Þjóðviljinn - 22.11.1991, Qupperneq 14

B æ k u r
Fagurt
syngur
svanurinn
Svanurinn
Guðbergur Bergsson
Foriagið 1991
Ný skáldsaga frá Guðbergi Bergs-
syni er svokallaður bókmenntavið-
burður. Nú eru liðin sex ár síðan hann
sendi síðast frá sér skáldsögu og það
var þess virði að bíða eftir Svaninum.
Hann er að minnsta kosti sambærileg-
ur við bestu bækur Guðbergs.
Svanur Guðbergs Bergssonar seg-
ir frá lítilli stúlku sem er send í sveit til
að mannast. Smám saman kemur lífið
í sveitinni til hennar á þann hátt að
hún skynjar það innra með sér, nær
sambandi við gróður jarðarinnar og
dýr og fúgla og svífur að lokum út úr
sögunni í félagsskap þess fúgls sem er
öðrum æðri.
Þetta er þroskasaga af spilltu borg-
arbami sem verður að manni í sveita-
sælunni, alveg eins og í hundrað öðr-
um sögum um sveitasæluna, en hér er
allt öðru visi.
Þar er fyrst til að taka að hin sí-
gilda sveitasaga segir alltaf frá því
hvemig hið góða samræmi sigrar að
lokum en þessi saga byggir að mjög
miklu Ieyti á andstæðum. Yfir bænum
sem stúlkan er á í sveitinni er fjall og
uppi á fjallinu er stöðuvatn. I því og á
þvi býr hinn fagri og djöfullegi leynd-
ardómur í fuglslíki. Það er dæmigert
iyrir þessa sögu að til þess að komast
niður að vatninu skuli þurfa að ganga
upp á fjall. Gleði dótturinnar á hcimil-
inu er í raun og vem sorg. Reiðlistar-
konan þýska sem kemur í sveitina til
að kenna tamningu er að kenna eitt-
hvað allt annað eða svo vitnað sé til
húsfreyjunnar á bænum:
„Nú, reiðlistin virðist þá vera í því
fólgin að gera venjulegt hross óeðli-
legt og fiflalegt á göngu...“ Bóndi
hennar er sama sinnis: „...hesturinn er
gerður taugaveiklaður og þannig fæst
svokölluð fegurð í hreyfingar hans.“
Líf og dauði tengjast hvað eftir
annað í vitund stúlkunnar. Innra með
henni er að vakna kynhvöt sem er í
senn ógnvekjandi og heillandi. Náttúr-
an heillar því ekki og þroskar vegna
samræmis síns heldur vegna þeirra
ótrúlegu andstæðna sem hún býr yfir.
Það fylgir með í kaupunum að lýs-
ingar á náttúrunni sneiða framhjá kli-
sjum. Til dæmis má taka hér upphafið
Kristján Jóhann
Jónsson skrifar
á lýsingunni á því þegar stúlkan okkar
kynnist mýrinni: „Hún hafði varla
stigið fæti út fyrir túnhliðið á þýfða
mýrina þcgar allt byijaði að dúa og
dansa undir fótum hennar. Þetta var
ekki fost jörð heldur stinnt hlaup á ör-
lítilli hreyfingu. Fætumir hurfú að
hálfu í rauðleitt slabb og hún fann af
því fnyk af gömlu ryðguðu jámi.
Brúnt mýrarvatnið þeyttist með sogum
upp á stígvélin. Jörðin emjaði undir
fótum hennar, efjan spýttist með
fólskulegu urgi undan skósólunum og
forin virtist ætla að gleypa hana en
gerði það ekki...“.
Það auga sem horfir á sveitina og
lærir að meta hana er auga þessa
„spillta" borgarbams og það er reynd-
ar ekki sveitin, sem slík, sem hefur
áhrif á hana, heldur náttúran. Náttúran
er fogur og máttug og hún getur ekkert
að því gert þó að í henni búi sveita-
fólk. Það er eins og hvert annað auka-
atriði. Þetta fólk er í reynd ósköp leið-
inlegt við stúlkuna utan einn aðkomu-
maður, kaupamaðurinn sígildi, sem í
þessari sögu er drykkfellt og grátgjamt
dagbókarskáld, fýrirlitið af flestum í
sveitinni.
Skáldsagan: „Svanurinn" eftir
Guðberg Bergsson kallast á við ævin-
týri H. C. Andersens um Ijóta andar-
ungann. Ekki er þó um nein líkindi að
ræða nema þau að lítil, einskisverð,
þjófótt stelpa reynist vera svanur að
því leyti að hún á sér innra líf sem er
fagurt vegna þess að það þekkir ljót-
leikann. Það er fagurt vegna þess að
það er leitandi en ekki hafhandi.
Svanimir heilla stúlkuna vegna
þess að innra með sér veit hún að leit
hennar að lífinu er ótrúlega lík því sem
hún sér þegar hún horfir á þá: „Þegar
þau komu að ósnum vom nokkrir
svanir að hefja sig til flugs og sungu
þennan óhugnanlega fagra söng sem
svanir syngja þegar veit á haust og
þeir fljúga út í skyggða nóttina. ... þeir
virtust hefjast á loft með mikilli
áreynslu, en síðan svifu þeir ójarð-
neskir og fagnandi út i græna birtu uns
þeir hurfu og ekkert heyrðist til þeirra
lengur."
I þessari sögu er svanurinn með
öðmm orðum gmndvallarmynd bókar-
innar og það má lesa hana sem beina
myndlíkingu. Guðbergur er hins vegar
trúr sjálfúm sér að því leyti að þótt
hann teikni skýmm dráttum mynd af
lítilli stúlku sem er öflugur og fagur,
hvítur fúgl hið innra, þótt ytra byrðið
sé ekki upp á marga fiska, verður text-
inn aldrei einfaldandi eða tilfinninga-
samur heldur sveiflar sér í einu vet-
fangi yfir í gróteskar lýsingar sem era
í fúllu samræmi við þann leik sem hér
er leikinn með andstæður.
Lúðrasveitin Svanimir kemur til
að leika á héraðsmóti í sveitinni og
þetta em svo hufTIegir menn að íyrr en
varir em þeir lagstir ofan á sveitakon-
umar í hverri laut til þess að skýla
þeim fyrir regnskúranum og em með
buxumar niðrum sig en hafa ekki tek-
ið ofan kaskeitin og blása í lúðrana
þegar það er fúllkomnað.
Frásögnin er látin fljúga af stað og
höfúndurinn leikur alls kyns listir til
þess að blekkja og tæla hugsanlegan
lesanda og sýnir íþróttamennsku sína á
margan hátt, en ljóstrar því um leið
upp með öðra móti að hann viti að les-
andinn veit að þetta er einungis skáld-
skapur en ekki vemleiki.
Hér er með öðmm orðum viðhöfð
aðferð sem margir vilja kenna við svo-
kallaðan póstmódemisma þó að Guð-
bergur þykist væntanlega hafa þann
steininn klappað nokkuð löngu áður
en farið var að kalla hann póstmóder-
nískan, þ.e. steininn.
I Svaninum er lesanda stundum
sagt að þetta sé skáldskapur á þann
hátt að orðaskipti sem em afar ótrúleg
em gerð svo falleg að mann fer að
langa til þess að einmitt þessi orð
hefðu verið sögð í einhveijum svona
aðstæðum. Orðaskiptin em þá ekki
raunsæ heldur sýna þau fyrst og
fremst muninn á því að sanna og tæla.
Hvort tveggja getur fengið okkur til að
trúa.
Getnaðartimur kaupmannsins
Naðran á klöppinni
Torgny Lindgren
Þýð:Hannes Sigfússon
Mál og menning 1991
I samanlagðri bókmcnntasögunni
hefúr það notið vinsælda að likja sam-
an getnaðarlim karlmanns og högg-
ormi, eða nöðm. Má í því sambandi
minna á hvemig Biblían segir ffá Ad-
am, Evu og höggorminum en þctta
myndmál er enn eldra en Biblían.
í elstu fijósemisdýrkun er það
þekkt og er sennilega á sama aldri og
hugmyndin um að líkja konunni við
jörðina á þcim forsendum að konan og
jörðin skila ávexti. Það er líka afar
nærtækt að líkja samræði karls og
konu við það athæfi þegar höggormur
smýgur í holu sína í jörðinni. Jafn-
ffamt tengist höggormurinn ffjósemi
og hringrás náttúrunnar og það má sjá
blöndu af þessu öllu saman í Eddu-
kvæðum þegar Óðinn bregður sér í
slönguham eða: „breytir sér í orm“.
Naðran, eða höggormurinn hefúr
jafnframt orðið tákn hins illa í menn-
ingu okkar; tákn slægðar og grimmd-
ar; tákn þess sem allir óttast og hata.
Naðran fer hljóðlega að þér og bítur til
dauðs.
Nú er það auðvitað ekkert sjálf-
sagt að eitt og sama dýrið skuli vera
aldagamalt tákn fyrir þetta tvennt:
Kynfæri karlmannsins og illskuna.
Líffæri geta að sjálfsögðu ekki haft illt
eðli. En hvemig stendur þá á þessu?
Torgny Lindgren túlkar það skemmti-
lega í skáldsögunni: Naðran á klöpp-
inni.
Bókin er þannig saman sett að hún
hefst á skjali sem þykist vera gamalt.
Eg geri ráð fyrir því að höfúndurinn
hafi samið það sjálfur en í reynd skipt-
ir það litlu máli. Það er þama til þess
að skapa veruleikablæ. Skjalið býður
lesandanum inn í fortíðina. Þetta er
fylgiskjal með ársskýrslu ritara Bún-
aðarfélags og tímasett 1882. Þar er
sagt frá skriðufalli sem varð sjö ámm
áður cn skjalið er samið. Þetta sama
skriðufall er endapunktur sögunnar
sem sögð er í Nöðrunni á klöppinni.
Sögumaðurinn Jóhann Jóhanns-
son, kallaður Janni gortari, segir guði
almáttugum þessa sögU\ Hann er aftur
kominn á heimaslóðir, situr við skrið-
una og sagan er cins konar úttekt á því
hvers vegna honum er fyrirmunað að
skilja hverjum guð ætlaði að sýna rétt-
læti með þessu skriðufalli sem bitnaði
jafnt á Karli Orsa kaupmanni og hon-
um sjálfum. Réttlætiskennd þeirra
tveggja átti aldrei samleið.
I Nöðrunni á klöppinni er sagt frá
frclsandi mætti tónlistarinnar og því
hvemig sumir fá þá miklu list í vöggu-
gjöf; þar má lesa um ógæfu hcljar-
mennisins sem missti allar eignir sínar
vegna þess að honum hugkvæmdist
ekki að drepa sinn andskota, og um
mótmæíastöðu Jakobs eineygða með
framhlaðning á þaki kaupmannshúss-
ins, - en framar öllu öðm fjallar þessi
saga þó um kynferðislega misnotkun.
Fjölskylda Janna gortara er Ieigu-
liðafjölskylda. Þau missa allt sitt í
hendumar á Óla Karlsa landeiganda
og sonur hans, Karl Orsa, tekur við
þeim. Þau „eiga“ ekkert sem Karl
Orsa getur notað, ncma konumar í
fjölskyldunni. Þær misnotar hann
hveija á fætur annarri fram að skriðu-
fallinu sem bindur enda á söguna. Þó
að sagan snúist þannig að vemlegu
leyti um kynferðislega misnotkun á
kvenfólki þá staldrar höfúndur ekki
beinlínis við hana sjálfa hcldur þær
djúptæku og víðtæku afleiðingar sem
hún hefur fyrir konumar og allt þeirra
umhverfi. Það sem gert hefúr verið
upp þegar sögunni lýkur er þetta: Fá-
tæku konumar taka hana á sig eins og
hveija aðra illa byrði sem lífið leggur
þeim á herðar. Hjá þeim virðist sam-
ræðið við kaupmanninn einungis vera
verst af þcim niðurlægjandi skítverk-
um sem þær þurfa að vinna en tengslin
við hann bijóta þær niður og drepa
þær og em crfiðari en allt annað basl.
Karlmennimir þeirra, eiginmenn,
bræður og synir, brotna líka niður og
hengja sig eða snúast til vamar með
þcim aðferðum sem þeiin bjóðast.
Ahrifamestur í því er einmitt sögu-
maður okkar, Janni gortari, sem tekst,
með góðu samstarfi við eiginkonuna,
að „stytta“ hinn illa snák ofúrlítið, án
þess þó að drepa hann.
Athyglisverð er lýsingin á kaup-
manninum. Hann „á“ jarðimar og
þetta fólk lifir á því sem þær gefa af
sér. Fólkið getur hins vegar ekki borg-
að. Það sem þessar fjölskyldur geta
gefið honum í staðinn er kynlíf. Sjálf-
ur á hann enga konu og honum finnst
þetta ekki rangt. I hans augum er um
viðskipti að ræða. Eignir hans gefa
honum vald til þess að taka það sem
hann vill helst fá. Kyntákn hans verð-
ur tákn ofbeldis, grimmdar og dauða.
Það verður vopn sem hann beitir gegn
fátæklingunum og bæði Jakob og
Janni gortari grípa til framhlaðnings-
ins til þess að verja sig og sína.
Hér komum við aftur að því hvers
vegna og hvemig getnaðarlimur karl-
mannsins hefúr tekið á sig mynd hinn-
ar illu nöðm í menningu okkar. Það er
semsé ekki kaupmaðurinn sem er illur
og ekki heldur besefinn á honum eins
og Þórbergur Þórðarson hefði sagt.
Það er vald hans sem er illt. Það verð-
ur til í skjóli eignaréttarins og það
framkallar hugsanagang sem er annar-
legur og þá stöndum við kannski við
uppsprettu hatursins í þessum heimi,
hvort sem það fellur í farveg þjóðem-
is, stéttar, trúmála eða kynferðis. Þeg-
ar á þetta allt er litið verður einkar
skiljanlegt að Torgny Lindgren skuli
sækja myndmál sitt til bókar bókanna.
Naðran á klöppinni er góð skáld-
saga eins og vænta má þegar Torgny
Lindgren er annars vegar. Hann er
heillandi sögumaður með djúpan
skilning á manneskjunum.
Málfarið á þýðingu Hannesar Sig-
fússonar ber hagleik hans fagurt vitni.
Meiri
gaura-
gangur
Bókaútgáfan FORLAG-
IÐ hefur sent frá sér skáld-
söguna Meiri gauragangur
eftir Ólaf Hauk Símonar-
son. Sagan er sjálfstætt
framhald sögunnar Gaura-
gangur sem kom út fyrir
þremur árum.
1 kynningu FORLAGS-
INS segir: „Þeir sem hafa
skemmt sér við Iestur Gaura-
gangs muna allir eftir Ormi
Oðinssyni, ærslabelgnum
orðheppna með skáldagrill-
umar. I þessari sögu er nann
orðinn 17 ára, en síst af öllu
stilltari en áður. 17 ára og
aldrei komið til útlanda. Al-
gjör bæklun! Ormur er sjald-
an að tvínóna við hlutina,
hann hoppar upp í næstu
flugvél til Kaupmannahafna!:
með Ranúr í farangrinum. I
Höfn mæta þeir stórborgara-
töffurum og leðurgengi á
öðru hverju götuhorni, og
stúlkum á hinu hominu.
Ólafúr Haukur Símonar-
son kann flestum skáldum
betur að skrifa fyrir unglinga.
Að baki ærslum og ævintýr-
um býr djúp alvara, því veru-
leiki lífsins er líkast til allt
annað en grín.“
Meiri gauragangur er 160
bls. Guðjon Ketilsson gerði
kápu.
Einu sinni
var ...
Út er komið hjá Máli og
menningu smásagnasafnið
Einu sinni sögur eftir Krist-
ínu Ómarsdóttur.
A orðunum „Einu sinni
var...“ heQast ævintýri og eft^
ir þeim getur allt gerst. í
þessari bók nýtir höfúndur
sér þetta form, teygir það og
togar, leikur sér með það og
tekur það alvarlega. Hér em
tæplega sjötíu sögur sem allar
heíjast á orðunum „einu
sinni“, sögur um ástina í öll-
um sínum myndum, um ein-
semd, söknuð og gleði.
Kristín Ómarsdóttir er
fædd árið 1962. Hún hefúr
áður sent frá sér eitt ljóðasafn
og eina sögubók og auk þess
skrifað leikrit.

Út er komin hjá Máli og
menningu Ijóðabókin
Avextir eftir Margréti Lóu
Jónsdóttur.
Bókin skiptist í íjóra
hluta: Fyrst fara allmörg Ijóð
frá síðustu ámm, þá Qögur
prósaljóð, )oks tveir bálkar er
nefnast „Úr orðabók dauð-
ans“ og „Eftirmæli“. Yrkis-
efni Margrétar Lóu em sígild,
ástin og dauðinn, en ljóð
hennar geyma sterkar per-
sónulegar tilfinningar og
stundum óvæntan húmor.
Margrét Lóa Jónsdóttir
fæddist árið 1967. Ávextir er
fjórða ljóðabók hennar. Jó-
hann L. Torfason gerði kápu-
mynd og teikningar.
NYTT HELGARBLAÐ
14 FÖSTUDAGUR 22. NÓVEMBER 1991