Þjóðviljinn - 07.02.1968, Blaðsíða 7

Mtðvi'kudagur 7. febrúar 1968 — ÞJÖÐVILJINN — SÍÐA f
Sverrir Kristjánsson er sex-
tugur í dag og lifi hann
í hundrað og tuttugu ár, einS
og frændur Karls Marx eru
vanir að segja. I dag felur
hann sig eins og vinmargra
manna er siður á slíkum dög-
um — en áður en svo færi,
mátti hann þola það að dembt
væri yfir hann lítilli spurn-
ingaskrá.
Eða hvort hefði hann þegar
í skóla verið haldinn sögumetn-
aði?
Jú, ekki gat Sverrir neitað
því. Árni Pálsson, sagði hann.
var einn af sögukennurum
mínum, skemmtilegur og mik-
ill persónuleiki, það var heill-
andi að sjá þennan endurreisn-
armann ljóslifandi fyrir sér. Ég
útskrifaðist í sögu hjá Þorleifi
H. Bjamasyrai, hann átti það
til að mismæla sig Pg var skop-
azt að, en hann var vel mennt-
áður í sögu og reyndist okk-
ur vel. Jóhannes Sigfússon
kenndi mér í gagnfræðadeild,
þá orðinn aldraður — hann
virti enn sið sem þá var horf-
inn: að bjóða nemendum i mat
ef hann grunaði að hart væri
í búi hjá þeim.
— Um þessar mundir varst
þú að endurfæðast til réttrar
kenningar?
— Fæðingar ganga oft fljótt
og vel, en það tók mig satt að
segja nokkurn tíma að komast
á rétta Jínu í pólitík- Ég fékk
þá bakteríu fyrst þegar ég las
Kommúnistaávarpið í þýðingú
þeirra Stefáns Péturssonar og
Ætli ég reyndi
ekki aö hola
mér niöur ó
einhverju
safni
SPJALLAÐ VIÐ SVERRI KRISTJÁNSSON SEXTUGAN
Einars Olgeirssonar. Það var
miikil upplifun, mér fannst
sem sagan opnaðist fyrir mér
með nýjum hætti. Maður verð-
ur ekki samur á eftir — spyrj-
um Castro, hann hefur víst
svipaða reynslu.
★
Síðari ár mín í skóla gerði
ég mÆkið af því að boða hið
pólitíska fagnaðarerindi mitt,
en ég get ekki sagt að ég hafi
fengið góðan hljómgrunn. Menn
voru þá ekki stjórnmálalega
sinnaðir — straix tveim eða
þrem árum síðar höfðu mikii
umsk’ípti orðið, skólinn log-
aði í pólitík stafna á milli. En
ég rakst á það í gömlum fund-
argerðum, að mér hefur tekizt
að lenda í kappræðu við
Bjarna Benediktsson í skóla og
hef þá látið svo um mælt, að
þessi ungi maður væri 200 ár-
um á eftir tímanum. En ekki
man ég lengur hverju þessi
duglegi kappræðumaður svar-
aði til.
Mínar sósíalísku hugmyndir
voru komnar að mestu frá
brezkum krötum, ég hef nánast
verið Fabíani í þá daga. Þetta
breyttist þegar ég kynntist
Brynjólfi Bjarnasyni, Ársæli
Sigurðssyni og Hendriki Ottós-
syni og gekk í Spörtu gömlu.
Þá fór ég að lesa betri bækur.
Og það sv~' ekki svo litlu.
Steinn St spurði ein-
hverju sinni ísienzkan hagfræð-
ing af hverju hann væri svona
lélegur hagfræðingur. Sá vildi
ekki kannast við að svo væri-
Jújú, sagði Steinn, þetta er al-
talað. Og ég veit skýringuna: þú
varst svo blamkur í háskóla að
þú hafðir ekki efni á að kaupa
nema slæmar bækur!
★
1929, ári eftir stúdentspróf,
sigldi ég til Hafnar. Að vísu
voru efni lítil, en Ámi Páls-
son gat kríað út einhvern styrk
handa mér úr Menningarsjóði.
Uti höfðum við Sambandssjóð
og það urðu einhver ráð með
þaið sem á vantaði. Ég varð
semsagt dæmigerður kreppu-
kynslóðarstúdent.
— Voru ekki íslenzkir Hafn-
arstúdentar fáir á S’líkri hall-
æristíð?
— Nei, við vorum ekki ýkja
fáir, það virtust alltaf einhver
róð til að senda sæmilegan hóp
stúdenta til Hafnar. Sem héldu
mikið hópinn, já. Of mikið —
það er gömul erfðasynd Hafn-
arstúdenta, sem varð svo til að
þeir kynntust ekki nógu vel
dönsku þjóðinni. Það var ekki
laust við að enn eimdi eftir af
hatri á dönsku mömmu, eins og
það hét hér áður fyrr.
— Varst þú ekiki betur sett-
ur með alþjóðahyggju í öllum
vösum?
— Getur verið. Ég gekk í
danska kommúnistaflokkinn sem
þá var reyndar fámennur og
illa haldinn. En hann fer að
rífa sig upp um þetta Seyti,
einkum á því að skipuleggja
hreyfingu atvinnuleysingja. Ég
var stundum í kröfugöngum
með þeim. En ég lenti ekki í
réttlínuhreinsunum, nei: ég var
svo heppinn að vera ekki
heima þegar íslenzki flokkur-
inn lá í sínum barnasjúkdóm-
um.
Ég kom mikið á fundi hjá
Studentersamfundet, sem þá
var mjög rauðlitað. Kreppan
hafði gífurleg áhrif á unga
menntamenn, enda birtist hún
í ferlegum myndum. Eins og
þegar verið var að tortíma
dönskum nautpeningi — á
stuttri stund hafði 100 þúsund
gripum verið breytt í vagn-
áburð og sápu. Andstæöurnar
voru mjög skarpar og skýrar:
annarsvegar var evrópskt þjóð-
félag sem manni virtist haldið
banvænum sjúkdómi, hinsvegar
Rússland án atvinnuleysis, eina
landið í heiminum þar sem þá
var talað um hagvöxt. Borg-
araleg hagfræði velti þá litt
fyrir sér hagvexti, miklu minna
en síðar varð; hún hafði helzt
áhyggjur af svonefndu jafnvægi
Sverrir Kristjánsson sagn-
fræðingur er sextugur í dag.
Á æviskeiði þessa ðlaðs hafa
margir mætir menn orðið til
að leggja því lið með skrifum.
En að þeim öllum öðrum ólöst-
Íuðum má hiklaust telja að
Sverri Kristjánsson beri einna
hæst í þeim ágæta hópi. Það
hefur jafnan verið mikill fögn-
uður að ritsmíðum hans, hvort
sem hann af ágætri fjölhæfni
reiddi vopn í sjálfstæðisbar-
áttu, hýddi pólitíska skálka,
krufði til mergjar íslenzk
skáldrit, góð eða vond, elleg-
ar kynnti atvik úr sögu okkar
sem hann taldi vanrækt eða
of lítið vitað um. Baráttugleði
Sverris ásamt með listfengi
skörpum húmor og fágætri
þekkingu — allt hefur þetta
orðið okkur, sem og öðru fólki
á vinstra armi í íslenzku þjóð-
málastríði, drjúgur styrkur og
hressing í misjöfnu pólitísku
og menningarlegu veðurfari.
Hafi Sverrir heila þökk fyr-
ir. — Hann lifi vel og lengi!
i þjóðfélaginu. Og í Danmörku
höfðu menn destrúeraðan naut-
pening og hungraða atvinnu-
leysingja betlandi á götum eða
seljandi atvinnuleysingjablöð.
Danir eru yfirleitt bjartsýnis-
menn og það varð dálítil lireyf-
ing úr tiltæki kaupmanns eins
sem lét gera merki til að bera
í hnappagatinu — á því stóð
,,Her g&r det godt“. Þannig
reyndu menn að hressa sig við
með allskonar sefjunaraðferð-
uoi, sem reyndar var ekkert
einsdæmi í þá daga: í Banda-
ríkjunum sögðu menn Keep
smiling — og brostu, þótt bros-
ið væri stundum dálítið fros-
ið. Þetta voru tímar dramat-
ískra atvika. Einhverju sinni
þegar ég var á heimleið um
kvöld voru götumar þaktar
flugritum með síðustu fréttum
úr hinni háu fésýslu: Ivan
Kreuger hafði skotið sig í Par-
ís. Þegar hann fór yfir Höfn
hafði hann slegið danskan gróss-
era um 60 þúsund krónur.
Grósserinn var mjög hreykinn
yfir að fá að lána eldspýtna-
kóngi heimsins fé, en það var
sem sagt stutt gaman skemmti-
legt.
★
Otto skáld Gelsted þekkti ég,
skrýtinn mann og ljóngáfaðan.
Soliade, ástarskáldið mikla. Og
J. H. O. Djurhuus sem var ó-
venjulega heilllandi persóna og
dásamlegt skáld færeyskt. Það
var yfirleitt töluverður sam-
gangur milli íslenzkra og fær-
eyskra stúdenta i Höfn, sam-
eiginlegir fundir, gagnkvæmar
heimsóknir á dansleiki. Enda
voru það vfst einu mennirnir i
heiminum sem litu dálítið upp
til Islendinga — ég veit að vísu
ekki hvort þeir gera það leng-
ur.
Sá sagnfræðinga sem hafði
mest áhrif á mig var prófessor
Erik Arup. Hann hafði átt sæti
í samninganefndinni dönsku
1918, var mikill Islandsvinur og
reyndist íslenzkum stúdentum
mjög vel. Hann var heillandi
kennari, gáfaður stílisti og
ræðuskörungur enda var jafn-
an troðfullt út fyrir dyr á fyr-
irlestrum hans. Hann hafði
mjög örvandi áhrif á stúdenta
og þreyttist aldrei að minna
þá á að gera sig ekki ánægða
með þær niðurstöður sem þeg-
ar væru fengnar, heldur kom-
ast að nýjum niðurstöðum.
Hann var ekki marxisti en
skrifaði sögu þannig að það var
eins og það bezta úr marx-
ískri aðferð væri honum í blóð
borið. Danmerkursaga hans er
sérstakt öndvegisrit og það var
sorglegt, að honum auðnaðist
ekki að ljúka því. Hann sagði
einhverntíma við kennara sinn,
Fredericia. að hugsjón sín væri
að skrifa Danmerkursögu þar
sem rauði þráðurinn væri
danski bóndinn. Þetta og ýmis-
legt annað hefur sjáifsagt þótt
hæpin kenning — próf. Arup
var t.a.m. aiþjóðlega hugsandi
maður og mjög mótfallinn
danskri þjóðernishyggju eins og
hún kom fram í meðferð Slés-
víkurmála svo dæmi sé nefnt.
Það stóð því jafnan mikill styr
um Arup og einkum varíhalds-
sömum sagnfræðingum uppsig-
að við hann. Ég man að ein-
hver maður, sem var við sagn-
fræði riðinn, skrifaði ritdóm í
Berlinginn um annað bindi
Danmerkursögu Arups og sagði
að fullur leigubílstjóri hefði vel
getað sett saman svona bók!
Þetta litla dæmi minnir
á það að menn voru ekkert
smeykir við að taka upp í sig
í þá daga — það var ekki fyrr
en eftir seinna stríð, að menn
tóku að rækta með sér under-
statement í skrifum, að van-
segja heldur en ofsegja. Sú
mynd, sem menn gerðu sér af
þróun hlutanna, var miklu ein-
faldari í sniðum en hún reynd-
ist í raun og veru. En þá kem-
ur til skjalanna önnur villa
hinni verri: að gefast upp fyr-
ir margbreytileika hlutanna, sjá
ekki skóginn fyrir trjám.
★
— Þú fórst til Þýzkalands?
— Ég var þar í fimm mán-
uði 1937 að safna heimildum
í ritgerð um Bismarck, félags-
málapólitík hans, samskipti. við
sósíaldemókrata. Það var ein-
kennilegt að vinna í þýzkum
söfnum — mjög mikið af því
sem ég þurfti á að halda var
f spjaldskrá merkt með rauðu
— gelicim —, sem þýddi að
bækurnar fengust ekki lánaðar
nema með sérstöku leyfi. Ég
gat veifað vottorði frá próf.
Arup og fékk það sem ég bað
um, en með töfum þó. Nazistar
höfðu af lúsiðni hreinsað til í
þýzkum bókasöfnum og þaðvar
ótrúlegt hvað vantaði. En eitt
bókasafnið virtist hafa orðið út-
undan af slysni, ríkisbókasafn-
ið sem geymt var í ólmu þing-
hússins í Berlín sem ekki
brann. Þangað fór ég einusinni
í skoðunarferð; hraömælskur
leiðsögumaður benti sakleysis-
legu bændafólki á rústir þing-
salarins þar sem allt var brunn-
ið inn að steini og sagði: Þann-
ig mundi Þýzkaland lita út i
dag ef kommúnisminn hefði
komizt tiil valda. En Foringinn
tók í taumana og fékk því af-
stýrt. Og ég heyrði fjálgleg
andvörp í þessum bústnu
bændakonum.
Ég lenti í klandri þar á
knæpu fyrir að standa fyrir
hópsöng á Lorelei — Heine var
vitanlega í banni sem Gyðing-
ur. Ungur flugliðsforingi úr
heimahögum Heine vék sér að
mér og spurði með þjósti hvort
ég vissi ekki í hvaða landi ég
lifði. Ég tók þann kcst að leika
fávita eftir beztu getu, mýkti
manninn með koníaki og var
hann orðinn sæmilega viðmæl-
andi um miðnæturskeið. Tugt-
húsandrúmsloft grúfði yfir, og
skipulagið virtist svo sterkt hjá
nazistum að það orkaði alveg
lamandi á mann.
En höfundum á þýzka tungu
á ég margt að þakka. Marx,
Heine og Thomas Mann hef ég
haft meira dálæti á en öðrum
höfundum. Ég hef reyndar allt-
af verið fullt eins hrifinn af
verkum Heine í óbundnu máli
og kvæðunum. Og mér þótti
vænt um það að þegar ég
kynntist danska skáldinu og
gagnrýnandanum Tom Kristen-
sen á Heineráðstefnu í Weimar
og við fórum að bera saman
bækumar, þá var það prósa-
Heine sem hann var hrifnastur
af.
★
— Þú vilt ekki segja Islend-
ingasögur frá Höfn.
— Nei, ætli það. Þótt ég
kunni margar, sannar og logn-
ar. Þær eru margar tengdar
þeim rómantíska draumi sem
við Islendingar lifum í, draum-
inum um séníið. Aladínshug-
sjóninni, að hafa ekki fyrir
hlutunum, treysta á innblástur-
inn, viðurkenna ekki blóð, svita
og tár. Þetta er því miður allt-
of sterkt í hugsunarhætti fs-
lendinga. Og svo þessi óskap-
lega dýrkun á gáfumönnum.
Ég kom svo heim árið 1939 í
Framhald á 9. síðu.