Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1966, Blaðsíða 13

30 AR LIÐIN
Framhald af bls. 10.
Stalin sér nú að gera hið langþráða
bandalag við Hitler.
En Krúséff gat ekki komizt til botns
í þessum hliðum stalínismans. Hann
varð að snarstanza við rannsókn á
mannvonzku Stalins gegn hinum allra
andnaziskustu gömlu bolsjevíkanna,
gyðingahatur hans og sívaxandi aðdá-
un á Hitler. í leitinni að lyklinum að
framkomu Stalins varð nýi höfðinginn
að hverfa að persónulegum skoðunum:
„Stalin var mjög tortrygginn maður,
sjúklega grunsemdafullur — það vit-
um við bezt, sem unnum með honum....
Alltaf og alls staðar sá hann „fjendur",
„svikara" og „njósnara“.
nn
' A rotzky hafði ekki þá hryggilegu
ánægju að heyra játningar Krúséffs.
Eftir að allir aðrir gamlir bolsjevikar
voru komnir fyrir kattarnef, var Stalin
ekki sá maður, að hann slægi sér til
rólegheita meðan sá síðasti, stærsti og
háværasti gengi laus um heiminn. Trot-
zky hafði verið dæmdur til dauða í
réttarhöldunum. Stalin var ákveðinn í
að láta fullnægja dómnum.
Hinn 20. ágúst 1940 kom ungur maður
að nafni Ramon Mercader del Rio, sem
lézt vera skoðanabróðir Trotzkys, inn
í vinnustofu hans í Coyoacán og hjó
hann í höfuðið með jöklastaf. Morðing-
inn var geðveill sonur Caridad Merc-
ader del Rio, fyrrum njósnara N.K.V.D.
í Vestur-Evrópu og á Spáni. [Sjá Les-
bók 17. júlí 1960].
' rað er einkennileg kaldhæðni í
sambandi við morð Trotzkys. Hann var
„yngstur“ gömlu bolsjevíkanna. Meira
að segja hafði hann á árunum frá 1903
til 1917 haldið sig frá bolsjevíkunum,
og „ofar“ þeim, vegna þess, að kenning
Leníns um „miðstjórn“ (,,centralisma“)
mundi leiða til þess, að er einræði
verkalýðsins hefði verið komið á,
mundi það fljótlega geta af sér. ein-
ræði flokksins og að lokum einræði
eins sterks manns. Þannig fór einmitt,
og Trotzky átti nokkurn þátt í því sjálf-
ur.
I sálarlífi Trotzkys var jafnan ófrið-
Ur með nítjándu aldar marxiska húm-
anistanum og tuttugustu aldar bolsje-
vísk-leninska valdamanninum, sem
hann neyddist til þess að verða í vax-
andi mæli, svo að hann dytti ekki út
úr pólitísku lífi. Það var húmanistinn
í honum, sem hélt honum frá Lenin í
14 ár. En árið 1917 varð það augljóst
að Rússi, sem vildi gegna einhverju
hlutverki í framtíð lands síns, gat það
ekki nema innan vébanda bolsjevíka-
flokksins. Trotzky kom aftur úr útlegð
sinni, til að sættast við Lenin.
„Hinn mildi“ Trotzky hélt áfram að
berjast við hinn „harða“. í þrjú ár,
meðan hann var æðstráðandi Rauða
hersins á 19 vígstöðvum var hann óað-
finnanlega „harður". En svo, í febrúar
1921, kom til sögunnar atvikið, sem
kennt er við Kronstadt.
K,
óflokksbundnir verkamenn skyldu látn-
ir lausir.
„Mjúka“ hliðin á Trotzky brá fyrst
við. Honum datt í hug að setjast með
gömlu vinunum sínum í Kronstadt og
komast að samkomulagi. En ákvörðun
flokksins var sú að að telja þessa óró
í Kronstadt ekki heiðarleg frávik, held-
ur fullkomna uppreisn. Trotzky lét
af samninga-afstöðu sinni og féllst á
„hörðu“ aðferðina. Þá var það enn-
fremur ákveðið að setja sjóliðunum úr-
slitakosti, neita að semja við þá og
heimta skilyrðislausa uppgjöf innan
tveggja sólarhringa. Trotzky afhenti
úrslitakostina. Þegar sjóliðarnir neituðu
að gefast upp, var það Trotzky, sem
sendi Rauða herinn til að sétjast um
kastalann.
Loks var gert áhlaup á kastalann.
Af hinum 15 þúsundum manna, sem
þar voru, féllu margir fyrir skotum,
en hinir voru sendir í pólitísk fangelsi.
i\llt fram að þessu höfðu bolsje-
víkarnir ekki haft neina reynslu af því
að fást við uppreisnir í herbúðum bylt-
ingarmanna. En nú voru viðbrögð við
slíku ákveðin: að telja alla andstöðu
landráð, koma upp „amalgam", taka
þvert fyrir alla samninga og berja alla
andstöðu niður með valdi. Þarna sjást
greinilega meginreglur, sem Stalin
byggði á lögregluríki sitt: að sameina
og útrýma. Trotzky, sem nú hafði losað
sig við alla linkuna, átti aðalhlutverk-
ið, er þessar reglur voru settar.
Ef ekki hefði verið snúizt svona
harkalega við atburðunum í Kronstadt
árið 1921, — hefði NKVD þá haft nógu
langan arm til að ná alla leið. til Coyo-
acán með jöklapriki morðingjans árið
1940?
N<
Lronstadt er flotastöð í Kirjála-
botnum, um 32 km. fyrir vestan Lenin-
grad. Sjóliðarnir í Kronstadt voru harð-
skeyttustu rauðliðarnir í borgarastyrj-
öldinni og hylltir um land allt sem
ódeigustu baráttumenn byltingarinnar.
Þeir tilbáðu Trotzky, og Trotzky heim-
sótti þá oft í Krons'tadt.
En svo — réttu ári eftir lok borgara-
styrjaldarinnar miklu — varð snögg-
lega uppistand í Kronstadt. Sjóliðarnir
Voru farnir að gera stórorðar kröfur
til nýju sovétstjórnarinnar og heimtuðu
afnám herlaga, prentfrelsi og funda-
frelsi, að allir fangelsaðir sósíalistar og
sem engu var lengur að hlú, geta lafað
í huga lesandans út í hlöðuna eða hag-
ann og Förumannaflokkar Davíðs Stef-
ánssonar frá Fagraskógi hafa nægan
skeiðvöll inni hjá óléttri húsfreyjunni
í bjástri um búr og eldhús, en ég dreg
í efa að það haldi margur áttum á fjall
vegi fyrir það að velta fyrir sér horn-
réttum fleti á milli hringsins og keil-
unnar, og seilist ég þá til Steins, af því
að eftirbullara hans er engin leið að
muna.
Um og eftir Napoleonsstyrjaldirnar
gaus upp hér úti á íslandi fransós í
stórum stíl ásamt ferlegum þjófnaði og
töluverðu af morðum.
Hv
I ú á dögum kraumar óánægjan
um allan kommúnistaheiminn. Rúss-
neskir höfundar eru dæmdir í þrælkun-
arvinnu fyrir að smygla frjálslyndum
bókum sínum til útgáfu á Vesturlönd-
um. Ráðamenn leppríkjanna eru sem
óðast að varpa fyrir borð ginnhelgum
sovétaðferðum í iðnaði og landbúnaði,
friðmælast við kirkjuna, leyfa lista-
mönnum og rithöfundum að gera gys að
hinni stalínsku fagurfræði sósíalrea-
lismans. Fyrir tíu árum var Mao svo
skelfdur af villutrúnni, sem gaus upp
í landi hans, þegar hann kom með
„þíðu“-vígorðið um að „láta hundrað
blóm vaxa“, að hann efndi til grimmi-
legrar hreinsunar í mesta snatri. En í
dag sér hann land sitt orðið svo lúsugt
af nýjum villutrúarmönnum, að ný
hreinsun hefur verið hafin, undir nafn-
inu „nýja öreiga-sósíalista-menningar-
byltingin“.
Ein af fáum gleðilegum staðreynd-
um á vorum tímum er sú, að 30 árum
eftir hreinsunina miklu hjá Stalin eru
kommúnistalöndin í heiminum orðin
svo kvik af þrjózku, óhlýðni við kenn-
ingar og hreinu agaleysi, að þar getur
engin ógnarstjórn komið að fullu gagni.
BOKMENNTIR
Framhald af bls. 6.
gang sinn og hugsanlega allra hinna,
þótt ég viti það ekki. Árangurinn sýnir
sig.
Arfasátur þeirra eru ekki með heyi
taldar af þeim almenningi, sem átti að
bjargast við þær, jafnvel ekki þótt bók-
menntafræðingar finni í þeim lífgrös og
stjórnmálaflokkar beri þá fram á gull-
stóli.
Almenningur þarf atburð í sögu, söng
í ljóði, ef hann á að festa lesturinn
svo í huga sér að til sálubóta verði.
Afdalahjónin, sem Guðmundur Frið-
jónsson lét flytja lík vanvitans til
greftrunar eftir fimmtán hvítvoðungs
ár og þramma síðan að lokinni jarðar-
för í fönninni heim í öræfakotið, þar
Ivers vegna kom þetta allt ým-
ist nýtt eða í auknum mæli yfir vesa-
lings þjóðina, þetta yfir þessa menn á
þessum tíma?
Ástæðan var siðferðislos það sem
gjarnan fylgir stórstyrjöld. Er ekki þar
ráðning þeirrar gátu hvað réð rusl-
bókamergð áranna strax eftir fyrra
stríð og allt fram á þennan dag? Ef
til vill er þar fólksleysi heimilanna um
að kenna eftir að gömlu bændurnir fóru
að tínast í þorpin og elliheimili hirtu
önnur gamalmenni í staðinn fyrir að
láta þau fyrirberast á heimilum barna
sinna meðal annars við það að kenna
barnabörnum sínum vísur og þá heil-
brigði hugans, sem fylgir nákvæmu
námi og traustri hugsun.
Guðmundur Hannesson prófessor var
t.d. fyrir fimm ára aldur dótturdætra
sinna búinn að kenna þeim vel eitt
hundrað vísur fyrir hvert umliðið ævi-
ár þeirra. En hann var líka af hinu
gamla bruggi íslenzkrar manngerðar.
Þegar ég svo kom þangað nokkrum
misserum síðar að báðum litlu stúlkun-
um komnum í barnaskóla, þá var svo
mikið af vísnaforðanum gleymt að
gamli maðurinn sagði — og því fylgdi
þessi ályktun háskólakennarans: „Það
er ekki unnt að veita nokkrum manni
menntun lengur fyrir a. . . skólum“.
Og þarna er eitt opið á flögusullinum.
Skólakerfi landsins er byggt upp eins
og það hafi aldrei verið til áherzla á
nokkuru orði fremur en í japönsku né
heldur nákvæmur og skýr framburður.
Ég var t.d. orðinn tvítugur, þegar
ég fékk fyrst hugmynd um orsakir
stuðlasetningar eða reglur fyrir henni,
og hafði ég þó barið saman rétt stuðl-
aðar vísur frá blautu barnsbeini og
þótti engum mikið. í sveit minni var ort
um allt og af flestum, enda keiprétt
kveðið nema fávitar gerðu.
Þar á slóðum var dóttursonur Bólu-
Hjálmars bilaður maður á viti að sögn
sökum heilahimnubólgu í bernsku.
Aumingi sá hafði þó þá tilfinningu fyrir
ætt sinni að hann taldi sér ekki hæfa
hagmælskuskort og reyndi að yrkja.
Óskrifandi og lítt eða ekki læs flutti
hann með sér bækur og lét skrifa
í þær það, sem hann klambraði sam-
an og ort var um hann.
H
sjálfur beittir bæði í fslandsdvöl þinnl
og í bréfinu til mín, því bréfi, sem ég
er nú að reyna að gjalda en fæ seint
fullþakkað, þótt ég sýni lit á. Það ger- .
ist með því að láta fjúka í kveðlingum,
góðum ef guð lofar, geggjuðum ef skratt-
inn stjórnar, en alla daga þó í bundnu
máli. Til þessa höldum við hér í Reykja-
vík uppi kvæðamannafélagi; í Hafnar-
firði er annað og það þriðja á Siglu-
firði; Bragverjar starfa á Akureyri og
ort er og kveðið um allar sveitir. ÞaS
eru aðeins ljóðabækurnar sem seljast
ekki lengur.
Ljóðelskir menn óttast að það verði
hent upp í þá asnaskít, ef þeir opna
munninn til þess að biðja um þess hátt-
ar bók í búð. Varan er komin í óálit.
Áðurnefnd félög eru öll of líflítil
og hafa meira af gömlu fólki en mið-
aldra og ungu. Þó vék svo til nýbökuð
stúdína, sonar-dótturdóttur-dóttir Bólu-
Hjálmars, mér þessum glaðningi á
kvæðamannafélagsfundi síðastliðinn vet-
ur eftir umtal nokkurt um rasssæri mitt
til orðið á skáldfáknum:
„Þjáðan beygir þungbær sótt,
bví vill hrúðrum flíka.
Skipta um bleyju skal eg fljótt,
skáldsins púðra krika.
Nefna má og Rímnavöku Sveinbjörns
Beinteinssonar sem dæmi þess að full-
víst er ekki, að sá þáttur íslenzkrar
menningar, sem þaulvígðastur er, sé að
öllu gegnskorinn í því Heiðnabergi
heimskunnar eða vörusvikanna, sem
mér virðist íslenzkur atómskáldskapur
vera tíðast og hjá flestum iðkendum
hans.
H
L ér eru sýnishorn hinnar andlegu
getu þess manns, sem taldi sér skylt
að yrkja, og heggur þar fyrir stuðul-
skyni og bragliðakennd. Hann kvað:
„Stefán Kaðar (Kagaðar-) hóli frá!
Hann er garalegur sá.
Honum svara vil ég fljótt.
Hann er fjara og mysusætt.
Er að fala Eldgrímur,
orðin talar hrútskjaftur —
Símon Dala-dröllungur
Drottins valinn nautspungur.
Þetta er framleiðsla vanheils manns,
en sýnir sveitarbrag og ekki síður, ef
síðari vísan er rangfeðruð svo sem kvis
er um.
Hrörnun þeirri, sem orðið hefir í
vísnagerð og bragskyni, tel ég ráðleg-
ast að mæta með sömu athöfn og þú
Lvers vegna er svo íslenzkur at-
ómskáldskapur jafnmiklu og raun sann-
ar lakari skáldskapur en Sorg Jóhanns
Sigurjónssonar? Þar var þó tegundin
sýnd vel og drengilega. Eins minnir
mig til heillar hugsunar og hreinlegs
orðfæris hjá Jóhanni Jónssyni, manni
sorglega skammlífum, og margt sagði
Steinn Steinarr skrýtið, þótt ekki væri
ljóðböndum lagt. Mun ekki það valda,
að miður menntaðir menn en Jóhann- -
arnir og betur haldnir en Steinn hafi
tekið sér verk sín of létt, þegar form-
ið skapaði þeim ekki nauðsyn á ein-
beitingu, og þeir svo visnað upp af
átakaleysi eða óvandvirkni, hafi þeir
nokkurn tíma haft aðra ástæðu til
opinberrar framkomu en framhleypnina
eina?
Talið var að fornu, þegar þroskalausir
piltungar fóru í útver, að þeir kynnu
að togna á árinni og reyndist oft rétt.
Það skyldi þó aldrei þurfa bragliða-
raun og stuðlastorm til þess að gera
nýtilega verkmenn úr íslenzkum höf-
undarefnum mörgum hverjum?
En látum þá bjóða þroska sínum
heilsubót eða ólyfjan eftir þvi sem þeir
hafa smekk fyrir. Skrokk sinn og skap
eiga þeir sjálfir að einhverju eða öllu.
Tungumál sitt á íslenzkur höfundur
aftur á móti ekki nema í mesta lagi að
einum tvöhundruð þúsundasta hluta, og
ég tel þá ófrjálsa að því að svíkja það
um viðhald og hirðingu svo sem sá
gerir, er þannig gengur frá máli sínu,
að persónulegustu einkenni þess gleym-
ast fremur en lærast og liggja undir
afbökunum varnarlaus, þótt varnir
séu nægar við höndina þar sem er
áherzla á fyrsta atkvæði til vakningar
eftirtekt og umhugsun og stuðlasetn-
ing og bragliðir henni til styrktar.
Einnig má drepa á breytilega orða-
skipun bundins máls, en hún er áfram-
haldandi tilraunastarfsemi, sem jafnan
leiðir í ljós hvað gefur góða raun og
hvað eru mistök og málspjöll?
23. október 1966
” ú talar um rokktexta undir
hefðbundnum háttum sem úrræði ljóð-
mælum til yngingar og útbreiðslu.
Það veizt þú allt betur en ég, því
engin kann ég rokklög og veit ekkert
hvað við þau kann að falla. En ég veit
■LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13