Vísir - 12.01.1974, Blaðsíða 4

4
Visir. Laugardagur 12. janúar 1974
cyyienningarmál
Jón Kristinn Cortes skrifar um tónlist:
Snillingar í heimsókn
Sinfóniuhljómsveit tslands:
Tónleikar I Háskólabiói, 10.1.’74
stjórnandi: Vladimir Askenasi,
einleikari: John Williams, gltar.
Efnisskrá: Sergej Prokofjeff:
Slnfónla nr. 1, „Klasslska”
Joaquin Rodrigó: Fantasia para
un Gentilhombre. Pjotr
Tsjaikovský: „Manfred ”-sin-
fónlan.
Háskólabió má segja
að hafi verið eitt stórt
eyra og auga á tón-
ieikum Sinfóniuhljóm-
sveitar islands sl.
fimmtudagskvöld. í
’fyrstu var ef til vill
meira af „auganu,”
margir komu eflaust til
að sjá snillingana,
stjórnandann og ein-
leikarann, en ég er þess
fullviss að „eyrað” hafi
smám saman náð yfir-
höndinni. Allt lagðist á
eitt með það, prýðisgott
verkefnaval, leikur
hijómsveitarinnar,
snilldarleg stjórn og
öryggi og tækni ein-
leikarans John
Williams.
Þaö var skemmtileg fjölbreytni,
I verkefnavalinu. Áheyrendur
fengu aö heyra /
„niltíma”-klasslska sinfónlu.
meö hljómsveit af Haydn-stærti,
kammer-hljómsveit meö eift-
leikara, og aö lokum „yfir”-stærö
af sinfóniuhljómsveit, (á okkí.r
mælikvaröa), meö auknum
blásurum, slagverki, hörpumí og
orgeli.
Það tókst! /
1. sinfónía Prokofjeffsj sem
kölluö er „Klassiska”-sinffinlan,
er ákaflega vinsælt verk, elíKi slzt
vegna þeirrar glettni, sem.I henni
býr. Ekki skemmir heldur, aö
höfundur henrar var áí' sínum
tíma leiöandi /ímaöur
„ómstrlöu”-stefnunnar upp úr
aldamótunum. Aö formiíil er hún
einsog Haydn-sinfónla, para meö
smáýkjum eins og t.d. einu takt-
slagi of mikiö hér, einu of lítiö
þar. bessir litlu hlutifr koma á
óvart, alveg eins og hjá Haydn,
svo ekki sé talaö um þegar
nútíma-stílbrigöin skjóta upp
kollinum, eins og tilfiragöbætis.
Hljómsveitin lék verkið meö tilliti
til þess og geröi marga stórgóöa
hluti.
Gavollan - vinsæla I 3 kafla,
(sem kernur I staö njsnúetts) meö
slnum óvæntu tóntegunda-
skiptum, var leikirrí'af mikiu fjöri
og snilld, og lokakaflinn var
geysilega spennrindi: getur
hljómsveitin haldi’ þessum hraöa
til enda? Þaö var eins og tón-
skáldiö heföi lag(í fyrir, aö hann
skyldi leika einsbratt og hljóm-
sveitin getur, (ilkt og Mozart
sagöi um / lokakafla
„Haffner”-sinfótllunnar: leikiö
eins hratt og bassarnir komast).
Og þaö tókst! ■
„Fantásla” Rodrigos bauö upp
á kammerhljómsveit meö gitar-
einleik. VerkiÖ er byggt upp af
lögum sem hirögltaristi
Filippusar 4. s/imdi á seinni hluta
17. aldar. Tónskáldið tengir þar
saman gömul og ný stílbrigöi á
svo meistaralegan hátt, aö
athyglin dofijar aldrei.Svo mjúk-
lega var farib úr gömlu stefunum
út I nútímaúrvin’nslu, aö
áheyrandinn áttaöi sig ekki fyrr
en hann er kominn úr 17. aldar
stemmningu yfir I 20. aldar
stemmningu.
Ekki fæ ég með orðum lýst
hve hrifinn ég var af leik hljóm
sveitarinnar. Hún lék af sllkri
alúö, varfærni og skilningi á eöli
og styrk einleikshljóöfærisins, aö
unun var á aö hlýöa. Er þar ekki
sizt aö þakka stjórnandanum,
sem gætti þess vel, aö hiö hárflna
hlutfall milli einleikara og hljóm-
sveitar hélzt, aö mestu. Ekki þori
ég aö fullyröa þaö, en mér fannst
sem gitarinn væri magnaöur
gegnum hátalarakerfi hússins. Ef
svo var, þá var vel gert.
Dálitið rauðir
i framan
Þriöja hljóms veitarstæröin
kom fram I „Manfred”-sinfónlu
Tsjaikovskýs. Þetta stórbrotna
og skemmtilega verk heyrist allt
of sjaldan i útvarpi eöa hljóm-
John Williams — hreif jafnt
áheyrendur og hljómsveit.
leikasal, af hvaða ástæöum sem
það er. Þaö var gaman aö sjá
hljómsveitina svona stóra blöa
eftir hljómsveitarstjóranum, mér
fannst sem væri glímuskjálfti I
mönnum, sérstaklega málm-
blásurum. Verkið er hermitónlist
(prógram-music), og sem sllkt
ákaflega skemmtilegt. Upphaf 1.
kaflans var vel leikið, og er á leiö,
þegar tónlistin veröur dökk og
drungaleg, fóru blásararnir aö
njóta sin, og á sterkustu
stööunum voru menn orönir
dálítiö rauöir I framan. Þaö eina
sem mátti finna aö var aö
stundum var leikiö nokkuö gróft,
en þaö var eins og þessi grófleiki
félli inn i verkiö. Allir hljóöfæra-
flokkar stóöu sig vel, sérstaklega
slagverkiö, sem undirstrikaöi
hrynjandina á áhrifamikinn hátt.
Og málmblásararnir, sem léku af
meiri krafti og öryggi en ég
minnist hafa heyrt til þeirra áður.
Strengir og tréblásarar stóðu vel
fyrir sínu, og smá „skvak” i
einblööungi skemmdi ekki svo
mikiö, þótt þaö kæmi á frekar
óheppilegum staö einu sinni.
Valdið á verkinu
Stjórnandinn, Vladimir
Askenasi, má vera mjög ánægöur
meö sinn hlut, og við Islendingar
meö okkar, (svo framarlega sem
viö þökkum okkur fyrir aö hann
reyndi sig við hljómsveitarstjórn
I fyrsta sinn á islenzkri lista-
hátíö). Þaö er beinlinis ótrúlegt
hve miklu valdi hann hefur náö á
þessu erfiöa hlutverki, og hve vel
hann kunni verkin. baö eru ekki
allir stjórnendur sem geta
stjórnaö blaöalaust. Hann var
alltaf að, gaf allar nauösynlegar
bendingar og meir en þaö. Fyrir
utan þaö var gaman aö sjá hann
stjórna, innlifunin glfurleg, og
hljómsveitin svaraði „orðalaust”
hverri skipun. Vonandi leikur og
stjórnar Askenasi hér á hverju
ári.
Það eru vafalaust margir, sem
hafa ekki áttaö sig á þvi, aö
Vladimir Askenasl — vonandi
leikur hann og stjórnar á hverju
gítarinn, þetta litla heimilishljóð-
færi, geti orðiö svo stórt I höndum
frábærra listamanna. John Willi-
ams lék „Fantasiuna” með
þvilikum ágætum, aö tónleika-
gestir munu lengi minnast.
Leikur hans var svo áreynslu-
laus, blæbrigðaríkur og sann-
færandi, og tækni svo mikil, aö
eina stundina fannst mér sem
veriö væri aö leika á tvo gitara,
aöra að fær harpsikordleikari
væri á sviðinu, og svo auövitaö aö
John Williams væri aö leika.
Hann hreif alla I salnum, jafnt
áheyrendur sem hljómsveit.
Aö launum fékk hann ákaft
klapp áheyrenda, sem fyrir þaö
fengu aö launum tvö aukalög. Ég
hef aldrei orðið var viö aöra eins
þögn I salnum eins og á meöan
hann lék aukalögin. Fyrra lagiö
sýndi gjörla fingrafimi Williams,
þaö siöara hve góöur túlkandi
listamaöur hann er, en þaö var
litiö og ljúft lag.
Það er mikill fengur aö fá
slikan listamann I heimsókn, og
verður aö þakka tónlistarklúbb
Menntaskólans i Hamrahliö fyrir
aö fá hann til aö halda aukatón-
leika i skólanum þar I dag. Þar
komast örugglega færri að en
vildu.
Um Guðsgjafaþuiu
Ansi var gaman að
lesa i Morgunblaðinu
fyrir jól greinaflokk
Matthiasar Johannes-
sens um Guðsgjafa-
þulu. Eini gallinn að
greinarnar skyldu
endilega þurfa að
birtast i miðri jólaös.
Að réttu lagi þurfti
maður að halda þeim
til haga og lesa i sam-
fellu þegar allar voru.
komnar til að hafa fullt
gagn af þeim.
bað sem flestum hefur liklega
þótt hnýsilegast (betra orö en
„forvitnilegur” sem er vist
nýnorska) I greinum þessum,
þaö er greinargerð sem þar er
höfö eftir Halldóri Laxness
sjálfum um fyrirmyndir
verksins i raunverulegleikanum
og þá kannski sér i lagi skyld-
leika tslandsbersa við Óskar
Halldórsson útgerðarmann. En
ekki var það ýkja margt sem
kom lesendum sögunnar
beinlinis á óvart i þessum fróö-
leik. óskar Halldórsson var svo
alkunnur maður á sinni tið aö
hann er I minnum hafður enn I
dag, og þegar Guðsgjafaþula
kom út I fyrra var óðar farið að
segja að þar væri óskar lifandi
kominn þar sem Islandsbersi
var. En það var fjarska
lærdómsrikt að fá nú greinar-
gerö höfundar sjálfs fyrir þvi
sem skylt er og óskylt með
þessum fésýsluköppum
tveimur.
Saga og mynd
Annar fróöleikur af svipuðu
tagi I greinunum kann þó aö
hafa komið meir á óvart
lesendum þeirra og sögunnar
svo sem það sem þar var sagt af
fyrirmyndum baróns Gottesens
og Heidwigar Skaldegrimsen
f o r n s a g n a m á 1 a r a . Og
myndirnar sem fylgdu grein-
unum voru metfé, kannski
bestar af öllu saman, önnur af
Óskari Halldórssyni og Halldóri
Laxness ungum á Ráðhúsplássi
I Kaupmannahöfn vorið 1920,
rétt i sama mund sem Guös-
gjafaþula er að fara að ske, hin
af Godtfredsen, fyrirmynd
barónsins, á hinu sama torgi
ásamt meö islenzkum
höföingjum. Þær verða gild
heimildef snjall teiknari skyldi
einhverju sinni ráðast I aö
myndskreyta Guðsgjafaþulu
sem ég held að væri þjóðráö.
Eða ef vekjast skyldi upp mann-
skapur til að gera kvikmynd
eftir sögunni. bá veröur nú
„góöa bió” þegar það veröur úr.
En auðvitað hefur enginn sagt
aö öll kurl séu komin til grafar !
greinunum um Guðsgjafaþulu.
Auövitað geta menn eftir sem
áöur haldið áfram að spá I efni
sögunnar. Heyrt hef ég, til
dæmis, tilgreindar fyrirmyndir
manna, bolsevíka og verkalýös-
brodda i sögunni sem ekki er
getið I greinunum. Og svo er
vafalaust um fleiri.
Efnið og stillinn
Þótt fróöleikur um fyrir-
myndir og efnivið skáldskapar
sé oft skemmtilegur í sjálfum
sér, þá er þaö annar hand-
leggur hvort hann segir manni
nokkuð, hvaö þá nokkuð nýtt
sem máli skiptir um skáldverk
sem úr efni þessu hefur verið
samiö. Greinarnar um Guðs-
gjafaþulu voru ekki siður til
þess fallnar að vekja áhuga
manns á fólkinu sem þar var
sagt frá, ævi og afdrifum þess,
en meira eða minna endurkasti
þess i sögunni. Og þetta hygg ég
aö gildi almennt talaö um fræöi
af þessu tagi — einnig þegar þau
koma fram i gervi svonefndra
vísinda. Þau vísindi kunna en
þurfa ekki aö miöla markveröri
þekkingu á vinnubrögöum
höfundar sem hlut á aö máli, en
oftar en ekki hafa þau næsta
litiö fram aö færa til skýringar
og skilnings á sjálfu verki hans.
Þaö hefur lika sýnt sig að hug-
myndafræðileg útlistun Guðs-
gjafaþulu með tilheyrilegum
samanburði við fyrri verk
höfundarins gefur ekki allténd
mikið i aðra hönd. Ætli menn
verði ekki að ráðast i að stúdera
á henni stilinn ef þeim er i mun
að ráða i „gátur” sögunnar?
Slik athugun mundi kannski i
fyrsta lagi beinast að kimni
hennar og gáska, lifsmagni
setninganna i texta Halldórs
Laxness, undarlegri sam-
blendni gamans og alvöru i
sögunni. Af hverju stafar þokki
setningar eins og þeirrar allra
fyrstu i bókinni: „Vorið 1920,
nærri eggtið, um það bil sem
danir voru að hugsa um að
afhrópa hjá sér kónginn, þá var
ég að hugsa um dálitið annað...”
Hvaðan koma allt I einu hátiðleg
orðtök náttúruverndarmanna
um gimsteina islenska lif-
kerfisins inn i þennan óhátiö-
lega texta þar sem verið er að
tala um minka og loðbændur?
Og svo framvegis.
Ennfremur held ég að i ræki-
legri athugun sögunnar verði að
gefa náinn gaum að kven-
lýsingum og hlut kvenna i sög-
unni t.a.m. hinurr. kynlega kafla
um bióferð þeirra sögumanns
og Bergrúnar Hjálmarsson i
Góöa Bió. Hvers lags skapa-
skipti verða þar i sögunni? Og
það kann að koma á daginn að
til dæmis arsenikþáttur i
bókinni er engan veginn
eindreginn farsi. Hvað er skop-
legt við dauðu mennina i 25ta
kafla sem átu arsenik af þvi aö
þeir héldu aö það væri öl? Aftur
á móti varö arsenikmálið i
Reykjavlk áriö 1969 aldrei neitt
nema farsi.
Opin i báða enda
1 fyrstu greininni um. Guðs-
gjafaþulu var vikið nokkuð að
formi sögunnar — essay-róman
sem Halldór Laxness kallar
hana á útlendu máli:
„Ritgerðarskáldsaga og
heimildarskáldsaga eru að þvi
leyti andstæður, að heimildar-
skáldsagan hlitir þeirri kvöð að
nota aldrei annað en skráðar
heimildir sannfræðilegar, en i
ritgerðarskáldsögu er aldrei
vitnað I sagnfræðilega heimild,
heldur eru heimildirnar sem
vitnaö er I tilbúningur frá rót-
um, þó þær eigi staö I veruleik-
anum”.
Heimildarskáldsaga leitast
við að kanna á eigin spýtur
sannsöguleg efni, veita nýja
skáldlega skýringu á raunréttri
atburðarás. En ritgerðar-skáld-
saga? Það er nú engin nýjung
aö margskonar sannsöguleg
efni og ýmislegur frásagnar-
háttur komi fyrir i skáldsögum.
Ætli heitið essay-róman segi
meir en að form skáldsögunnar
sé einkar frjálslegt, „opið i báöa
enda”, og rúmi þess vegna
margvlsleg efni, sönn og login,
sem örðugra yrði að koma við
öllum i senn i kórréttara skáld-
sögusniði, þar sem á meðal
annars þarf að „ljúka” öllum
söguefnum og helzt að láta
söguna bita i hala á sjálfri sér.
En Guðsgjafaþula liggur ekki i
hring.