Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.1928, Blaðsíða 2

354
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
annarlegur og utan við sig við
þessa atburði, að honum virðist
hafa veitt erfitt að átta sig á,
hvað hann hafi átt og hvað hann
hafi mist, gerir stundum auðsjá-
anlega ofmikið úr því, og er ekki
ávalt sjálfum sjer samkvæmur, er
stafar af hinni fyrnefndu truflun,
e'i þrátt fyrir þetta, er hann vit-
anlega besti heimildarmaðurinn
fyrir því, hvað' farist hafi.
Hann bjó þá í Store-Kannike-
stræde (nál. stúdentah. Elers) og
hafði bókasafn sitt á neðsta lofti,
þar-sem hann bjó, og líklega eitt-
hvað af hinum dýrmætustu haná-
ritum, en meginhluti þeirra var á
efri hæð. Þá er eldurinn nálgaðist
íbúðarhús lians og skorað var á
liann að hefja þegar björgun og
flytja burtu, sinti hann því ekki
fyrst í stað, vildi ekki koma bók-
um sínum í óreiðu og hafði lánað
flutningsvagn sinn öðrum, en hefir
ekki atliugað hversu ægilega fljótt
tldurinn brunaði áfram. Loks tók
hann þó að flytja burtu safn sitt
e<* muni, þá er Frúarkirkja stóð í
björtu báli, en það hefir verið of
seint byrjað á þeirri björgun og
flutningurinn mikill. Eru sjerstak-
lega. nefndir þrír íslenskir menn,
er unnu að þessu starfi: Finnur
Jcnsson, síðar biskup, þá nýorð-
inn kandidat í guðfræði, (Hann
hefir ritað föður sínum, sjera Jóni
Halldórssyni í Hítardal, all-
nákvæma skýrslu um brunann, ]ió
ekki um björgunina á safni Arna.
Skýrsla þessi er í annál sjera Jóns
(Hítardalsánnál), sein innan skams
verður gefinn út í annálaútg. bók-
rrentafjel.), Magnús Gíslason síðar
amtmaður og Jón Ólafsson frá
Gninnavík. er kveðst hafa unnið
mest að þessu, en Finnur hefir víst
gengið þar allvel fram, því að
hann kveðst síðastur allra hafa far-
ið iit úr húsinu, þá er logarnir voru
farnir að leika um bækurnar.
(Hist. ecel. IIT, 576). En það var
]<) 5 e. h. á fimtudaginn (21. okt.)
er Árni varð að flýja algerlega úr
liúsinu og skilja þar við mestalt
bókasafn sitt, sem herfang elds-
ins. Og er hann gekk síðast út frá
bókum sínum benti hann á hillurn-
ar og sagði, að þarna værubækur,
er hvergi væru framar fáanlegar
í yeröldinni; var þar á meðal hið
emasta eintak, er þá var til
af „Breviarium Niderosiense“,
fvrstu bókinni, er prentuð var
hjer á landi 1534. (Árni fluttist
þá fyrst með leifarnar af safni
sínti til Hans Beckers timbursala
á nyrðra horninu við Hallandsaas
(nálægt Gautagötu). Becker hafði
áður verið í þjónustu hans, varð
síðar lögmaður hjer (dó í Brolc-
ev 1746). Finnur segir, að þá er
síðasta vagnlilassinu var ekið
burtu hafi vagninn verið svo hlað-
inn, að eftir hafi orðið meðal ann-
ars lítil kista (scrinium) með ýms-
um eiginhandarritum Árna sjálfs
og hafi honum fallið þyngst af
öllu að inissa það, enda víkur
hann að því í brjefum sínum, bæði
til Orms sýslumanns Ðaðasonar 2.
jéní 1729 og sjera Jóns Halldórs-
sonar í Hítardal 18. s. m., (Brjef
þessi eru prentuð í Á. M. Private
Brevveksling Kh. 1920, og eru þau
aðalheimildirnar fyrir því, hvað
glatast hafi úr safni hans í brun-
anum), að þær upplýsingar fáist
aldrei aftur, er hann liafi sjálfur
safnað saman, t. d. um æfi Guð-
brands biskups, og sjera Arngríms
iærða, um annálahöfunda síðari
alda, biskupa, hirðstjóra og lög-
menn o. m. fl.
Sjerstaklega getur liann þess, að
æfisaga Arngríms hafi nálega ver-
ið fullbiún og allgóð. Er mikill
skaði að missi þess rits, með því
að æfisaga þess mæta manns er
annars allmjög í molum og glomp-
ctt um marga hluti. — Það ætla
menn, að þau tólf blöð úr Víga-
Styrssögu og Heiðarvíga, er lánuð
voru frá Stokkhólmi og fórust í
brunanum hafi verið í kistunni, er
eftir varð í garðinum við hús
Árna. Er nú Víga-Styrssaga ekki
lengur til, nema það, sem ritað er
eftir minni Jóns Grunnvíkings eft-
ir glötuðu skinnbókinni og er það
auðvitað lítilsvirði, þótt skárra
sje en ekki neitt.
Bókasafn Árna, þ. e. safn hans
af prentuðum bókum varliarla f jöl-
skrúðugt og fágætt, þar á meðal
afar sjaldgæfar útgáfur á ýmsum
tnngumálum. Segir hann sjálfur, að
hann hafi varið 5—6000 ríkisdöl-
um að afla sjer þessa bókasafns.
Hafa þar auðvitað verið allar ís-
lenskar bækur, er prentaðar voru
fyrir 1728, sumar eflaust í
fleiru en einu eintaki, og
hinar vönduðustu, er unt var að
fá. En sá skaði var ekki jafn til-
finnanlegur fyrir íslenskar bók-
mentir, eins og missir fjölda papp-
írshandrita íslenskra, er fórust hjá
Árna. Hinsvegar misti hann sama
sem ekkert af skinnbókum, og
ekkert söguhandrit á skinni af Is-
lendingasögum, eða öðrum íslensk-
um sagnaheimildum að því er hann
sjálfur segir, og hlýtur það að
vera rjett. Það má því segja, að
hið allra verðmætasta í safni hans
hafi bjargast. En hann misti allar
afskriftir sínar af öllum íslenskum
skjölum fyrir 1550, og það hefir
verið geysimikið safn, eftir því
sem ráða má af þeim fjölda af-
skrifta, sem enn eru í safni hans
eftir 1550, því að öllu kappsamleg-
ar mun hann þó hafa safnað af-
skriftum brjefa fyrir þann tíma.
Hafa þar auðvitað farist fjölda
mörg brjef frá 14. og 15. öld og
fram að 1550, sem nú eru hvergi
tii, hvorki í frumriti nje afskrift-
um, og er það brjefatjón því ef-
laust harla mikið. Einnig kveðst
hann hafa mist margar og ágætar
íslenskar afskriftarbækur, („Kopi-
böger“) og mun hann þar eiga
við heildarsöfn einstakra íslenskra
brjefa og dóma í afskriftum, sem
venjulega eru kallaðar „dómabæk-
ur“, og eru allmörg slík brjefa-
söfn enn til. Jeg þykist og viss um,
þótt hann geti þess ekki beinlínis,
að hann liafi átt allmikið safn af
dómabókum eða þingbókum sýslu-
nianna, sjerstaklega frá 17. öld, og
jafnvel eldri, því að slíkar bækur
eru nú harla fáar enn við líði
frá þeim tínium, og í rauninni eng-
in í safni Árna, nema dóma- og
þingbók Gísla sýslumanns Árna-
sonar á Hlíðarenda frá 1600—1611,
er ekki hefir enn fengist afhent
hingað, þótt krafist væri með
rjettu. Alþingisbækur (eflaust í
frumriti) átti Árni óslitnar frá
1570, og líklega í tveim eintökum;
það safn brann alt. Einnig brunnu
allmörg handrit, er liann hafði
fengið frá Oddi Sigurðssyni, t. d.
ferðasaga Eggerts Hannessonar
frá Hamborg til íslands á síðari
hiuta 16. aldar, ferðasaga bræðr-
anna Gísla og Si"urðar Odússopá