Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.1938, Blaðsíða 2

322
LESBÓK M0RGUNBLAÐSIN9
en ferðir þeirra þar eru mun
styttri, en ferðir norrænna fugla
Aðeins örfóár teg. fara nokuð að
ráði norður fyrir hitabeltið, þegar
vetrar í sumarheimkynnum þeirra,
þ. a. m. eru t. d. skrofur og
albatrosar.
★
Hvernig stendur á þessum ferða-
lögum fuglanna? Hvað er það, sem
knýr þá til þess að breyta þannig
og hvernig rata þeir þessa óravegi,
sem þeir fara 1 Þetta eru einhver
hin erfiðustu viðfangsefni nátt-
úrufræðinnar, ráðgátur, sem lík-
legast verða aldrei ráðnar til fulls.
Þó má ráða í ýmislegt, sem á sinn
þótt í því að fuglarnir hegða sjer
þamiig. En eitt má telja víst og
j>að, er. að til þess hljóta að vera
margar og allflókuar óstæður. Það
vantar ekki að mikið hefir verið
um þetta hugsað og ritað og margs
hefir verið getið til og eigi alls
sem viturlegast. Maður getur varla
tekið sjer svo bók í hönd, sem
fjallar um fugla að eigi sje eitt-
hvað að þessu vikið eða nýjar til-
gátur settar fram. Sýnir þetta
Ijósast hversu lítið menn vita um
þessi efni.
Um ratvísi fnglanna, sem er
undrunarverð, er best að segja
sem fæst, því um þau efni vita
menn minst, eða raunverulega
ekki neitt. Það er augljóst að
fuglarnir þekkja ákveðin landslög
og staðhætti og muna það sem
þarf til þess að geta fundið heim-
kynni sín og varpstaði, en hvernig
þetta verður, er mönnum hulinn
leyndardómur. Það er áreiðanlegt
að fuglarnir geta ekki hugsað neitt
í líkingu við okkur og verður því
að varast að eigna þeim eiginleika,
sem okkur eru eðlilegir. Við vit-
um t. d. að fuglarnir finna ávalt
hreiðrin sín, þótt þau sjeu í þjettu
varpi, en ef við breytum örlítið
umhverfi hreiðranna, svo að auð
kenni þau, sem þeir fara eftir,
hverfa, þá gengur þeim oft erfitt
að finna hreiðrin aftur eða tekst
það jafnvel ekki. Auðkennin eru
oft mjög lítilfjörleg, sinu- eða
grasskúfar, kalkvistir eða smá-
steinaí, en alt um það, án þeirra
finna þeir ekki hreiðrin. Enn ein-
kennilegra er það, að margir fugl-
_ar þekkja ekki eggin sín, ef þau
eru tekin úr hreiðrinu og látin
skamt frá því á bersvæði, þar sem
þau eru vel sýnileg. Þetta hefir
verið marg sýnt með tilraunum o.
fl. í svipaða átt, sem sýnir hversu
sálarlíf fuglanna er frábrugðið
okkar hugheimi. Alt bendir ti!
þess að flest það sem fuglarnir
hafast að sje þeim lítt sjálfrátt
og að þeir hafi litla eða enga hug-
mynd um tilgang þess, sem þeir
gera.
Óteljandi eru tilraunir þær, sem
fræðimenn og fuglavinir hafa gert
til þess að skygnast inn í hugar-
heima fuglanna m. a. til þess að
fá einhverja skýringu á því hvern-
ig farfuglarnir hafi fyrst orðið til,
þ. e. að finna þau öfl, sem knýja
þá áfram til ferðalagamia. Árang-
urinn er ennþá furðu magur, enda
þótt ýmislegt hafi vitnast, sem
sýnilega á sinn þátt í þessum hlut-
um. Er hjer aðeins rúm til þess að
drepa á örfá atriði þessa máls,
eða rjettara nokknrar tilraunir til
skýringar, því meira eru þær ekki.
Það er vitanlegt að flest hinna
æðri dýra, sem nú eru uppi, eru
upprunnin á ný-öld jarðar (terti-
era tímanum). Á því tímabili var
loftslag mun hlýrra og jafnara um
alla jörðina, en nú og hnattstaða
landanna hafði því minni þýðingu.
Lífsskilyrðin voru því svipuð víð-
ast hvar. En í lok þessa langa
tímabils, tók veðrátta að spillast
í hinum norðlægari löndum og
svo leið fram, þar til að úr hófi
keyrði, er Isöldin rann upp og
eyddi öllu lífi eða flæmdi burt,
þar sem hún gekk yfir. Þessvegna
er ein tilgátan sú, að jafnframt
og smákólnaði og veður spiltust
í norðlægum löndum, þá hlýtur
mörgum þálifandi íbúum þessara
landa að hafa orðið þröngt fyrir
dyrum, einkum er sól var lægst
á lofti. Hafi þá margt dýra ef-
laust hrokkið undan kuldanum og
leitað til suðlægari staða og betri
lífsskilyrða. Sumt dýranna hefir
svo ílenst þar eða dáið út, en
hin fluttu sig norður á við aftur
þegar veðrátta batnaði við lok ís-
aldar. Hvað fuglana snertir er þá
líklegt að þeir hafi þá tekið upp
þann sið að hverfa á brott á
haustin, en leita svo norður aftur
er voraði. Þetta hafi svo orðið að
föstum vana, sem olli því, að
ferðaþráin gekk í erfðir og varð
að blindri, ósjálfráðri eðlishvöt,
sem nú ræður ferðum þeirra að
méstu. Það er nú næsta hæpið að
gera ráð fyrir því að skepnunum
hafi verið ljóst hversvegna þær
flúðu kuldann forðum daga og þá
er eftir að skýra frá uppruna átt-
hagaþrárinnar, sem dregur þær
heim aftur næsta vor. Ennfremur
er ilt að skilja það að lífsvenju-
breytingar og annað því um líkt
geti gengið að erfðum. Auk þess
tekur þessi skýring aðeins til nor
rænna fugla og ferða þeirra það-
an, sem þeim er með öllu ólíft á
vetrum, en lætur óskýrðar ferðir
þeirra þaðan, sem þeim væri vel
fært að hafast við.
Önnur skýring eða tilgáta leit-
ar ástæðnanna til lifnaðarhátta
fuglanna sjálfra, t d. ættu þeir
að leita langdægranna vegna birt-
unnar, þar sem þeir geti leitað sjer
fæðu nær því allan sólarhringinn.
Þeir þoli margir illa að fasta lang-
ar nætur, einkum spörfuglarnir
meðan þeir eru í uppvexti. Þessi
skýring nær enn skemra og und-
antekningarnar eru of margar og
þá óskiljanlegar.
1 Þá hefir einnig verið leitast við
að sanna að starfsemi ýmissa innri
líffæra ráði yfir ferðaþránni. Frá
þessUm líffærum, t. d. kynkirtl-
unum, fara ýmís efni út í blóðíð
og áhrif þeirra á taugakerfið gera
það að verkum, að ferðaþráin ým-
ist vex eða dvínar. Það hefir með
tilraunum tekist að færa alimikil
rök fyrir því að starfsemi sumra
kirtla á sinn þátt í því að vekja
og sefja ferðaþrána. En þetta tek-
ur heldur eigi til nema nokkurra
fuglategunda og á helst við um
þá, sem hafa heimkynni þar sem
mikill munur er á árstíðum. Auk
þess skýrir þetta ekki neitt upp-
runa ferðaþrárinnar og hvers-
vegna eru þá ekki flestir fuglar
undir þessa sök seldir? Verður nú
að láta staðar nema, því þessu
mætti halda áfram endalaust.
★
Flugtækni fuglanna er eitt af
dásemdarverkum náttúrunnar og
flugorka þeirra margra lítt skilj-
anleg. Þótt mönnum sje nú orðið
margt vel kunnugt, sem flug fugl-