Þjóðviljinn - 04.12.1971, Blaðsíða 5

¥
Laiuigaxdlaigur 4. desemibar 1971 — jÞJÓÐVILJINN — SlÐA J
Einar ríki. UL bindi.
Fagurt galaiði fuglitnn
Sá. Þórbcrgnr Þórðar-
son skráði Helgafell
MCMLXXE' 192 bls.
Iþessu þri’ðja bindi af aavi-
sögu Einars rítkia er einnia
mest sagt frá uppbyggingu út-
gerðiar og hra ðí rystihú sa bœði
í Eyjum, Reykj avik og annans-
staðar frá þvi í stríðsbyrjun.
Margiar smásögur eru tíndiar
til um viðureignir við banka-
stjóra og nefndir þaer sem með
noJckur fjárráð fara eða leytfi;
þá er og saigt frá upphafi Sölu-
miðstöðvar hraðfrysitihúsannia
og landnámi á bandiarískum
mörk'uðum. í annan stað er
allmikill gaumur gefinn um-
svifum Einars Sigurðssonar í
bæjiarstjóm Vestmannaeyjia: að
lesendum snýr sú mynd, að
Einar bafi staðið eins og hver
annar engill framfara og víð-
sýni andspænis samiansaurouð-
um íhaldspokum úr hans eigin
flokki, sem ekki sáu út fyrir
tæmar á sér — það verður
Einar og Þórbergur: Oðruvísi Bogesen?
vegna þess, ,ag það veitti ekki
viðunandi svar við þeirri
spumingu sem sjálft viðfiangs-
efni sögumanns vefcur: Hvem-
ig verða menn ríkir á ísiandi?
Þetta bindi gerir, óbeinlínis
að minnsta kosti, betur grein
fyrir því máli — og auðvitað
er svarið nauðaeinfalt. Svo
dæmi sé nefnt: Þegar Einar
er a0 byiggja hraðfrystihús mik-
ið í Reykjavik árið 1942 fær
hann m.a 210 þús. króna ián
hjá Bmnaibótafélaginu með
5% vöxtum til 20 ára, og ann-
að hjá Búnaðarbankanum með
sömu kjöcrum upp á 390 þús-
und. Og hann bendir rétitilega
á það, að þetta svari til þess
að hann gengi í dag út úr þess-
um stofnumum með 30 miljón-
ir króna. Svo lemgi sem fiestir
fsiendingar rauna, hafia menn
ekki þurft annað en að vera
heldur svona sóiarroegin í iáns-
traiustsanálum, byggjia síðan og
kaupa fleiri og stærri fiasteign-
ir en skynsamiagt roátti teijiast
á hverjum tíroa. og bíða síðan
efitir því áð verðbóigan færði
Frásögn af ein-
kennilegum manni
Jón Helgason: Orð
skulu standa. Iðunn R.
1971 191 bls.
Það er ekki fráleitari staðhæf-
ing en roargar aðrar að,
ísienzk menning sé að veru-
legu leyti sams'afn þátta af ein-
kenniiegum mönnum. Við hötf-
um átt drjúgan fjölda siíkra
manna. þeir hatfa orðið paitur
af hugmyndum okkar um þjóð-

ERU ÆVISÖGUR EINTÓMT GORTP
ein a£ gátum þessarar bókar,
hvemig á því stóð, að siikt
göfugmenni héizt við í sarna
fiokki og þessir andskotar. í
þriðja stað segir Einar, og fer
þá nokkuð út fyrir tímaramma
bókarinnar. sem eru árin 1940-
47, fná viðsikiptum sínum og
bæjaiyfirvalda í Eyjum við rót-
tæka verkiýðshreyfingarmenn,
og hvemig hann, að eigin sögn,
skaut þeim ref fyrir rass með
persónulegu frumkvæði um
kjarabætur og félagsilíf í eig-
in fyrirtækjum. Reyndar hafði
nokkuð verið minnzt á þá hiiuti
í ö0ru bindi bálksins.
rrvitni manna um þetta efni
er sjálfsaigt mjög misjöfn
eftit1 ,’áldri.J"S'tarfsaidri og bú-
setu á landinu. En lesandi
sem kemur úr nokkurri fjar-
lsegð frá vettvangi mun að lík-
indum komiast að þeirri niður-
stöðu. að hvorki sé Einar nógu
fjörlegur sögumaður, né Þór-
bengur nægilega ágengur við
hann til að þeir í sameiningu
geti tryggt sér athygii hans
óskipta. Auðvitað er margtf vel
um bók, sem Þórbergur lætfur
frá sér fara. En það er siamt
eitthvað allveigamiki’ð sem
vantar. Má vera það sé sú
ósérhiífni, það sjálfsháð, sam
hefur lyft svo mikið undir þær
ævisögur íslenzkar sem við
kunnum bezt að meta, og Þór-
bergur hefur sjálfur gefið ágæt
dæmi um? Einar ríki hikar aJls
ekkj við að geta um ávirðing-
ar andstæðinga sinna — en
það finmaisit eiginlega engar
hjá honum sjiálfum. fslending-
ar eru sivo miklir efasemdar-
menn (eða þá illkvittnir) að
þeir festa ekki rétt vel trúnað
við siíka sjáifsmynd •— og því
hiýtur einnig að draga úr á-
hrifium þess sem Einar riki
télur fram sér til ágætis, sem
eðlilegt er: TiUögugerð marg-
visleg um félaigsiegar fram-
kvæmdir, þau hyggindi, sem í
hag koma, að greiða verika-
fóiki hærra káup en aðrir atf-
vinnurekendur og skapa því
félagslíf. Það er ekki nema von,
að Þórbergur segi við Einar
undir lok þessa bindis: „Hef-
urðu ekki veitt því eftirtekt,
að ævisaga þín er eintómt gort
eins og flestar aðrar ævisög-
ur?“
Eg mun í umsögn um annað
bindi þessa verks bafia bor
ið fram einskonar kvörtun
þeim eignimar. Þetta er, sem
fyrr segir, nauðaeinfait dæmi,
og þetta vita allir. Fæni ledða
hinsvegar hugann að þvá hvað-
an þesisi „eignatilfærsla“ kem-
ur. sivo að notað sé kurteisiegt
orð, — aS minnsta kostfi á
prenti, enda þóttf menn viti það
vei, að það gerðist ekki sízt á
kostnað varasjóða vinnandi
fólks, sem vildi tryggja sér
nokkuð öryggi í ellinni.
Þótt áður hafi verið minnzt
á það, að ábugi á Einans söigu
ríka af hálfu þesis lesanda, sem
ekki er kunnugur málurn Eyja-
manna né beldur sögu hrað-
frystihúsarekstfrar, geti oðið í
dauflegra laigi, þá karna í bók-
inni fyrir atvik, sem eiga for-
Framhald á 7. síðu.
Jón Helgason
areinkenni, þeim hiefiur frem-
ur verið sýnd velviljuð for-
vitni en fjandiskapur. Hér er
ekfci átt við þá rnenn sem eru
„ein'kennilegir“ í þeim sJdln-
ingi, að einhversk. bilun bafi
settf þá út úr þjóðfélaginu eða
því sem næst Hér er minnt
á þá menn, sem af dæmatfárri
skapfestu og ástríðu fylgja etft-
ir einhverjum þeim persónu-
lega sannleika, sem ekfkert fær
haggað. Menn sem höndluðu
ejnhiver brot af þekkingu og
vizicu heimsins. sem vegúa fá-
tæk'tar og þröngra möguiedifca
gátu ekki stækkað og leitað
samanburðar við annaö, heJd-
ur urðu að þeirn iífsmöndM
sem alit snerist um síðan. Slík-
ir menn eiu forvitniiegir m.a.
vegn,a þess að með fjöiþættari
valfcostum í menntun og störf-
um gerast þeir æ sjialdigæfiari
— ®ú þróun er víst óumflýjian-
Leg hivortf okkur líkar betnr
eða verr.
Páll Jónsson sem Jón Heiga-
son segir frá í nýútkominni
bók er einn af þessum ein-
kennilegu mönnum. Því tii
sönnunar er stuttorð saman-
tekt í upphafi bókarinnar.
Hann er svo orðhieidinn maður,
að hann gat aidrei kvænzt
veigna þess, að hiann hafði heit-
ið sijálfum sér því í huganuim,
að eiga stúlfcu. sem hiann sá
í svip á kirkjustétt í Noregi,
eða enga élia Tvisvar gaf hiann
aleigu sína á fyrri hluta ævi
sinnar — fyrst til að gefa efni-
iegum unglingum í sveitum
iandisiins Njólu Björns Gunn-
laugssonar. Fimmtugur gerðist
hann fyrinvinna ungrar ekkju
í Bisfcupstungum, af því að
maður hennar drúfcknaði við
ferjiuistað sem hann hafði vai-
ið. Meira en tvo áratugi gaf-
hann helminginn af þrjátíu
króna árskanpi sínu og áitt-
ræður sendi hann ríkisstjóm-
inni árskaup sitt óskert tii að
hún gæti grynnt á sicuidium í
kreppunni. Hann gait eJdki sof-
ið ef hann óttaðiist urn unga
í hreiðri máríuerlu.
Vissulega er þetta fiorvitni-
legur rnaður, og Jón HeLgason
er meiria en nógu sieipar hiöf-
Fnamíraidi á 7- srðu.
Heiðingjar og hinumeginfólk
Iðunn hetfur gefið út bók sem
nefnistf „Lífsviðhorf mitt“
og geyrnir hún hugieiðingar
tíu höfunda um það efni sem
bókarheiti gefur til kynna.
Höf imdar eru Sigríður Bjöms-
dóttir frá Miklabæ. Vilhjálm-
ur Þór, Guðsiteinn Þen.gilsson
læknir, Ólafiur Þ. Kristjáns-
son skólastjóri, Gísli Magn-
ússon bóndi. Stefán Karlsson
bandritafræðingur, Margrét
Guðnadóttir prófessor, Sören
Sörensson fyrrum beilbrigð-
isfuiitrúi, Sigurlaug Jónas-
dóttir og séra Gumnar Áma-
son.
Vissulega em þessar rit-
smíðar hver annarri ólífcar,
en samt finnst lesanda ástæða
til að taia um áJcveðinn heild-
arsvip yfir þeim flestum. í
fynstfa lagi bendir þetta firam-
iag tíu samtíðarmanna til lífs-
gátna til þess. að fsiendingar
séu ekki miklir ástfríðumenn
í viðureign sinni við hinztu
rök, og leggi heldur ekki mik-
ið kapp á að koma niður-
stöðum sínum í samfeHt, rök-
rænt kerfi Þessu fylgir svo,
áð greinarhöfiundar ganga
ekki fram fyrir skjöidiu, taka
ekki upp beina baráttfu fyrir
viðhorfum sínum — það heyr-
ir til undantekniniga.
Vísindafóikið, Margrét,
Guðsteinn og Stetfán, er heið-
ið og róttækt, Ólafiur Þ.
Kristjánsson efast um flestfa
hluti nema nuðsýn mannlegs
þróska og æðruieysis. Af-
gangurinn af höfundunum er
einskonar samnefnari fyrir
þau lifsviðhorf, sem ætLa má
að séu aigengust meðal fuli-
orðinna íslendinga. Hér er
um að ræða einskonar blöndu
af bamialærdómum lúterskrar
kirkju, þjóðlegri foriagatrú,
spíritfisma, tíðindum af austf-
urlenzkri vizku og varfær-
inni íhaldssemi í siðferðis-
málum — og eru þessir þætt-
ir að sj'álfsögðu misjafnlega
undnir saman hjá hverjum
og ednum og ekki 'aHir með
í senn. Hér er hrvorki staður
né stund til að fjalia um
þessa „íslenzku heimspeki‘‘
(,.í húsvi'Btri þögn liggur
grátstafur mannkynsins fal-
inn“ siegir Steinn Steinarr um
þau mál), en það væri e.t.v.
ómafcisins vert, að nema stað-
ar við svosem tvö atriði
vegna þess, um hve útbreidd
fyrirbæri virðist vera að
ræða.
Gísli Magnússon, sem vdrð-
ist baifia einna mestar á-
hyggjur af siðferðiiegum ó-
sóma þeirra sam í bókina
skriía. segir í grein sinni á
þessa leið: „Vísindahioki og
efniishyggja fara saman. Efnis.
hyggjan er neikvæð lífsskoð-
un, ófrjó og andvana, eigi til
þess fallinn að göfga manninn,
hefja anda bans yfir amstfur
og argaþras og aHa flatn-
eskju daglegs lifs“. Gísli virð-
ist hér ekki vera að ruigia
saman eins og margir gera,
svonefndri „lifsþæginda-
græðgi" og efnishyggju sem
heimispekilegu viðhorfi. sem
ekki gerir ráð fyrir guði né
heldur eilífðarlífi persónu-
leikans. Nú viU svo til, eins
og síðar verður vikið að, að
það er einmitt „efnishyggju-
fóllrið“ í þessari bók, sem rís
á þann veg yfir „fiaitneskj-
una“, að það lætur áhyggj-
ur af velferð mannkynsins
þoka fyrir sjálfhverfum hug-
leiðingum um perisónrjieiga
velferð í bráð og lengd Hér
er þó meiri ástfæða tii að
vökja athygli á því, að guðis-
trúarmenn virðast aldred sjá
ástæðu til að etfast hið
minnsta um að trú þeirra
geri þá „heiðingjum" betri.
Auðvitað er erfitt að sianna
nokkum skapaðan hiuit í þeim
efnum, en vei mætti minna á
fróðlega bandarísfca könnun,
sem fjiailað hiefur verið um
hér í blaðinu: Hún benti til
þesis að bandariskir guðieysi-
ingj'ar væru að jafnaði rétt-
sýnni menn og sérplægnari en
landar þeárra innan kirkna.
Og það vaeri einnig rétt, að
þeir sem í sællld trú á per-
sóniulega eilífðartilveru teija
sig hafia efni á að líta niður
á ,,efnishyggjumenn“, reyndu
að veita fyrir sér nolkkrum
samanburði á verðleikum
tveggja manna, sem báðir
verða öðru fólki að liðsiinni
af mikiHi ósérplægni. Og sé
annar eilífðarsinni. sem giet-
ur gert ráð fyrir einhvers-
konar bókhaldsviðsJriptum við
almættið um hlutskipti sitt á
næsta tilverustigi. en hinn
einn af þeim sem „væntir
sér einskis að leiðarlökum“.
yiihjálmur Þór er einn
þeirra sam trúir á guð-
lega forsjón og nefnir dæmi
úr eigin lífi sem hann teiur
renna stfoðum undir hana.
Hefur þar sögu, að Vilhjáim-
ur ætfiar, 12 ára gamaH, að
ráða sig sendisvein og er um
tvennt að veJja: Kaupmann-
inn eða kaupfélagið. Óvænt
atvik réðu því að Vilhjálm-
ur lenti til kaupféiagsins, sem
þá þótti ekki sériaga merki-
legur vinnustaður. En, bæt-
ir greinarhöfundur við „svo
fór að þassari kaupmanns-
verzlun hraikaði mjög næstu
árin og hætti með öiiu En
Kaupfélaigið jókstf og dafn-
aði... Ég hef trúað því og
trúi því enn. að hér hafi ver-
ið að verki góðar vættir. sem
vildu mér vel og höfðu góð
áhrif á lífsgöngu mínia.“
Það er einkennandi fyrir
þessa legund þalddætis til al-
mætftisins fyrir eigin vei-
gengini, að það er undariega
sjiálfhverft og sjálfuimgiatft.
Gert er ráð fyrir þvi að „góð-
ar verur“ hafi viijað skipta
sér af velgengni íslenzkg pilts
sem og KEA — en hivar voru
þeir vemdarenglar sem ótftu
að fylgja kaupmanninum,
sem að likindum fór á haus-
inn („hætti með öllu“)? Var
hann yerðminni maður í ei-
lífðinni en Vilhjálmur Þór,
eða er ætlazt til að menn
geri ráð fyrir þvf að guð
sé hlynntari samvinnurekstri
á fsiandi en einkarekstri?
Spyr sá sem efcki veit. En þvi
er nú að þeissu vikið, að þessi
einkennHega bókhaldsafstaða
til drottins (ÉG er þægur
guði, hann hefur velþóloiun
á MÉR) er furðu algeng í
ýmsum þeim áróðri sem heita
á kristinn. Enn eru menn í
mesta sakleysi að seija og
kaupa sagnaikver þar sem
bömurn er kenntf að snúia sér
til guðs, ef þau vdlja edgn-
ast reiðhjól, finna úr sam
týndist eða komast yfir sj'aid-
gæft handboltamerki. Auðvit-
aið finnaist í þessum sögum
ailir hiuitir sem týndir voru,
og böm fá aliar þær gjiafir
sem þau óska, em í þessum
falska sæiuihedmi verður
aldrei nein huigsun afganigs
handa öHum þedrn bömum
sem aldrei eru bænheyrð,
enda er neyð þeirra stærri
en svo að þau hiaupi til drottf-
ins með biluð leikföng og
annan hégóma Inntaki menn
mikið af slílcum boðsJcap er
ekki að undra þótt sú bamda-
rísfca könnun sem áður var
nefnd bafi leitt það í ljós, að
furðumargir trúroenn höfðú í
siðferðilegum efnum hiuigann
við það eitt, a!ð setjia SJÁLF-
UM SÉR þær reglur sem gætfu
tryggt þeim það að þeir
björguðu SINNI sál.
Sam fyrr segir hatfa þau
Margrét Guðnadóttir, Guð-
steinn Þengilsson og Stetfán
Karlsson sérstöðu í þessium
hópi. Eilífðarmálin vefjast
ekki mdkið fyrir þedm (Guð-
steinn Þenigilsson ber fram
bóflegar og skynsamlegiar rök-
semdir gegn því viðhorfi, að
trú á framhiaidslíf sé nauð-
synleg frá siðferðiLegu sjón-
arrniði) — en þeim mun
meiri áhuga hafa þam á hlut-
sldpti mannsins sem samfé-
lagsiveru, sambýlisiháttum
bans, uragenigni við náttúr-
una, á leiðum hans til að
krveða niður þjóðfélagsiLeigt
misrétti, hungur og styrjald-
ir. Ég skai játa, að mér
finnst þessar hrugLeiðingar
sýnu geðþokkari en þær
skýrsiur sem áður voru nefnd-
ar og ég vona að það sé eldd
vegna þess eins. að þar eru
skoðanir bomar fram sem
iíkar eru mínum eigin, heid-
ur sé ástæðan og sú, að hugs-
un þeirra sé sterkari, vanda-
mál þau sem rasdd eru raiun-
tækara viðfiangsetfni og um-

G^OOTQQJL
ræðuigrundvöil'Jir en þau bnotf
af persónulegri trúarreynsiu
sem svo miilkið fer fiyrir í hán-
um ritgerðunum. Það er
reyndar etftirtektarvert, að
þessir heiðingjar eru einmitt
þedr höfiundiar bókarinnar.
sem minnst hiafia hugann við
persómuiega vel- eða vanlíð-
an í andlegum etfnium og mest
fjaila um samedginlegan
vanda mannfóiksins og þaci
úrræði sem þvd megi hjálpa.
HöfUðniðurstaðla þeirra er í
stuttu máU sú, að styrjiaM-
ir, hungur, misrétti, miengun
verði ekki kveðin í Jcútinn
með siðfierðilegum boðsíkap
heldur sé þaJð værilegast tii
árangurs að afnema einJca-
eignarrétft á auðæfium jarð-
ar og stefna að „sJripulagi í
ætt við sósíailisima“ eins og
Guðsteinn Þengilsson kemst
að orði. Ég sikal eldci rekja
hér ökelegga útlistun Miar-
grétar Guðnadóttur á glæp-
samlegu eðli þess einkaeign-
arréttar, sem fflestir siða-
postul'ar kveinka sér við að
gera að viðfangsefini sínu í
alvöru, né heidur röksemdir
Stefáns Karissonar fyrir
nauðsyn efinahgslegs lýðræð-
is. En ég vildi aðeins setja
imdir lokin fram þá skoð-
un, sem byggir á nokkurri
reynsiu að ég tei að það sé
eJda TRYGGT að sósialísk
þjóðfélagssikipan geti leyst
þau stórvandamál sem áðan
voru nefnd og varða lif og
dauða mannfóHcs á jörðunni.
Hitt er ég jafnviss um. að
ef sósíalismi getur ekki leyst
þau, þá verður það heldur
ekki gert.
Ámi Bergmann.