Vísir - 28.05.1974, Síða 7

Visir. Þriðjudagur 28. mai 1974.
cTMenningarmál
KAGNHEIÐUK
BRYNJÓLFSDÓTTIR
Frá miðilssambandi Guðrúnar
Sigurðardóttur
Seinni hluti
Skuggsjá 1974. 308 bls.
Miklum vonbrigðum
hlýtur það fólk að hafa
orðið fyrir sem i góðri
trú, eða bara af
einskærri forvitni,
keypti i haust bókina um
Ragnheiði Brynjólfs-
dóttur. Ekki vegna þess
að bókin reyndist engri
nýrri ,,yfirskilvitlegri”
vitneskju hafa að miðla
um hið eldforna legorðs-
mál i Skálholti. Þess var
vitanlega ekki að vænta.
En jafnvel hinum trú-
gjarnasta lesanda
hlýtur að hafa orðið það
þungbært hversu illa
samin og sögð, lang-
dregin, mærðarfull og
framúrskarandi leiðin-
leg bókin reyndist vera.
Nú er það auðvitað ekkert
einsdæmi um andabók, að hún sé
illa samin og ómerkileg, það má
einmitt heita fast auðkenni
hinnar fjölskipuðu bókagreinar
hver jól. Og skinhelgi og mærð
eru alveg föst tegundareinkenni
þeirra eftir minum kunnugleikum
af svona lögðum bókum.
Það er beinlinis undravert að
menn sem hafa jafn undarlegri og
frásagnarverðri reynslu að miðla
eins og miðlar og annað
„dulrænt” fólk, af kynnum sinum
af ,,öðrum heimi” og „lifinu eftir
dauðann” og allskonar „huldum
vættum”, að þeir skuli ekki vera
þess umkomnir að láta þessa
reynslu uppi með trúlegri, mark-
verðari hætti en gerist i slikum
bókum, og verður það vitaskuld
ásamt mörgu öðru til að draga úr
trú manns á sjálfa „reynslu”
þeirra.
Horft til Heklu
Fyrri partur sögunnar um
Ragnheiði Brynjólfsdóttur sem
kom út i haust var fjarska mikil
•bók að vöxtum, hátt á fjórða
hundrað þéttletraðar blaðsiður.
Hún sagði sögu Ragnheiðar frá
þvi um það bil að ástir eru að
takast með þeim Daða Halldórs
syni og tram yfir barneign
Ragnheiðar i Bræðratungu i
febrúar 1662. Seinni partur
verksins, litlu minni bók, heldur
frásögninni áfram fram yfir
andlát Ragnheiðar sjálfrar og
segir sögu föður hennar,
Brynjólfs biskups, allt til æviloka
hans og með sérstakri áherslu á
sögu Þórðar Daðasonar, dóttur-
barns biskups. Þannig kemur
efnisskipun „andasðgunnar”
alveg heim við klassiska skáld-
sögu um þetta saman söguefni,
Skálholt eftir Guðmund Kamban.
Skálholti lýkur með kafla um
efri ár Daða Halldórssonar og
sátt hans að lokum við örlög sin.
Sögulokin verða i maí 1693, 18
árum eftir dauða biskups. Daði
situr heima i Steinsholti og hefur
um daginn verið að skrifa lýsingu
á nýloknu Heklugosi. „Það gat
kannski haft eitthvert verðmæti
siðar, að þessi lýsing var til frá L
hendi eins sjónarvottar. „Að
verki loknu gengur hann út i fögru
veðri, horfir til Heklu og upp
rifjast fyrir honum norðurljósa-
nótt i október 1675. Þá um daginn
hafði hann komið i Skálholt i
fyrsta sinn eftir lát biskups, og i
fyrsta sinn komið að gröf Ragn-
heiðar.og Þórðarsonar þeirra. A
heimleiðinni þessa nótt vakna i
hug hans fáeinar ljóðlinur, byrjar
kvæði sem „fyrst löngu seinna
varð að þvi sem hann vildi, lát-
laus bautasteinn yfir Ragnheiði
Brynjólfsdóttur”. Með þessu
kvæði, sem raunverulega er til,
Jómfrú Mariu Ærukrans, yrkir
Daði sig i sátt við ævi sina i
Skálholti Kambans.
Burtséð frá tveimur köflum
með andamærð að sögulokum
lýkur einnig frásögn i andabók-
inni um Ragnheiði Brynjólfs-
dóttur með greinargerð um efri
ár Daða Halldórssonar og
hvernig hann yfirvinnur beiskju
sina að ævilokum. Hann situr
heima i Steinshoiti i mai 1693 og
skrifar lýsingu sina á Heklugosi.
„Hann vill að eitthvað sé þó til
eftir sig”. Hann gengur út og
horfir til Heklu og upp rifjast
koma háns i Skálholt i október
1675, norðurljósanóttin á heim-
leiðinni þaðan. Kamban: „Bak
við norðurljósin sá hann mynd
hennar, og slík skyldi hún stiga
fram i kvæðinu hans, hulin
prófönum augum”. Andinn:
„Hann fer að hugsa um það, að
einhvers staðar langt úti I tilver-
unni sé Ragnheiður Brynjólfs-
dóttir kvikandi létt eins og
norðurljósin, skinandi fögur eins
og geislar þeirra, sem hreyfast i
ótal litbrigðum eftir himninum
svo létt, en þó svo áhrifamiklir”.
En það gerist fleira hina seinni
nótt. Eins og vera ber i andabók
kom andar til Daða Halldórs-
sonar: „Ragnheiður Brynjólfs-
dóttirhvitklædd,Þórður Daðason
og meistari Brynjólfur i fullum
skrúða”, og segja honum að vera
góðum, gleyma fornum mis-
gerðum og sætta sig við örlög sin.
Daði tekur þetta ráð:
„Það eru þau, drottinn minn og
guð minn. Bara að ég gæti reist
henni Ragnheiði minnisvarða. Ég
ætla að reyna að fara inn og fara
að sofa og vita, hvort mig
dreymir ekki áfram um hana og
Þórð og meistara Brynjólf.
Kannski ég geti þá ort kvæði um
Ragnheiði og þau öll, sem verður
minnisvarði þeirra og minn.
Hver veit?
Vit og óvit
1 haust þegar fyrri hluti bókar
þessarar kom út var miklu mold-
virði þyrlað upp bæði i blöðum og
útvarpi út af tilkomu hennar. Hún
átti vist að vera samin eða sögð
fyrir „að handan”, að einhverju
verulegu leyti leikin af sögu-
fólkinu sjálfu i gegnum
„miðilinn”. Nú skal ég engar
brigður bera á það að bókin sé
samin i einhvers konar óviti. En
engum sem bókin les getur
blandast hugur um það að hér er
um að ræða venjubundna sögu-
lega skáldsögu, eða öllu heldur
uppkast slikrar sögu, einkar
frumstæða að allri sinni gerð.
Uppkastsbragurinn á bókinni
er glöggur þegar á upphafi
hennar, þeirri dæmalausu ringul-
reið sem er á efni nokkurra fyrstu
kaflanna meðan höfundur er að
koma sér niður á það hvernig
segja skuli söguna. t 8da kafla
kemur loks til reglulegur sögu-
maður, og er hann nafngreindur,
Þórður Jónsson i Hitardal,
samtiðarmaður og vinur
Brynjótfs biskups. Hefst þá um
leið hin nána efnisliking við Skál-
holt þegar fastari skipan en áður
er komin á frásögn andabókar-
innar.
Sögusögn er til um það að
Brynjólfur biskup hafi á ungum
aldri fellt hug til Kristinar, systur
Þórðar beðið hennar og brugðist
henni af ótta við holdsveiki i ætt
hennar, og er þess getið I Skál-
holti, en að öðru leyti koma þau
systkin litt við sögu Kambans.
Torfhildur Hólm gerði sér hins-
vegar allmikinn mat úr þessu
ástarefni i sögu sinni um Brynjólf
biskup, og andabókin sömuleiðis.
Frá Torfhildi koma a.m.k. tvö
óbreytt efnisatriði upp i „anda-
bókinni”, bónorð Brynjólfs I
Hitardal og fráhvarf frá þvi jafn-
harðan, og svo fundur þeirra
Kristinar nokkrumárumsiðar i
brúðkaupi biskups og Margrétar
Halldórsdóttur norður i landi.
Vinnubrögð
fyrir handan
I umsögn um fyrri hluta bókar-
innar hér i blaðinu i haust voru
rakin nokkur tilfallandi dæmi um
hina nánu og ýtarlegu likingu sem
er með andabókinni og Skálholti
Kambans. Ekki er nóg með að
sögufólk og fjölmörg efnisatriði
og atvik frásögunnar séu endur-
tekin í andabókinni og efnis-
skipun sé i öllum meginatriðum
hliðstæð við Skálholt heldur
gengur einnig orðalag Kambans
þráfaldlega aftur i frásögn
„andanna að handan”. Þetta
dæmasafn væri vandalaust að
auka i stórum stil, ef maður
nennti.
Ur seinni parti verksins nefni
ég bara af handahófi frásögn af
heimsókn Helgu i Bræðratungu
og viðræðum þeirra biskups
skömmu eftir barnsburð Ragn-
heiðar, komu biskups að Stórólfs-
hvoli, á yfirreið sumarið á eftir og
viðræðum við mæðgin þar,
Katrinu og Gisla, út af heitorði
þeirra Ragnheiðar, frásögn af þvi
hvernig Hallgrimur Pétursson i
Saurbæ verður þess áskynja að
hann er holdsveikur orðinn,
brúðkaupsveislu sem Þórður litli
Daðason situr i Bræðratungu.Það
er einkar fróðlegt um vinnubrögð
„andanna” að skoða hvernig
efnisatriði úr Skálholti ganga
aftur, breytt eða óbreytt, i
þessum og fjölmörgum öðrum
frásögnum, bæði efni sem að
einhverju leyti byggist á sögu-
legum staðreyndum og annað
sem augljóslega er skáldskapur
Kambans.
Uppistaða efnisins er öll frá
Kamban komin. En auðvitað er
ekki nóg að endurtaka i andabók-
inni þvi sem næst óbreytt efni
Skálholts. Hitt er meginreglan að
frásagnarefni Kambans eru
aukin og afbökuð, væmd, slæfð og
afskræmd i þessum meðförum.
Andabókin aðhyllist að visu i
meginatriðum hina sálfræðilegu
skýringu Kambans á harmleik
þeirra feðgina, Ragnheiðar og
Brynjólfs, að þau séu svo lik hvort
öðru, búi bæði að sama stóra,
sterka, stolta vilja, þau brotna
frekar, en bugast. Hinsvegar
likar „öndunum” afleitlega harð-
neskja biskups við dóttur sina og
Daða og er mikið i mun að milda
og bliðka lýsingu hans og semja
sátt að lokum, handan grafar ef
ekki hérna megin. Af þessu leiðir
þá þversögn að beinlinis allt
sögufólkið er sifellt að jagast i
biskupi, skamma hann og ógna
honum út af meðferðinni á dóttur
hans, og á hver húsgangsauli og
niðursetningur greiðan gang að
biskupi til að lesa honum pistilinn
i þessu efni. Hann játar jafnan að
allt sé rétt sem þau segja, undir-
lagður af iðrun og hugarangri, en
breytir þó, vegna staðreynda
sögunnar, af óbreyttri harðleikni,
bæði við Ragnheiði og Daða og
hans fólk.
Á banabeð sinum i Skálholti
segir Ragnheiður Brynjólfsdóttir
eftirminnileg orð I kveðjuskyni
við Helgu frænku sina i Bræðra-
tungu: „Þér eruð min móðir”,
segir hún við Helgu — I áheyrn
sinnar veiklyndu móður. 1 anda-
bókinni er mikil aðdáun á Helgu,
eins og vonlegt er eftir lýsingu
hennar i Skálholti, og er þess þrá-
getið að hún sé „stór kona” eins
og andarnir jafnan komast að
orði. En ekki dugir að iáta Ragn-
heiði tala svona upp i eyrun á
biskupsfrúnni, móður sinni. Þess
i stað koma ummælin fyrir heima
hjá Helgu I Bræðratungu, svona:
„Þú hefðir átt að vera móðir
min, Helga frænka. Ég er ekki að
vanþakka mina móður, hún er
blið og góð, en hún á ekki þann
styrkleika sem þú átt. Hún hlýðir
alltaf boðum föður mins, og
margt væri öðruvisi, ef hún hefði
einhverju ráðið, en hún ræður
engu”.
Þórður Daðason er i Skálholti
haldinn þeim veikleika að hann
pissar stundum undir á nóttunni.
Biskup kemst að þessu og leggur
stranga refsingu á drenginn til að
venja hann af þessum ósið. En
um nóttina á eftir vitjar Þórður
litli afa sins til að fyrirgefa
honum þessa misgerð. Þetta er
aðeins eitt af mörgum viðvikum
sem gera þessa barnlýsingu
hugnæma i Skálholti.
1 andabókinni hendir vitaskuld
hið sama óhapp. En ekki dugir að
fara að flengja blessað barnið.
Biskup hættir við, drifur sig út i
kirkju með drenginn, biður guð að
fyrirgefa sér með knjáfalli og
táraflóði.
Að skaffa nóg
Það kann að hafa vafist fyrir
einhverjum áhugamanni um
Ragnheiði og Daða af hverju þau
taki bara ekki saman og fari að
búa i trássi við biskup úr þvi þau
elskast þessi ósköp. Guðmundur
Kamban gefur á þessu þá
einföldu og augljósu skýringu að
þeim væri hvergi á landinu vært i
óþökk biskups og kirkjunnar þótt
þau vildu freista þess. Einnig
þetta efni hefur vakist upp fyrir
handan. Þótt þetta mál sé orðið
langt get ég ekki stillt mig um áð
tilfæra dásamleg ummæli Daða
Halidórssonar i andabókinni þar
sem hann skýrir þetta mál fyr.ir
Helgu Magnúsdóttur:
„Ég get aldrei veitt Ragnheiði
það sem ég þarf að veita henni.
Ég get aldrei skaffað henni eins
og hún þarf. Hún er biskupsdóttir,
skilur þú það ekki, kona? Hún
hefur haft allt til ails, getað
klæðst eins og best klædda kona
landsins. Hún hefur haft
allsnægtir. Hún veit ekki hvað
fátækter. Hvernig á ég að standa
við einhverjar rústir með hana
klædda i strigakjól? Mér finnst
það eins og fordæming á sjáifan
mig og hana, hvort sem þú trúir
mér eða ekki og heldur, að það sé
heigulsháttur eða aumingja-
skapur. Nei, matróna Helga, það
get ég ekki.
Heldur tek ég örlögum minum
og hennar. Það verður að ráðast.
Ég veit að hún giftist aldrei”.
t einu mikilsverðu efni vikur þó
andabókin frá skilningi Guðm-
undar Kambans á söguefni sinu.
Kamban lét þau Ragnheiði og
Daða i fyrsta sinn hafa samfarir
nóttina eftir eiðinn, og kemur það
heim við eðlilegan meðgöngutima
að barn þeirra komi undir um
það leyti. t hinni nýju sögu er
eiður Ragnheiðar á hinn bóginn
meinsæri. Ekki nóg með að þau
Daði hafi áður haft samræði
heldur veit Ragnheiður þegar hún
sver, að sögn andanna, að hún er
barnshafandi. En ekki gefur
sagan neina skynsamlega
skýringu á þvi hvers vegna i
ósköpunum hún sver eiðinn við
svo búið, þegar meinsærið hlýtur
að verða uppvist á fárra vikna
fresti. Þegar að þvi kemur að
biskup fer að grafast fyrir þetta
efni, sem á öllu riður hvort hann
eigi að fyrirgefa dóttur sinni,
þykir hins vegar rétt að viðhafa
óbreytta skýringu Kambans i
bokmenntir
EFTIR ÓLAF JÓNSSON
Skálholti — yfirheyrslu biskups
yfir gæslukonu Ragnheiðar,
Steinunni Finnsdóttur, um
nóttina eftir eiðtökuna.
Skömm og skaði
Nóg er nú komið, og'meira en
nóg. En þrátt fyrir allt sitt óstand
er bókin um Ragnheiði Brynjólfs
dóttur merkileg bók, enda ástæða
þess að hér er svo ýtarlega út i
hana farið. Hún hefur vitanlega
enga vitneskju fram að færa um
barneignir i Skálholti forðum tið,
afdrif Ragnheiðar og Daða, sögu
Brynjólfs biskups, né nein önnur
þvilik efni. En sé ráð fyrir þvi
gert að bókin sé samin og útgefin
„i góðri trú”, allir „grandvarir”
sem að henni standa, hlýtur það
að vera sálfræðingum merkilegt
úrlausnarefni að grafast fyrir um
það hvernig i ósköpunum verkið
er tilkomið, hvernig gerst hafi sú
ummyndun hins sögulega frá
sagnarefnis og skáldsögu
Guðmundar Kambans sem hér
getur að lita. Og bókin lætur uppi
annað enn mikilsverðara sál-
fræðilegt og menningariegt úr-
lausnarefni. Hvort sem hún er til
orðin „sjálfrátt” eða „ósjálfrátt"
er þaö vitað mál að hún er samin
og gefin út i trausti útbreiddrar
hjátrúar i landinu, en i skjóli
hennar dafnar meðal annars all-
stór og arðvænlegur bóka-
markaður um þessi og þvilik
„fræði".
Það er að visu vonandi að nú
hafi einu sinni gengið svo langt að
mönnum ofbjóði og hneyksli það
sem bók þessi hefur valdið verði
öllum aðstandendum þess bæði
til skammar og skaða. Ef ekki —-
þá er bókin harla ófrýnilegur
vitnisburður um alþýðlegan bók-
menntasmekk og trúarlif i
landinu um þessar mundir.