Þjóðviljinn - 19.09.1972, Síða 7

6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Þriftjudagur 19. september 1972
Þriöjudagur 19. september 1972 þjóÐVILJINN — SÍÐA 7
ATVINNUSjCKDÓMAR 1 ÁLVERINU

Ráðuneytið
biður um
rannsókn
Heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytið bað
Baldur Johnsen, forstöðumann Heilbrigðiseftir-
lits rikissins, i bréfi dags. 28. marz 1972 að rann-
saka og hraða rannsókn:
1. Hvort aðstæður I Straumsvik séu þannig, að
hætta sé á atvinnusjúkdómum hjá starfsmönn-
um.
2. Hvaða sjúkdóma geti hugsanlega orðið vart
við starfsemina eins og nú er.
3. Hvort veikindatilvik hjá starfsmönnum, sem
tilgreind eru i áðurnefndu bréfi (þ.e. bréfið,
sem ráðuneytinu hefur borizt frá starfsgrein-
arfélögum og fylgdi með i afriti), verði rakin til
þeirra.
Forstöðumaður Ueilbrigðis-
eftirlitsins brá skjótt viðer hann
hafði fengið bréf ráðuneytisins
um rannsókn i Straumsvík. Hóf
hann þegar i stað rannsóknir og
athuganiij svo sem fram kemur
hér á eftir, og 11. ágúst i sumar
skilaði hann skýrslu um máliö
til heilbrigðis- og trygginga-
inálaráðherra.
Baldur Johnsen segir i
skýrslu sinni:
jiUmrætt bréf barst mér i
hendur á skirdag 30. marz.
Þar sem beðið var um að
hraða rannsókninni, þótti mér
tilvalið að nota það sem eftir
var af dymbilvikunni til að gera
undirbúningsathugun á aðstæð-
um i verksmiðjunni, og fór þvi á
vettvang til fyrstu skoðunar á
föstudaginn langa, 31. marz, en
eins og kunnugt er, er unnið alla
daga, jafnt helga sem rúm-
helga, á vöktum. Við hliðið fann
ég Erick Hiibner, sem fylgdi
mér um verksmiðjuna.
Ekkert samband var haft við
yfirmann verksmiðjunnar i
þessari fyrstu skoðunarför.
Þá var auk kerskála, steypu-
skála og skautsmiðju, skoðuð
klæðaskiptaherbergi. hreinlæt-
istæki, böð og matsalir starfs-
fólks.
Vinna var i fullum gangi i
vinnuskálanum.
Fyrstu áhrif af þessari skoð-
unarferð voru þau, að allmikið
ryk væri i þessum vinnusölum,
og sveið mig i hálsinn.
Eftir þessa fyrstu athugun
þótti mér rétt, að haga rannsókn
þannig:
1. Gera tilteknar loftmengunar-
rannsóknir, aðrar en flúor-
rannsóknir, i áður umrædd-
um vinnuskálum, einkum þó
á SO 2, sem þekkt er að þvi að
valda ertingu i öndunarfær-
um, en flestar kvartanir
starfsmanna voru einmitt frá
öndunarfærum. Grimur Jóns-
son, héraðslæknir i Hafnar-
firði, hafði áður látið gera
rannsókná flúorsambön'dum i
þvagi nokkurra starfsmanna,
og reyndist magn þeirra
neðan þeirra marka. sem boð
að gætu hættuástand.
Ferð til Husnæs.
2) Þá þótti mér óhjákvæmilegt
að skoða samskonar verk-
smiðju i Noregi, og varð fyrir
valinu litið eitt eldri verk-
smiðja í eigu Alusuisse, sem
er nákvæmlega eins og
Straumsvikur-verksmiðjan
er, hvað alla uppbyggingu
snertir, og stærðin er eins og
Straumsvikur-verksmiðjan
verður eftir stækkunina. Til
þess að fá aðgang að þeirri
verksmiðju, naut ég ómetan-
legrar fyrirgreiðslu atvinnu-
sjúkdómastofnunar Noregs,
en forstöðumaður hennar er
dr. Norseth.
Þessi verksmiðja er stað-
sett á fögrum stað i Harðang-
ursfirði, 2ja—3ja tima sigl-
ingu frá Bergen með hrað-
báti, þar heitir „Husnæs”.
Þessi heimsókn i Husnæs-
verksmiðjuna reyndist mjög
árangursrik.
Þar fékkst:
a) Góður samanburðargrund-
völlur hvað snerti útbúnað og
rekstur, til samanburðar við
Straumsvikur-verksmiðjuna.
b) Þar fékkst einnig tækifæri til
þess að rannsaka aðbúð og
aðstöðu verkafólks þar á
staðnum, og ekki sizt ýmis-
legt sem varðaði takmörkun á
vinnutima verkafólks þar i
verksmiðjunni.
Framhald á bls. n.
Hér fer á eftir meginhlut-
inn af skýrslu Baldurs
Johnsens forstööumanns
Heilbrigöiseftirlits rikisins
um niöurstööur af athugun-
um hans. Fyrst ræðir hann
um sjúkdómsrannsóknirn-
ar á þeim mönnum sem
grunur lék á að tekið hefðu
atvinnusjúkdóma við vinnu
i álverinu i Straumsvik.
Niðurstaða
sjúkdómsrannsókna.
Eins og áður segir, mættu að-
eins 6 menn af þeim 8, sem
Verkamannafélagið Hlif gaf upp,
og sem boðaðir voru tilskoðunar
og viðtals hjá Heilbrigðiseftirliti
rikisins, en þar fyrir utan mætti,
einn sem ekki hafði verið sérstak-
lega boðaður og auk þess er vitað
nokkuðum þá. tvo sem vantaði af
þeim upplýsingum. sem lyrir
liggja hjá trúnaðarlækni Álvers-
ins, dr. Hjaltested.
Dr. H jaltested hefur rannsakað
alla mennina við upphaf starfs-
lerils þeirra nema annan þeirra
er ekki náðist til nú, sem sagður
er hafa halt þyngsli fyrir brjósti
og íengið snert af asthma 1958, en
þó verið einkennalaus siðan og
ekki borið á neinu sérstöku við
skoðunina, en honum var þó sagt.
að ef framangreind einkenni,
kæmu i ljós, mætti hann ekki
vinna i kerskála.
Af þeim gögnum, sem fyrir
að einkennin að nokkru eða öllu
leyti, eftir að þeir hættu störfum i
Álverinu.
Auk þessara sjúkdómseinkenna
frá öndunarfærum, sem allir
mennirnir hafa kvartað um,
meira og minna, svo og ofnæmis,
sem staðfest hefur verið með húð-
prófum, hafa þessir menn einnig
kvartað um mikla þreytu og slen
og svefnhöfgi að lokinni vinnu.
Flestir þessara manna hafa
unnið meira eða minna i ker-
skála, en þó hafa nokkrir þeirra
ekki komið nálægt kerskálanum
og aðeins unnið við súrálsflutn-
inga eða i skautasmiðju. \
Það má yfirleitt segja, að yfir-
vinna i meira eða minna rikum
mæli sé sameiginleg með þess-
um mönnum, sem hér hafa verið
til athugunar.
Mest hefur yfirvinna verið hjá
þeim. sem hafa stundað uppskip-
un súráls og unnið i lestum, á ýt-
um við að færa til súrálið. en
einnig hefurþað tiðkazt, að menn
hafa tekið a.m.k. tvær vaktir á
sólarhring og hefur jafnvel verið
sótzt eftir sliku, en það kemur i
ljós. þegar talað er við suma
mennina, að þau einkenni, sem
þeir hafa kvartað um, hafa verið
nokkurnveginn i réttu hlutfalli við
lengd vinnutimans.
Orsakir sjúkdóms-
einkenna mannanna.
Það er enginn vafi á þvi, að ryk,
sem i verksmiöjunni er, bæði i
kerskála, skautsmiðju, steypu-
skála og við súrálsuppskipun, er
aðalorsök andfærakvilla mann-
sýrlingsins á Rannsóknarstofnun
iðnaðarins á Keldum, en um það
fjallaði aðallega Hörður Þormar.
Til þess að þessar rannsóknir
gætu farið fram með nægilegum
hraða og til þess að hægt væri að
gera sér grein fyrir truflunum.
sem fram kynnu að koma við
söfnun sýnanna. þótti rétt að
efnagréiningin gæti farið fram
jafnharðan. svo til daglega, á
hverju einstöku sýni eftir að
nokkur forpróf höfðu verið gerð,
og til þess að annast þessa starf-
semi. réð Heilbrigðiseftirlit rikis-
ins i sina þjónustu Svein Guð-
bjartsson, sem annars starfar
sem heilbrigðisfulltrúi i Hafnar-
firði, og flutti hann sýnin á milli
daglega og sá um að setja upp
flöskur og siupappir tvisvar á
hverjum degi i verksmiðjunni i
tveim tækjum, sem þar voru höfð
i notkun og Heilbrigðiseftirlitiö
lagði til og undirritaður staðsetti.
(Fskj. V).
Niðurstöður úr þessum
rannsóknum voru þær, að brenni-
steinssýrlingur (SO 2) reyndist
innan þeirra marka, sem talin
eru hættulaus, miðað við þær
hámarkstölur (standarda), sem
almennt éru viðurkenndar fyrir
brennisteinssyrling, en það er
0,15 mg. i rúmmetra til uppj.afn-
aðar yfir sólarhringinn, eða næst
0.50 mg. i rúmmetra miðað við
einstakar mælingar.
Meðaltak 24 mælinga i
Straumsvikur-verksmiðjunni i
kerskála fyrir S0 2 reyndist 0,14
mg. i rúmmetra, en hæstu tölur
úr einstökum mælingur fóru upp i
liggja um þessa menn, bæði frá
læknum á Vifilsstöðum svo og
sjúkrasamlagslæknum þeirra og
athugun undirritaðs auk frum-
skoðunar dr. Hjaltesteds, kemur i
ljós að 2 af mönnunum eiga
nákomna ættingja meö ofnæmis-
sjúkdóma. Báðir þessir menn
hafa einnig sýnt einkenni um
ofnæmi. en auk þess hafa aðrir 2
sýnt einkenni um ofnæmi við sér-
stakar ofnæmisrannsóknir, þann-
ig eru 4 af þeim 7 sem rannsakað-
ir voru. með ofnæmi, þ.e.a.s.
rúmlega helmingur. en allir hafa
mennirnir. sem rannsakaðir hafa
verið. fengið smám saman vax-
andi sjúkdómseinkenni frá önd-
unarfærum.
Þessi einkenni hafa oftast byrj-
að fyrst i nefi. með nefrennsliog
særindum, og siðan i nokkrum til-
fellum þróast upp i hreina andar-
teppu. og þá einkum að næturlagi.
Flestum mönnunum hafa batn-
anna og þess ofnæmis sem vart
hefur orðið. en yfirvinna aðal-
ástæðan fyrir þeirri miklu þreytu
og syfju, sem borið hefur á hjá
starfsmönnunum. Þess má geta i
sambandi við hinn langa vinnu-
tima. sem tiðkast i Álverinu
hérna. að i verksmiðjum i Noregi,
er bannað að vinna meira en 10
yfirvinnutima á viku hverri, eða
sem svarar 2 timum á hvern virk-
an dag.
Þá vaknar sú spurning, hvað
það sé i andrúmsloftinu og þá sér-
staklega i rykinu, sem hafi þessi
áhrif á slimhúð öndunarfæranna
og i heild sinni á liðan þeirra
starfsmanna. sem veikzt hafa.
Til þess að kanna þetta, voru
tekin sýnishorn af ryki og brenni-
steinssýrlingi (SO 2) með sér-
stökum tækjabúnaði, sem er i
eigu Heilbrigðiseftirlits riksins.
en siðan var efnagreining látin
fara fram á magni brennisteins-
0,475. Eins og áöur segir, er það
fyrir neöan þau hámörk, sem al-
mennt eru viöurkennd.
Ástæðan til þess, að sérstaklega
þótti ástæða til að gefa gaum að
brennisteinssýrlingi (SO 2) i and-
rúmslofti, er hin miklu ertandi
áhrif sem mikið magn af honum i
andrúmslofti hefur á slimhúðir
öndunarfæra, og er slikt alþekkt i
stórborgum utan tslands, þar
sem mikil mengun á sér stað i
andrúmslofti.
1 ryksýnum, sem tekin voru á
siupappir. komu fram margvis-
leg efni. sem ekki hefur verið tök
á að efnagreina i svo litlu magni,
en þó er augljóst af efnagreiningu
ryks á bitum i kerskála (Fgskj.
VI. ryksýni R-I og R-II), að þar er
um að ræða i yfirgnæfandi meiri-
hluta súrál. blandað kolaryki, og
sóti auk krýolits. Það er almennt
viðurkennt. að þessi rykblanda
ásamt með meira eða minna af
flúorefnum, er talsvert ertandi
fyrir öndunarfærin og er viss
fjöldi manna, sem ekki þolir þetta
ryk til lengdar, en hinsvegar
verður ekki sagt að flúorið eitt i
sjálfu sér sé hér aðalatriðið, enda
ekki það mikið flúor i þvagi
þeirra manna, sem rannsakaðir
voru, og þar á meðal er þó einn
þeirra, sem komu i þessa sér-
stöku rannsókn, með lægsta
flúorinnihaldið (0,17 mg/1), (c)
.....) að það geti haft nein skað-
leg áhrif.
Vegna hins mikla slens, og
þreytu og svefndrunga, sem bar á
hjá umræddum starfsmönnum,
þótti ástæða til að gera rannsókn
á kolsýrlingi i verksmiðjunni og
var Kormákur Sigurðsson, sem
vanur er slikum rannsóknum hjá
Heilbrigðiseftirliti Reykjavikur-
borgar, fenginn til að gera nokkr-
ar slikar rannsóknir á vegum
Heilbrigðiseftirlits rikisins, og
kom i ljós að i kerskála var kol-
sýlingur (CO) 10<ppm., þ.e.a.s.
hlutar i miljón, en það er aðeins
fimmti hluti af þvi sem talizt get-
ur hættulegt fyrir heilsu manna.
1 steypuskála reyndist ekki
mælanlegt magn af kolsýrlingi
(CO). Þar var einnig mælt eldi (O
2) og reyndist það i hámarki
20,6%.
Relativur raki i kerskála og
skautasmiðju reyndist 40-56% og
er það innan þeirra marka, sem
hæfilegt má teljast.
Lofthiti reyndist 11 gráður i
skautsmiðju, en 19 gráður i ker-
skála. og verður það eftir atvik-
um og eðli vinnunnar og aðstöð-
unnar á hvorum stað að teljast
við hæfi.
Aö þessu öllu athuguðu, verður
aö telja að ryk það sem framkall-
ast við álvinnsluna bæði frá súr-
áli, krýoliti og sóti skautanna1,
sem byggðeruúr tjöru, kolum og
asfalti, sé aðal skaðvaldurinn og
sé viss fjöldi manna, sem ekki
þoli það ryk til lengdar, og er það
i samræmi við það sem annars
staðar þekkist við svipaðan verk-
smiðjurekstur.
i Noregi er til dæmis litið svo á,
að ekki sé óeðlilegt að 3-5% af
starfsmönnum, sem þó hafa verið
rannsakaðir áður en þeir hófu
starf i verksmiðjunni, þoli ekki
vinnu i kerskála. Sumir þessara
manna geta tekið við vinnu ann-
ars staðar i álverinu, en aðrir
verða algjörlega að hætta vinnu i
þvi og forðast alla snertingu við
slikan verksmiðjurekstur.
Flestum mönnum batnar ann-
ars til fulls, ef þeir hætta að vinna
i verksmiðjum sem þessum, en
einstaka bera þess menjar langan
tima og gengur seint að batna,
eða batnar e.t.v. alls ekki til fulls.
1 slikum tilfellum mun oftast
vera um að ræða meðfætt veiklað
mótsöðuafl i öndunarfærum, eða
ofnæmi. sem erfitt er að finna við
frumrannsókn, en það er einnig
þekkt fyrirbæri i læknisfræðinni,
að ofnæmi, sem tiltölulega litið
hefur borið á, allt i einu magnast
um allan helming, ef menn lenda i
miklu ryki eða þeim kringum-
stæðum. sem mjög reyna á varnir
likamans i þessum efnum, og get-
ur þá slikt ofnæmi. sem þannig
hefur magnazt upp, varað lengi,
og e.t.v. aldrei lagazt til fulls.og
eina ráðið sé þá að halda sig
algjörlega lrá öllu þvi, sem á
nokkurn hátt snertir ofnæmistil-
hneigingu þeirra.
Ekki er óliklegt að eitt af þeim
tilfellum. sem hér kom til athug-
unar. hafi haft ofnæmi, sem lýsti
sér i sérstakri tegund af höfuð-
verk (migrene) og hafi það
ofnæmi magnazt mjög við starf i
álverinu og maðurinn ekki náð
sér til fulls, a.m.k. ekki ennþá, en
hann hefur þegar gengið undir
þrjár aðgerðir til að fjarlægja
sveppi (polypa) úr nefi, sem að
sjálfsögðu eru af ofnæmisvöldum,
(Rhinitis allergica). Hann fékk
einnig útþot (Urticaria) að sögn
Björns Þórðarsonar læknis.
Svipaða sögu er að segja um
annan mann, sem gengur undir
sjúkdómsgreiningunni Bronchitis
asthmatica. Hann á i ætt sinni ná-
kominn ættingja með asthma og
sjálfur er hann með ofnæmi fyrir
fjölda efna samkvæmt rannsókn-
um sem gerðar voru á Vifilsstöð-
um. og munu þessir sjúkdómar
hafa náð tökum á sjúklingi við
starfið i Alverinu og ofnæmið
magnazt. en asthmatilhneiging,
sem kann að vera ættgeng (móðir
asthmaveik), hefur fengið útrás,
eða náð tökum vegna þessarar at-
vinnu. sem svo mjög reynir á
öndunarfærin vegna ryks.
Varnarráöstafanir.
Varnarráðstafanir verða aðal-
lega þrennskonar:
1. Hreinlætis-, öryggis- og loft-
ræstingaráðstafanir eins góðar
og frekast er unnt i verksmiðju
af þessari gerð, en það er aug-
ljóst mál, að þrátt fyrir ýtrustu
aðgæzlu og vilja til að gera
vinnuaðstöðu sem hezta, þá
verður seint i iðnaði sem þess-
um hægt að losna algjörlega við
ryk, og þótt bræðslukerin eða
hydrolysukerin verði alveg lok-
uð, eins og nú er verið aðbyrja
að gera tilraunir með. þá mun
það aldrei að fullu útiloka ryk.
t lögum um öryggisráð-
stafanir á vinnustöðum, nr. 23,
1. febrúar 1952, eru ákvæði um,
að trúnaðarlæknir öryggiseftir-
litsins geri skrá yfir efni, efna-
sambönd og lofttegundir, sem
gættuleg teljist heilsu manna.
Nú hefur öryggiseftirlitið eng-
an sérstakan trúnaðarlækni, en
mun i .hverju einstöku tilfelli
leita til hlutaðeigandi héraðs-
lækna, i Reykjavik borgar-
læknis. en hér gæti Heilbrigðis-
eftirlit rikisins verið til aðstoð-
ar.
2. Það þarf eigi aðeins ab hafa i
huga almennt heilsufar og þá
alveg sérstaklega ástand önd-
unarfæra og ofnæmistilhneig-
ingar. heldur og taka með i
reikninginn sérstaka lungna-
sjúkdóma og ofnæmi skyld-
menna, sem kann að vera ætt-
gengt og brjótast út ef álag
eykst.
3. Það verður að stilla vinnutima
i hóf.
Eins og áður segir, er yfirleitt
tilhneiging til yfirvinnu, Starfs-
menn sækjast eftir henni og i
„Samningum um kaup og kjör”
starfsmanna við áliðjuverið i
Straumsvik, er talað um for-
gangsrétt til yfirvinnu. t 2. og 3.
gr.samningsins um „lágmarks-
hvild" er gert ráð fyrir að starfs-
maður geti unnið 17 klukkustund-
ir samfellt eða lengur og kom
þetta ofsalega vinnuálag, sem
raunar stóð svo til hvildarlaust i
marga sólarhringa, fram i
skýrslu eins mannsins.
Annars eru ákvæði um það i
lögum um öryggiseftirlit á vinnu-
stöðum, 8. gr., að ráðherra geti
sett reglur um takmörkun á
vinnutima við hættulega vinnu. í
þessi tilfelli gæti vinnan i lest við
uppskipun súráls heyrt þar undir,
svo og viss störf i kerskála eins og
flutningur og taka á bræddum
málmi. Þá eru i sömu lögum
ákvæði um 8 tima hvild á sólar-
hring.
Hér var
um
atvinnu
sjúkdóm
að
rœðal
Svar við spurningum 1, 2 og 3 i
bréfi ráðuneytisins.
1. Hvort aðstæður i Straumsvik
séu þannig, að hætta sé á at-
vinnusjúkdómum hjá starfs-
mönnum.
Hér þarf fyrst að gera sér grein
fyrir, hvað telja beri atvinnusjúk-
dóma. Hér á landi er ekki til tæm-
andi, skrá um atvinnusjúkdóma,
en i lögum um almannatrygging-
ar nr. 40, 30. aprtl 1963, 29. gr.,
segir: ..Akveða skal reglugerð, ,1
að tilteknir atvinnusjúkdómar
skuli teljast bótaskyldir”.
Þessi reglugerð hefur aldrei
verið sett. m.a. að sögn forstjóra.
vegna fæðar tilfellanna, og þau
fáu tilfelli, sem upp kunna að
koma, metin hverju sinni af
tryggingala'kni. i áðurnefndum
samningum um kaup og kjör i
Straumsvik, er gert ráð fyrir
óskcrtum launum i allt að 2
mánuði, verði starfsmenn fyrir
slysum eða veikjast af orsökum,
sem rekja má til vinnunnar.
i reglum um skráningu og til-
kynningu atvinnusjúkdóma nr.
24, 7. marz 1965, sem út eru gefn-
ar af samgönguráðuneytinu, eru
ákvæði fremur óljós, en aðeins
taldir upp fjórir flokkar kvilla, en
þeir eru bæklunar-, bilunar-,
eitrunar- og ofnæmiskvillar.
i öðrum löndum, sem hafa
langa reynslu af atvinnusjúk-
dómum, eru fastar reglur um
hvað telja beri til atvinnusjúk-
dóma og bótagreiðslur vegna
þeirra mjög misjafnar eftir teg-
undum sjúkdóma.
Af hinum sérstöku efnum, sem
talin eru geta valdið atvinnusjúk-
dómi - lungnasjúkdómi —, er að-
eins eitt úr ál-flokknum, en það er
báxit og er það hráefni það, sem
súrál (AL(02)er unnið úr. Aftur á
móti eru almennir ofnæmiskvill-
ar ekki á skrá um atvinnusjúk-
dóma, enda mun þar oft um
matsatriði að ræða.
Fyrsta árið, sem reglurnar frá
7. marz voru i gildi, leitaði ég
,,með logandi ljósi” að atvinnu-
sjúkdómi i Vestmannaeyjum, og
taldi mig finna aðeins einn slikan,
en það var múrari, sem fékk
exem af sementi, en hann
bjargaði sér með þvi að vinna að-
eins við múrverk 1/2 árið, en
stunda sjó þess utan. Vilmundur
Jónsson, sem þá var landlæknir,
vildi þó ekki samþykkja þetta
sem atvinnusjúkdóm, en Vil-
mundur mun hafa eitthvað komið
við sögu er áðurnefndar reglur
frá 7. marz 1956 voru samdar.
Það er þó min skoðun, að hér hafi
verið um að ræða atvinnusjúk-
dóm, og á sama hátt tel ég
vcikindatilfellin i Straumsvik
koma undir atvinnusjúkdóma i
fullu samræmi við áðurnefndar
rcglur.
2. Hvaða sjúkdóma geti hugsan-
lega orðið vart við starfsemina
eins og nú er'?
Eg tel öndunarfærakvilla á
grundvelli ofnæmis og ertingar
geta orðið vart i álverinu á fáum
mönnum, sem hafa slika ofnæm-
istilhneigingu. Þar á meðal má
sérstaklega nefna „Bronchitis”,
„Thinitis allergica” og „Asthma
bronchiale”.
3. Hvort veikindatilvik hjá starfs-
mönnum, sem tilgreind eru i
áðurnefndu bréfi (þ.e. bréfið,
sem ráðuneytinu hefur borizt
frá starfsgreinarfélögum og
fylgdi með i afriti), verði rakin
til þeirra.
Framhal'd á bls. 11.