri öldum".
■ Og hitt kemur líka sjálfsagt ýmsum á óvænt, að
það var ríkisstjórnin danska sem neitaði að lögfesta þess-
ar kröfur íslenzku bændahöfðingjanna um skerðingu á
mannréttindum fátæks fólks.
■ í ritinu „Alþingi oq félagsmálin“ rekur Sverrir
Kristjánsson sagnfræðingur afskipti Alþingis af félags-
málum árin 1845 til 1900. Þar er sá kafli, sem hér er
birtur, og nefnist „Takmorkun öreigagiftinga“.
milli hjónabands fátæklinga og
búskaparvandræða ekki alltaf
sem ljósast, þykir þó hlýða að
rekja að nokkru efni þess, því
að það er lædómsríkt um margt
A þeim ráðgefandi þingum,
sem háð voru eftir 1847 var
ekki hreyft við skipan fram-
færsl'umála umfram það, er
Opið bréf 6. júlí 1848 hafði
gert. En á þessum árum kenn-
ir á Alþingi þrálátrar viðleitni
til að skerða rétt fátækra
manna til að kvænast. Alþing-
istíðindin kalla þessa viðleitni:
takmörkun öreigagiftinga. Ekki
verður hjá því komizt að rekja
þetta mál að nokkru, enda varp-
ar það allskýru ljósi á hinn fé-
lagslega hugsunarhátt. er ríkti
á Alþingi og með þjóðinni á
þessu skeiði 19. aldar.
Um þetta leyti voru það lög
á Islandi, að enginn mátti gift-
ast, sem þægi af sveit eða stæði
í skuld við sveitarfélagið fyrir
þeginn sveitarstyrk að loknum
ómagaaldri, nema að sveitar-
stjómin í þeim hrepp, sem
■■ maðuri-Tvn var sveitlægur í, lýsti
því yfir, að hún hefði ekkert
að athuga við stofnun slíks
hjónabands. (Lovs. f. Isl. VIII.,
539: tilsk., 30. apríl 1824.)
En víða í sveitum landsins
virðist svo sem mönnum hafi
ekki þótt lagaákvæði þessi nógu
ströng, og heima í héraði er
oft vakið máls á því að herða
á lögunum um giftingar öreiga,
enda eru bændur á þingi, eink-
um hreppstjóramir. helztu
málsvarar þessara tillagna. En
þeir, sem leggjast á móti eru
oftast embættismenn og kon-
ungkjömir þingmenn, þó með
nokkrum undantekningum.
Á Alþingi 1847 var lögð fram
bænarskrá frá Suður-Múlasýslu
um takmörkun öreigagiftinga.
(Tíð. 1847, 50.) Þórður Jónas-
sen mælti á móti bænarskránni
með þeim rökum, að hún væri
gagnstæð gildandi lögum og
„líka í sjálfu sér ósanngjöm,
því að hún miðar til ónáttúr-
legrar takmörkunar á náttúr-
legum réttindum manna, og er
það ekki f vorrar tíðar anda.
að bröngva um þessa réttindi".
-----------------------------«
Ný tunnu-
verksmiBja
Siglufirði, 28/4 — A dögun-
um var byrjað að grafa fyrir
grunni vélahiiss nýju tunnuverk-
smiðjunnar og hefur bað gengið
ágætlega og verður lokið við
hann eftir nokkra daga. Þetta
er eiginlega fyrsta framkvæmd-
in hér í Siglufirði.
Þetta er ckki stórt hús og
verður bygging verksmiðjunn-
ar framkvæmd í tveimur áföng-
um. Gamli vélasalurinn var inn-
byggður í cfnisgeymsluna og
tunnugeymsluna, en nýi véla-
salurinn verður í sérstöku húsi,
þar sem tunnusmíðin fer fram
og er það öfugt við það sem
áður var í þeirri gömlu. Síðar
verður byggf sérstakt hús fyr-
ir efnisgevm«hi ng tunnugeymslu
Verður þá ekki eins mikil eld-
-hættp ei”srr''e msfl eamla lag-
inu. — K.F.
(Tíð. 1847, 51.) Halldór Jónsson
mælti einnig í móti tillögunni,
og var bænarskráin felld frá
nefnd. (Tíð. 1847, 52.)
Á næsta þingi, 1849, bar Eyj-
ólfur Einarsson, þm. Barð.,
fram þegnlegt frumvarp eða
bænarskrá um takmörkun ör-
eigagiftinga. Frsm. taldi að
„taumlaus óregla viðgengist um
Sverrir Kristjánsson.
er varðar þjóðfélagslega til-
veru íslendinga á. 19. öld og
hugmyndir um félagsmálefni;
Nefndarálitið telur þaðóyggj-
andi reynslu, að sveitarþyngsl-
in nálega hvarvetna komi til af
því, að óráðnir unglingar og ó-
reglumenn giftast undir eins
og þeir ná lögaldri. hlaði síð-
an niður böm'um, er þeir geti
ekki staðið straum af, og fari
með hyski síhu á sveitina.
Eftir Sverri Kristjánsson
ótakmarkaðar giftingar, sveit-
arfélögunum til stórskaða og
ef til vili eyðileggingar". (Tíð.
1849, 115.) En bænaskrá þess-
ari var einnig vísað frá og var
meiri hluti þingsins á einu
máli um það, að slík lög heftu
frelsi manna meira en verjandi
væri. (Tíð, 1849, 114-117.)
Þau tvö þing, er nú voru
nefnd, voru háð á hinum miklu
árum mannfrelsis og pólitískra
umbrota um miðbik aldarinn-
ar, og tillögur um að skerða
frumstæðustu mannréttindi. svo
sem farið var fram á í bænar-
skrám þessum, áttu litlu fylgi
að fagna f sölum Alþingis. En
tíu árum síðar voru hér mikil
umskipti á orðin, og þegar bar-
lómur byggðanna yfir sveitar-
þyngslunum barst til Alþingis,
voru þunn móðureyrun. Fyrir
Alþingi 1859 lágu bænarskrár
frá Suður-Þingeyjarsýslu og
Múlasýslu um að reistar yrðu
skorður við hjónaböndum
manna, er ekki væri öruggt
um, að gætu séð sér farborða.
(Tíð. 1859, 143, 145.) Allheitar
umræður urðu um það. hvort
setja skyldi málið f nefnd. og
áttust einkum við bændafull-
trúar og embættismenn. Hin-
ir konungkjömu þingmenn
mæltu flestir í móti nefnd, að
Jóni Hjaltalín undanteknum. og
Halldór Kr. Friðriksson, þm.
Reykv., talaði einna skeleggast
gegn bænarskránni: „Ég álít
ísjárvert fyrir Alþingi, sem á
að vemda réttindi manna, og
þá þingmenn. sem þykjast
vinna að þvf að afla löndum
sínum sem mests frelsis, að
gefa þeim bænarskránm gaum
er ganga svo nærri hinum nátt-
úrlegustu réttindum manna,
eins og þessi gerir". (Tíð. 1859,
149-150.) Þær urðu lyktir máls-
ins, að nefnd var kosin í það:
Jón Hjaltalín, H. G. Thorder-
sen, Pétur Pétursscn, kgk.
þingmenn. Guðmundur Brands-
son. þm. GI< og Ólafur Jóns-
son, þm. Húnv. Meiri hluti
nefndarinnar var skipaður
mönnum. sem vom þess hvetj-
andi, að hömlur yrðu lagðar á
rétt manna til að kvænast.
Nefndarálitið er að mörgu
leyti merkilegt fyrir þá sök, að
félagslegir erfiðleikar hins ís-
jenzka bændaþjóðfélags á 19.
ö!d eni raktir þar allnákvæm-
iega og málstað bænda haldið
fram af meira hispursleysi og
hreinskilni en venjulegt er. Og
bótt staðhæfingar nefndarálits-
ins séu sums staðar r.okkuð
vafasamar og orsakasambandið
Sömuleiðis er almennt kvartað
yfir því, að þessar giftingar
séu hin helzta orsök að þeim
hjúaskorti, sem alls staðar ger-
ir vart við sig, með því flestir
vilja eiga með sig sjálfir undir
eins og þeir komast í hjóna-
band, og reyna til að kotra sér
einhvers staðar niður, annað-
hvort á fáeinum jarðarhundruð-
um eða í tómthúsum í kaup-
stöðum, eða í veiðistöðum.
hvar við sveitimar missi vinnu-
krafta, jarðimar verði ekki
ræktaðar til hlítar, þar eð
bændur geti ekki aðdugað þeim
sökum hjúaleysis, eða að þær
verði svo stykkjaðar sundur í
mörg smábýli, að enginn geti
á þeim lifað sér eða sveitar-
félaginu til uppbyggingar, og sé
þetta fyrirkomulag landbúnað-
inum til hins mesta hnekkis og
stofni auk þess sjóplássunum í
hin mestu vandærði, þegar ör-
eiga fjölskyldur flykkjast þang-
að. (Tíð. 1859, 1088-1089.)
Tillögur nefndarinnar. sem
að iokum voru samþykktar með
16 atkv. gegn 9. hnigu allar í
þá átt að takmarka giftingar
öreiga í þeim tilgangi að af-
stýra sveitarþyngslum og
tryggja bændum næg vinnuhjú,
og virðist hið síðara atriðið
ráða hvað mestu f nefndarálit-
inu. þvf að „landinu sjálfu og
framför þess‘* sé „mesta hætta
búin af hinum mikla kotungs-
skap, er nú tíðkast og fer f
vöxt hér á landi og sem veldur
þvf. að mörg höfuðból landsins
eru úr sér gengin. eða bvf nær
komin í auðn (Tíð. 1859, 1090-
1091.) Fyrir þá sök lagði nefnd-
in til, að konungi yrði rituð
bænarskrá bess efnis, að al-
þekkta óráðs- og óreglumenn
megi ekki gefa f hjónaband
nema sveitarstjómin í þeim
hreppi. sem maðurinn á fram-
færslurétt, samþykki það eða
svaramenn hjónanna vilji á-
byrgjast, að ekki standi af beim
sveitarvandræði í hin næstu 5
ár. Sveitarstjóm skýldi f annan
stað mega krefjast þess, að
hjónaefni útveguðu sér 4 svara-
menn. I þriðja lagi skyldi gift-
ingaraldur karla hækkaðor í 25
ár. en kvenna í 20. (Tíð. 1859.
1564-1565.)
Umræður urðu allharðar um
málið á þessu þingi; konungs-
fulltrúi lagði mjög fast á móti
samþykkt bænarskrárinnar, og
■Tón Sigurðsson, þm. Isf., reyndi
sýnilega að koma tillögu nefnd-
arinnar fyrir kattamef með því
að leggja það til. að biðja kon-
ung um að taka tillit til uppá-
stungu nefndarinnar i hús-
stjómarlögunum, er þau yrðu
lögð fyrir þingið. (Tíð. 1859,
1230-1231.) En allt kom fyrir
ekki.
Alþingissamþykkt þessi ber
ekki eingöngu vitni þeirri aft-
urhaldssemi, sem oft liggur í
landi bændaþjóðfélaga. Hún er
miklu fremur vottur um hina
frumstæðu og einhæfu atvinnu-
hætti lslands á þessum tím-
um, er eitt grasleysisár eða
ísa gat stefnt miklum þorra
þjóðarinnar f þráðan voða. Is-
lenzku sjóplássin og kaupstað-
imir höfðu ekki enn náð slík-
um þroska. að þar væri mikilla
fanga að leita umkomuleysingj-
um þeim, er flosnuðu upp í
sveitunum. Á hinn bóginn var
ekki annars að vænta en að
Danastjóm mundi bregðast fá-
lega við slíkum tillögum, því
að Danmörk var ólíkt þrosk-
aðra og fjölbreyttara þjóðfélag
en Island, hinn vaxandí iðnað-
ur Dana gat ráðstafað ómegð
sveitanna í miklu ríkari mæli
en íslenzku þorpin. Danastjóm
synjaði því þegnlegri bænar-
skrá Alþingis samþykktar. (Tíð.
1861, 9.) Á þinginu 1861 var að
vísu enn hreyft við málinu, en
var saltað í nefnd og komst
ékki til ályktunarumræðu. (Tíð.
1861, 236.) Ekki blés heldur
byrlegar fyrir þessu máli á Al-
þingi 1863, er frsm. tók aftur
þænarskrá um þetta efni. (Tíð.
1863, 96. 98.)
Þrátt fyrir daufar undirtekt-
ir þessara tveggja þinga varð
ekkert lát á bænarskrám úr
sveitum til Alþingis um að
takmarka öreigagiftingar, og
þingið 1865 tók nú rögg á sig
og samþykkti sundurliðaða
þænarskrá til konungs um ör-
eigagiftingar, bænarskrá, sem
gekk nær giftingarrétti snauðra
manna en dæmi voru til. Bæn-
arskrá Alþingis batt giftingar-
leyfið við „lögboðna stöðu og
lífvænlegan atvinnuveg" og
herti nokkuð á skyldu svara-
manna, þar sem svo stóð á, að
hjónaefnin höfðu við hvorugt
þessara atriða að styðjast. En
það telur bænarskráin lífvæn-
legan atvinnuveg f sveit. ef
maður hefur eignarhald á
tveim málnytukúgildum og öðr-
um búshlutum að því slcapi og
hafi jarðnæði til ábúðar í þrjú
ár, sem fóðrar að minnsta kosti
þrjú kúgildi og tvö hross.
1 verstöðvum eða vlð sjávar-
síðuna er það lífvænlegur at-
vinnuvegur, ef maður hefur að
minnsta kosti búð með tilhlýði-
legum vergögnum leigða í þrjú
ár og taki tvo hluti af sjó.
Iðnaðar- eða daglaunamaður
skal sanna með skilríkjum að
hann hafi í þrjú ár jafngildan
bjargræðisveg og að framan er
talið. En ef ekki er til að dreifa
neinum þessara skilyrða skulu
svaramenn ábyrgjast, að eng-
in sveitarþyngsli hljótist af
hjónaefnunum eða skylduó-
mögum þeirra hin fyrstu 3 ár
frá fardögum eftir giftinguna í
þeim hreppi, sem maðurinn á
eða öðlast framfærslurétt á því
tfmabili. (Tíð. 1865, II.. 498—
499.)
Svo sem sjá má er tillögum
bænarskrárinnar einkum stefnt
að þvf að afstýra giftingum
vistráðinna hjúa og jarðnæðis-
lausra manna og setja gifting-
arrétti þeirra skorður sem
minna ekki lítið á lög þau og
reglur, er ríktu meðal ánauð-
ugra bænda í Evrópu á fyrri
öldum. En danska stjómin
neitaði enn um samþykki sitt,
þar sem „ekki verður fallizt á
þær grundvallarreglur. sem
uppástunga þessi hefur við að
styðjast.... “ (Tíð. 1867, II. 7.)
Á þingunum 1867 og 1871 var
enn reynt að blása lífsanda
í þetta margdauða mál. en nú
var meiri hluti Alþingis orðinn
leiður á vafstrinu, og þótt
nefnd væri sett í það í bæði
skiptin, voru nefndarálitin og
allar breytingartillögur felld á
báðum bingum. (Tíð. 1869. 164-
166; Tíð. 1871, II., 376.)
BIFVÉLAVIRKJAR
Allir til þátttöku í hátíðahöldum
dagsins,
Gleðilega hátíð!
F F I A Cl
BIFVÉLAVIRKJA.
BUKKSMIÐIR
Allir til þátttöku í hátíðahöldum
dagsins.
FÉL AG
BLIKKSMIÐA.
BÓKBINDARAFÉLAG
fSLANDS
óskar til hamingju með daginn.
GLEÐILEGA HÁTÍÐ!
Verkalýðsfélagið JÖKULL
Höfn í Hornafirði
Sendir öllum verkalýð landsins beztu
heillaóskir 1. maí.
GLEÐILEGA HÁTlÐ!
GLEÐILEGA
HATÍÐ!
FÉLAG SYNINGARMANNA VIÐ
KVIKMYNDAHOS.
FÉLAG
GARÐYRKJUMANNA
hvetur meðlimi sína til þátttöku í
hátíðahöldum dagsins.
GLEÐILEGA HÁTlÐ!
HÚSGAGNASMIÐIR
Fjölmennum í kröfugönguna og tökum
þatt í hatíðahöldum dagsins.
SVEINAFÉLAG
HOSGAGNASMIÐA.
Verkakvennafélagið
Framtíðin, Hafnarfirði
sendir vinnandi fólki beztu heillaóskir
í tilefni dagsins.
GLEÐILEGA HÁTÍÐ.

l