Sunnudagur fylgirit Þjóðviljans - 10.09.1939, Blaðsíða 5

S U N N U D A G U.R
i
Úr heimí vísíndanna
Ráðning á gátum geimsins
eftir próL \. B. S. Haldane
I5að er almenningsáiit að
slörl' vísindamanna séu lil lítill
ar nytsemdar, ]>eir séu önnum
kainir við liáratalningu á bjöll
um eða þá greiningu ljóss irá
fjarlægCfm stjörnum, — en
]>eim væri nær að finna alls-
berjarlækningu við kvefi eða
ódýrar byggingaaðferðir við
sprengjuheld skýli
l’að ea‘ sannleikskorn i þess-
um ásökunum, en við visinda-
menn böfum þrennt til afsök-
unar:
í fyrsta lagi: Vísindastörf eru
svo illa skipulögð að margir
okkar fá aldrei tælcifæri til
slarfs að hagnýtum viðfangs-
el'num. Peir sem vinna hjá fyr-
irtækjum fá sjaldnast skilyrði til
rannsókna á undirstöðuefnum.
og vegna framleiðsluleyndar-
mála fá starfsmenn í rannsókn
arstofum háskólanna sjaldan
aðstöðu lil vinnu að hagnýtum
úrlausnarefnum.
í Sovétríkjunum er þessu bet-
ur fyrirkomið. Par fást sömu
rannsóknarstofnanirnar við úr
lausnarefni, er þau velja sjálf
og viðfangsefni, sem stjórnend
ur atvinnuveganna fá þeim til
meðferðar.
í öðru lagi: Talsvert af vís-
indarannsóknum byggist á hefð
Fyrir öld eða svo var arðnýting
nýlendnanna á lrumstigi, og
|>á var greining jurta og dýra
mjög mikilsvert atriði eins og
benl var á í síðustu grein
minni. Nú er komið svo aö þýð-
ingarmiklar nytjajurtit eru
ra'klaðar á ekrum. Samt er enn
Ijöldi manna hafður lil guein
ingar tegunda, en miklu færri
við ræktunarrannsóknir.
í þriðja lagi:Agætustu vísinda
rannsóknir liafa oft ekkert hag-
nýlt gildi á þeim líma sem þær
eru gerðar, en eru orðnar ákaf- .
iega þýðingarmiklar hálfri öld
síðar.
Faraday uppgötvaði ral'segul
ileiðslu árið 1831, en rafmagn
var ekki framléitt til sölu fyrr
en 1880.
Alveg á sama báll fannst ýms-
um að Marx hefði verið nær áð
vcrja allri ævi til baráttu fyrir
kauphækkun verkamanna \
stað þess að eyða tíma í rann-
sóknir á greinarmun vinnu og
vinnual'ls, eða föslu og breyti-
legu auðmagni.
En fræðirannsóknir Marx
liafa borið þúsundfaldan ávöxl
einmill á bagnýta sviðinu.
Eg ætla í þessari grein aðal-
lega að minnast á rannsóknir
sem ekki liafa hagnýlt gildi sem
slendur, en geta orðið mjög þýð
ingarmikar.
Tökum fyrst lil daunis stjarn
fræðina, clzlu grein náltúruvís
indanna. Rar er aðalslarfið
rannsókn á stjörnum og stjarn-
þokum ulan sólkerfis okkar
Mestur hluli starfsins eru ná-
kvæmar mælingar.
Allar stjörnur hreyfast, en
ílestar eru þær of langt frá
jörðu lil ]>ess að við gelum
greint hreyfingu þeirra beint.
Ef við greinum að stjarna fær-
isl braðar en önnur í sömu átt.
er hún sennilega nær.
J’ær stjörnur sem nær eru
virðasl hreyi'ast með hinar fjar-
lægari sem baksvið, ár hvert,
vegna göngu jarðarinnar kring-
um sólina, rélt eins og nálægir
hlutir virðast hreyfast með fjar-
lægari sem baksvið el' við lok-
um augunum til skiptis.
Stjarnfræðingur nú á tímum
getur farið rólegur í rúmið að
kvöldi og skilið eftir aðstoðar-
mann við myndatöku með
sljörnukíki.
En þegar búið er að fram-
kalla myndina, er stjarníræð-
ingurinn stundum marga daga
að bera hana saman við aðra
mynd af sömu stjörnum, er lek
m hefur verið nokkrum árum
áður. Og til að mæla fjarlægð
á myndum stjarnanna notar
hann smásjá. ,.
Greinileg hreyfing allra
björtu stjarnanna hefur verið
mæld. Sumar þeirra, eins og
Síríus, eru bjartar vegna þess
að þær eru nálægar, þó að þær
gefi ekki mun rneira ljós en
sólin okkar. Aðrar svo sem Ark
túrus, eru langt í burtu, cn sýn-
ast bjartar vegna þess hve mik-
ið Ijós þær gefa.