Þjóðviljinn - 15.03.1969, Síða 7

Xjaugardagur 1?. marz 1969 — ÞJÓÐVTLJINN — SÍÐA J
Stefán Bergmann,
Sfúdenfar hœkkuðu
lágmarkskaupiS um helming!
Stúdentaóeirðir víða um heim eru mönn-
um mikið umhugsunarefni, sumir vilja helzt
spyrða þær allar saman, en aðrir láta sér
tíðrætt um þá staðreynd að þær gerðust
reyndar við rnjög misjafnar aðstæður. ís-
lenzkur námsmaður, Stefán Bergmann, hef-
ur orðið við beiðni Þjóðviljans um að svara
nokkrum spurningum um það sem gerðist
í Belgrad og fleiri háskólaborgum Júgó-
slavíu í júlí í fyrra. Hann stundar fram-
haldsnám í líffræði við háskólann í Belgrad.
og fremst í endurnýjun fyrir-
taekja sem hafðj verið trassað
of lengi. Allt varð þetta til þess
að beina a>thyglinni að mikhim
fjölda manna á mektarstöðum
í framleiðslunni og ónógri
menntun þeirra miðað við nýrri
kröfuT. í>að var ekki svo lítdð
rætt um þetta atriði.
hraðari uppbygigihgu sjálfstjórn-
ar í háskólum og skilyrðislausa
þátttöku sitúdenta á breiðum
grundvelli og tryggt að háskól-
ar verði framsæknar stofnanir,
þar &em þrífast gagnrýnin vís-
indaleg hugsiun. — Einnig auk-
in áhrif visinda, háskóla og stúd-
enta á ákvarðanir um val leiða
ViSfal viS islenzkan námsmann um
Stúdentabyltinguna i Júgóslavíu
— Hvert var hið ytra tilefni
mótmælaaðgerða júgósla\rnesku
stúdentanna í fyrra?
— I>að sem hratt þessu, af
stað var uppþot í fjölmennasta
etúdentahverfinu í Belgrad, þar
sem búa um 6000 rnanns. Þama
hafði verið boðað til dæigurl'aga-
tónleika fyrir vegavinmuflokk
ungliniga, sem starfaði í ná-
grenninu. Skommtunina átti að
halda undir berum himni og
hafði stúdenitum verið siagt, að
þeim væri heimilað að sækja
hana. Á seinustu stundu var
svo ákveðið einhveira hluta
vegn® að flytjia samkvamiið í
400 manna sal og hleypa aðeins
útvöldum inn. Geypilegur fjöldi
sitúdenta var á vappi þama í
heitu vorkvöldinu og kom til
æsimga á staðnum. Kallað vair
á lögireglu, til þess að skakfca
leikinn, en þá skeður það , sem
menn eru famir að kannast við,
að hún gerir þá regin skyssu
að berja á fólkinu. Atferli lög-
reglunnar varð svo tilefni mót-
mælafunda og tveggja mótmæla-
gangna. sem báðar enduðu með
barsmíðum. Skýrslur sjúkra-
húsa heirmdu. að 169 fengu á-
verka. 12 voru la'gðir á sjúkra-
hús, þar af 4 með skotsár á
fótum. Þetta varð til þess að
hleypa miklum hita í fólk, en
smátt og smátt féll upphafið í
skugga þeirrar víðt.æku félags-
legu þýðingar, sem þessi ó-
ánægiualda fékk. er rás hennar
markaðist nánar.
— Hvað gerðist næstu daga?
— Strax á öðrum degi lýsir
háskólinn því yfiir, að hantn
leggi niður alla vinnu í sjö daiga
og boðar til funda í öllum há-
skóladeildum, til þess að ræða
hið nýja ástand. t>að var því
orðið ljó'St, að þessi fjölmenni
skóli, um 40 þilsund manns, rís
upp sem ein heild, jaínt siúd-
emtar sem kennarar, flokksfólk
og ekki flokksfólk. til l>ess að
gera ákveðnar kröfur og vekja
athygli á þeim. Eftir komia mikl-
ar umræður, eins komar slaigs-
mál buigmynda, sem aiuðvitað
voru ekki alltaf á jafn báu stigi.
Erfitt er að lýsa andrúms-
lofti þessara fundaihaldia, srvo
að nokkuirt gagn verði að: það
er eins og alilt sprotii sjúlílkraf a
fram, endialiaiuslr fundir, inn-
blásmiar ræður, reiðar ræður og
alls ómögulegt að slíta sjg fr,á
þessu því að al.lt var þetfca
merkilegt. Haldið var áínam
langt fram á nœtur, en mairgir
settust að í byggingum háskóla-
deildannia. Sfcundum voru fund-
ir á nóttunni af og til, þegar
einbver gaf siig fram, til þess
að segja eitthvað. í þessari
heitu ólgu spretta fram siag-
orð svo sem: „Trúið ekki press-
unni“, en hún þótti gef-a ónóg-
ar og villandi upplýsingar um
barsmíðamair daiginn áður —
„Rauða íhaldið“ og því beint
að bírokrötunum, en allt þetta
stefndi fyrst og fremst á þá.
Einnig var háskólanum gefið
nýtt nafn. Nú var það „Rauði
háskólinn Karl Marx“, — minma
mátti ekki du.ga.
— Er ekki hægt að finna ein-
hverjar innri riiksemdir fyrir
þessari miklu andófsöldu aftur
i tímann með því að rýna í þjóð-
félagsaðstæður í þessu landi?
— Vissulega er það hægt —
þó er rétt að taka fram, að sá
maður hefði ekki lx>ti spámann-
lega vaxinn, sem reynt hefði
að segja þessa atburði íyrir. f
lan.gan tíma hefur gaignrýni á
skólakerfið verið mjög áberandi
í öllum þeim fjölbreyttu og íjör-
ugu umræðum, um innianríkis-
mál, sem alltaf eiga sér þairna
stað. Gagnirýnin beindist eink-
um að sein.agangi mála, hvað
það tekur óskaplega langan
tíma að hirindia samþykktum
málum í framikvaemd — krafizt
hnaðari endiurskoðumair skóla-
kerfisins til samræmis við þarf-
ir atvinniuveganná — skjótari
uppbyggingar sjálfsljóma.rkerí-
isins á öllum sviðum þjóðlífs-
ins, ekki sízt í skólum, þar sem
sú þróun hefur srtaðið í stiað
um skedð. Mikillar óánægju
gætti einnig með skipulag vís-
indavinnu og þá tilhneigingu,
nð hún losni úr tengslium við
háskólana.
Líklega hefur ástandið í at-
vinnumálum samt verið þyngst
á metunum, en um tveggja ára
skeið ' hefur þremgzt mjög á
vinnumarkaði og þá ekki sizt
fyrir nýútskrifað háskólatfólk.
Þetta er nf'tur teragt því að fjár-
festing hefur orðið að fana íyrst
— Hvernig brugftust stjórn-
arvöld og stjórnarflokkur vift
þessum aðgerðum?
— ífyrstu var afstaða þeinra
ekkí ýkja skýr og sjálfsagt hef-
ur þar ekki verið um fulla sam-
stöðu að ræða. Ofan á varð svo
gætin stefna og strax hafnar
viðræðuir við sendiinefndir há-
skólamn.a. Alla.r helztu stjórnar-
og flokkssamkundur tóku mál-
ið á dagskrá. Fljótlega var því
lýst yfir, að kröfurnar væru
rétfcmætair, en aðferð stúdenta
hins vegar mótmælt. Reynt var
að gera mikið úr því, að öfga-
öfl leituðust við að notfæ.ra
sér J>etta nýja ástand, og ekki
var þeim vel við, að stúdentar
reyndu að höffta til verkamanna
í kröfum sínum, og komið í veg
fyrir að samband næðist á milli
þessara aðila. Um.ræður í háskól-
anum komust nefnilega strax á
það stig að ræða ekki aðeins u.m
sérkröfur stúdenta, heldur og
almennar kröfur. Tónninn í op-
inberum afskiptum breyttist
mjög, er háskólamenn komu
fram mcð samræmda pólitiska
stefniuskrá. Þó dró stórum úr
misskilnin.gi á stúdemfcaihreyf-
ingunni og rangtúlkunum, sem
áður vöktu réttláta reiði. Uppi-
staðan í áðuirneíndri stefnuskrá
voru kröfur um útrýmingu fé-
lagslegs óréttlætis, að fylgt yrði
eftir reglunni um laun sam-
kvæmt vinnu, sérstök ákvæði
um lágmarks- og hámairkslaun,
um þjóðnýtinigu eigraa, sem
menn bafa komizt yfir með ó-
heilindum. Að atvirma væri
tryggð með ákv. fjárfestingar-
pólitík, stefnufiist uppbygging
sjálfstjórnarkerfisins, þar sem
beinir framleiðenduir ákveða
sjálfir allt um vi-nnti sína, ágófta
hennar og sjálfir gerftir þjóft-
félagislega ábyrgir fyrir þeim
verkenfum, sem l>eim er gert
að leysa, að í kjölfar hraftari
uppbyggingar sjálfstjómiar komi
raunibetra lýðræði í fél®gs- og
stjóannmálasam'tökum, að menn-
ingarmál verði losuð við verzl-
unarmennsku.
Varðandi skólamál og slúd-
enta þetta: enduirskoðun alls
skólakerfisi'ns, að öllum verði
trygigðir jafnir möguleikar til
náms, sérsitök ákvæði um sjálf-
stæði (aufconomiu) háskóla,
og aðíerða til frekari fram-
leiðslu og félagslegra.r þróuniar.
Síðar tók það þjóðþinigið ekki
nema einn dag að hækka lág-
markslaun verkamanna um
helming og málefni skólanna
voru hvarvetnm diregin út úr
hni.gunum og tekin á da'gskrá.
Eftir fylgdu aukin fjáriramlög
til ýmissa félagslegra tækja
sfcúdenta til béfcri aðstöðu. Lög
sem skylduðu fyrirtæki til þess
að taka við ungu báskólafólki
eftir ákveðnum reglum.
— Hélt ekki Tito, forseti
landsins, allfræga ræftu út af
þessum atburftum?
— Jú, það má nú segja. Hann
kom íram í sjónvairpd á sjöunda
degi, og ríkti miikil etftirvænt-
ing varðandi hans mál, þó að
íæslir þyrðu að vera mjöig bj art-
sýnir. Yfirieitt voru menn tekn-
ir að þreytaist af svefinleysi og
andlegri ókyrrð. Bilin milli
funda lengdust og eilíf bið vair
eftir viðbrögðum þinga og ráð-
sfcefna. — Svo gerðist það, að
forsetinn tók ekki undir neina
gagnrýni á mótmælahreyfi'ng-
unia, sagði kröfuirmar allar í
fyllsta máta réttlátar og að bann
hefði sjálfur rætt um margt af
því áður. Hann taldi mótmæl-
in merki þess, að ungt fólk
vildi ekki lengiuir vera afskipt í
stjómmálum og gagnrýndi það
sem höfuðskyssu að líta á stúd-
enta sem þæga skólakrakka.
Hann fór hörðum orðum um
seiniadrátt við að hrinda málum
í framkvæmd, átalidi forystu-
menn fyrir sórsjóniarmið, sem
einatt tefðu íramkvæmdina, þó
svo þeir væru samþykikir á
pappímum. Hann bauð stúdent-
um samsfcairf og sagði þá frægu
setningu, að eí hann reyndist
ekki megnugur að beita áhrif-
um sínum. við að leysa vanda-
málin, þá æfcti hann ekki að
gegna stöðu sinni lenigur!
— Hvernig tftku stúdentar
ræftu forsetans?
— Jú, menn risu upp úr von-
hrigðum og ófcba um að þess-
um aðgerðum vaeri ekki heegt
að búa verðugan endi, gripu í
axlimiar hver á öðrum og döns-
uðu Kolo um gamga og totrg.
Framihald á 9. siðu.

Skáldmennt og
fræðafátækt
tFDgTTQILlL
Það er alitaf ómaksins vert
að rekja nokkrar stað-
reyndir um íslenzka bókaút-
gáfu á næsUiðnu ári, þótt
reynslan sýni að vísu, að þar
er um harla litlar breytingar
frá ári til árs að ræða að því
er varðar hlutfall milli ein-
sfcakra bókaflokk.a og svo milli
gæðabóka og rusls.
Að þessu sinni er ekki farið
eítir bókaskrá Bóksalafélags-
ins, sem ekki mun út komin,
heJdur eftir auglýsin.gabæk-
linigi frá sama aðila — þar
eru enn ekki öll kurl komin til
grafar, vanfcar t.d. bækur Al-
menna bókafélagsins, þótt hór
skuli þær teknar með eftir
minni. Um 230. bækur eru tald-
ar í þesum pésa utan bama-
bóka og er það svipuð tala og
áður.
íslenzfcar bókmenntir hafa
skilað mjög þokkalegri upp-
skeru á síðasta ári. Okkur
télst sivo til að nítján ljóða-
bækur hafi komið út á árinu,
þar ai eru fimm útgáíur á
eldri verkum, m.a. á öllum
verkum Hannesar Haísteins.
Sjálfsagt er að nofna til tíð-
inda giæsiilegar þýðingar Guð-
mundar Böðvarssonar á
Dante, hina vönduðu, en var-
færnu lýrík Hannesar Péturs-
sonair, þann einstæða og stór-
skemmtilega leik með orð og
staðreyndir tímains, sem Jón-
as Svafár stundar í sdnu
Ijóðasafni. Kvenþjóðin stend-
uir bezt að verki einmitt í
Ijóðaigerð: Halldóra B. Bjöms-
son, Vilborg Dagbjairfcsdóttir,
Níma Björk.
f íslenzkri sagniagerð eru hlut-
* föUin ekki eins skemmtileg,
fremur en endranær. Þair telj-
um við saman eiinar 28 bæk-
ur, 14 sem gætu f allið í
fyrsta gæðaflokki á land-
búniaðarmáli, 10 sem standa
eirnhversstaðar á landamaar-
um bókmennfca og ekki-
bókmennta og 4 „kerlingabæk-
ur“. Af þesum 14 eru átta
frumútgáfur (endurútgáfur á
Einari Kvaran, Jóni Thorodd-
sen, Ólafi Jóhanni — fyrir
skóla — og Hagalín). Hér er
sú bók sem sézt hefur á allra
ólíklegusfcu stéfðum, Kristni-
hald undir Jökli, tvö verk sem
hvort um sig kalla með óvenju
sterkum hætti á umræður og
deilu: fjörleg umbrota- og
ínamúrstefnubók Thors Vil-
hjálmssonar og snörp heims-
ádeilusaga .Takobinu Siguirð-
ardóttur og sjaldgætflega
þroskað by rj u.narverk, sögur
Vésteins Lúðvikssonar.
Utgáfa erlendna skáldsagna
er alltaf mjög fyrirferðanmik-
ill þéttur í bókaútigáfu en
heldur leiðdnltegur. I fyrra
komu a.m.k. 70 baeteur út
umdir þessu heiti, þar af gefca
aðeins sjö talizt til bótemennta
(Hamtsun, Hjalmar Bergman,
Galsworthy — vegna F'onsyte-
sögu í sjónvairpi — Dúrren-
matt). Sextíu aifiþreyingarbaek-
ur komu hinsvegar út, þar
undir er einna merkilegust
útgáfa 25 ástarvellusagna
sem gerast gjama á spítöllum, :
herragörðuim og öðrum slík- •
um vinsælum stöðum. Þessar ;
bækur eru gefnar út með :
þeim íburði að sagt er að :
höfundar þeirra hafi íslenzkar j
þýðingar á sér í heiðyrsessi ■
yfir skrifborði til að sýma að I
einhversstaðatr séu beir þö í ;
hávegum hafðir, teknir al- !
varlega.
Ævisögur og endurminming- i
ar er jafnan fyririerðarmikill j
flokkuir í íslenzkri bókaútgáfu. j
í honum eru í fyrra 14 íslenzk- j
ar bækur og þó nokkuð af því j
nytsamt og skemmtilégt. en i
athyglin beinist þó fyrst og |
fremst að tveim þeirra: Ein- j
ars sögu Þórbergs og bók Jóns ]
Guðnasian.ar um Skúla Thor- i
oddsen, sem á reyndar varla ;
heima innan þessa ramma. Hér j
við bætast tvær þýddair ævi- i
sögur, önnur þeirra er fyrsta j
bindi hins gageheiðarlega og
fágaða verks Rússans Pást-
ovskís, sem hvarvetna telst til
góðra tiðmda. Þjóðlegur fróð-
leikur. 13 bækur, er í fljótu
bra.gði skoðað mjög misjafn að
gæðum en á þeim vettvangi eru
jafnan góðir kunnáttumenn Og
listfengir (Sverir, Tómas, Jón
Helgason). Aðeins fjóirar bæk-
ur um „dulræna reynslu“ hafa
komizt inn í þennan pésa og
bá ékki nema ein ístenzk —
máske er að íara fram hnign-
un í þeirri útgáfu, tengd því
hve illa mönnum gengur að
kom.a saman fjörlegum texta
tnm þessi efni (nem® þá Þór-
bergi er svo ber unddr).
Sem fyrr er benfc á er þetta
spjall tekið saman með þeim
fyrirvara, að sdtthvað vantar
í bækling þann sem laigt er
út af. En engu að síður vekur
það alveg sérstatea athygli,
hve lítið við höfumst að um
útgáfu bóka um „listir og bók-
mentir“ (4 bækur), „sagn-
fræði, náttúrufræði, landa-
fræði, félagsfræði“ (10) og
„tækni og vísjndi" (aðeins 2
— eru þá fjölfræðibækur AB
ekki með taldar og reyndar
meir alþjóðlegt fyrirbæri en ís-
lenzkt). Töktnm fyrsta ftekk-
inn: litil bók um Svavar
Guðnason eftir Halldór Lax-
ness, samtalsbók við Kjarval.
ritgerðir S.A.M. frá síðari ár-
um. endurútgiáfa á Sigurði
Nordal — þetta er allt góðra
gjalda vert, en ákaflega lítið
að vöxtum. Framlag okkar til
n áttú ruvísinda virðist ekki
annað en 'Jarðfræði Þorleifs
Einarssonar, að vísu alveg
prýðilegt rit, en beldur er það
einmana í allmiklu bókaflóði.
Magnús Kjartansson tekur
einn á sínar herðar íslenzkt
framlag til alþjóðastjómmála
og samtíðarsögu með Vietnam-
bók sdnni, en hefur nokkurn
stuðning a£ Bandaríkjamanin-
inum Horowitz („Bandaríkin
og þriðji heimurinn"). Báðar
þessar bækur koma reyndar
frá Heimskrin-glu. og það fyr-
irtæki virðist með smábóka-
flokki sínum (út kom einnig
Inngangur að félagsfræði eft-
ir Berger) hafa hug á að ráða
nokkra bót á vöntun bóka um
stórmál samtímans á íslenzku.
Að lokum þetta, svo sem til
mótvægis við ofiangreinda
umkvörfcun: í fyrra voru nokk-
ur þau skref stigin, sem munu
væntanlega tryggja að haagt
verði að kaupa Islendingasög-
ur á fslandd hvenær sem rnörm-
um kynni að koma í huig svo
þarflegt tiltæki.
Árni Bergmann. [
!■■■■■■■■■■■« ■MBHMBI