Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1969, Page 10
HOLDSVEIKRA
SPÍTALINN
í LAUGARNESI
Holdsveiki hefur verið öld-
um saman á íslandi, eins og
flestir vita. Þegar á miðri 17.
öld voru stofnuð hin svo köll-
uðu holdsveikrahæli, líklegast
4 að tölu. Um miðja 19. öld
voru þessi hæli lögð niður, sér-
staklega sökum þess, að menn
héldu að sjúkdómurinn væri
ekki smitandi, heldur arfgeng-
ur. En eftir þetta fór sjúkáóm-
urinn að aukast að mun, og pá
er það að Oddfellówar í Dan
mörku fá danskan lækni, síð-
ar prófessor, Edw. Ehler til að
ferðast til íslands á árunu.n
1894—95, til að rannsaka hvern
ig holdsveikinni væri háttað
hér á landi, og um leið með-
ferð á holdsveikrasjúkling-
um. Jafnframt var honum ætl-
að að leggja ráð á um það,
hvernig útbreiðsla veikinnar
yrði stöðvuð og henni smámsam-
an útrýmt ef unnt væri.
Dr. Ehlers var Oddfellow.
Nokkru eftir að hann kom
heim úr ferðalaginu íóku Odd-
fellówar í Danmörku sér fyrir
hendur, með yfirmann Stórsír
Petrus Beyer, læknir síðar dokt
or, í broddi fylkingar, að safna
fé með frjálsum samskotum inn
an vébanda Oddfellówreglunn-
ar sjálfrar, til að byggja holds-
veikraspítala í Reykjavík eða
nágrenni hennar. Tókst það
vonum framar, svo að á miðju
ári 1897 þótti sýnt að nægj-
anlegt fé myndi vera fyrir
hendi, og ákveðið að hefjast
handa strax og að lokinni bygg
ingu spítalans færa hann ís-
lenzku þjóðinni að gjöf.
Oddfellówar í Danmörku
sendu svo hingað til .ands, tvo
erindreka, þá Dr. Petrus Bey-
er, Stórsír og E. C'hr. Thuren
húsameistara, síðar prófessor,
til að velja spítalastæðið, und-
irbúa spítalabygginguna og
semja nánar við þing og stjórn
um hina stórfenglegu gjöf er
þeir komu með. Allir samning-
ar milli þeirra og annarra hlut
aðeigenda gengu að vonum
mjög greiðlega. Um þennan við-
burð segir Dr. Jón Helgason,
biskup, í árbókum Reykjavík-
ur 1786—1936. „Þá (1897) flutt-
ist og Oddfellów-reglan hing-
að og var stúka mynduð hér
í bæ. f fyrstu stjórnarnefnd
þessarar stúku voru þessir:
Björn Jónsson ritstjóri, Hall-
dór Daníelsson, bæjarfógeti,
Guðmundur Björnsson héraðs-
læknir, Sighvatur Bjarnason
bankabókari og Guðbrandur
Finnbogason faktor. Yfirmeist-
ari stúkunnar varð Björn Jóns-
son. Hin danska deild þess fé-
lags bauðzt um sama leyti til
að láta reisa hér spítala handa
holdsveikum og gefa landinu
hann. Var það höfðinglega boð
með þökkum þegið. Var ákveðið
að spítalinn skyldi reistur í
Laugarnesi, að nokkru leyti á
grunni gömlu biskupsstofunn-
ar þar, og var þegar tekið að
undirbúa byggingu spítalans
þar innfrá.
Nokkrar blaðadeilur urðu
um það hvar spitalinn ætti að
standa. Taldi Tryggvi heitinn
Gunnarsson Bessastaði best ti'l
þess henta, en Guðmundur heit
inn Björnsson, landlæknir,
Rauðará. Þeim Beyer og Thur-
en þótti hentugasti staðurinn
Laugarnes, og var spítalinn
byggður þar, sem kunnugt er.
Má segja, að öllum ástæðum
yfirveguðum, að þetta var lang
hentugasti staðurinn, enda sést
það núorðið hvernig farið
hefði, ef spítalinn hefði verið
byggður við Rauðará eða á
Bessastöðum.
Dr. Ehlers taldi að 158 holds
veikrasjúklingar mundu vera á
íslandi. Seinna kom í ljós að
þeir voru miklu fleiri, því að
á árunum 1896—97 voru þeir
275 að tölu og bjuggu flestir
þeirra við hin mestu eymdar-
kjör. Spítalinn var ákveðinn
fyrir 60 rúm og átti að vera
fullgerður í október 1898. Að
undanteknu litlu og ófull-
komnu sjúkrahúsi á Akureyri
var Holdsveikraspítalinn fyrsti
spítali á íslandi.
í Árbókum Reykjavíkur ár-
ið 1898 segir Dr. Jón biskup
ennfremur svo frá: „Staðfest
voru á þessu ári. (4. febr.) lög
frá síðasta Alþingi um útbún-
að og ársútgjöld til Holds-
veikraspítalans í Langarnesi.
Var spítali þessi fullsmíðaður
á þessu ári og afhentur lands-
stjórninni þ. 27. júlí, að nefnd
danskra Oddfellówa, undir for-
ystu Stórsírs Dönsku Regl-
unnar, Petrus Beyers, er hing-
að var kominn í því skyni. Var
Sæmundur Bjarnhéðinsson, hér
aðslæknir á Sauðárkróki, ráð-
inn yfir'læknir hins nýja
spitala frá 1. október og Frið-
rik Hallgrímsson, kandídat, ráð
inn spítalaprestur og honum
veitt prestsvígsla í því skyni
um haustið. Þá var einnig ráð-
in dönsk hjúkrunarkona,
Christophine Jörgensen (seinna
frú Bjarnhéðinsson) og sér-
stakur ráðsmaður, Guðmundur
Böðvarsson kaupmaður frá
Hafnarfirði. Yfirstjórn spítal-
ans var falin sérstakri nefnd
og var Júlíus Havsteen amt-
maður, formaður hennar“.
Spítalinn var falleg tveggja
hæða bygging úr tré, gul mál-
uð, með háum gluggum og
gluggaumgerðir málaðar bláum,
grænum og rauðum litum. Suð-
urhlið sneri að innkeyrslunni.
Inngangurinn lá gegnum stór-
an bjartan forsal með hliðar-
bekkjum. Sjúkraherbergin, sem
öll voru máluð fallegum björt-
um litum, voru mjög björt.
Þau samanstóðu af sjúkrastof-
um, sex eins og tveggja manna,
ásamt tveimur baðherbergjum
á hvorri hæð. öll herbergin
(sjúkrastofurnar) snéru mót
suðri, austri og vestri. Útsýn-
ið úr gluggunum var dásam-
legt og fagurt. Sjórinn og fjöll-
in blöstu við. Gangarnir lágu í
noirður, ásamt snyrtiherbergj-
um og salernum. Allir gang-
arnir og stigar voru breiðir og
rúmgóðir, og eins og sjúkra-
stofurnar málaðir Ijósum fögr-
um litum. Eldhús og þvottahús
voru í útbyggingu, sem var
samtengd spítalanum. Sótt-
hreinsunarofninn og líkhúsið
voru í tveimur smábyggingum,
sem sérstak'lega voru til þess
ætlaðar. Sjúkraherbergin voru
fyrir sex sjúklinga, og einnig
eins og tveggja manna herbergi.
Tvö baðherbergi voru á hvorri
hæð. Allir sem við spítalann
unnu, bjuggu á þakhæð spítal-
ans.
Frú Christophine Bjarnhéð-
insson var fyrsta hjúkrunar-
kona og ráðskona spítalans, og
vann þar í fjögur og Kálft ár
eða þar til hún giftist prófess-
or Sæmundi. Á eftir henni kom
yfirhjúkrunarkonan reb.str.
Kjær, sem starfaði samfleytt í
27 ár, við spítalann.
Þremur mánuðum áður en
spítalinn var fullgerður kom
frú Bjarnhéðinsson til fslands.
Átti hún að læra íslenzku á
þeim tíma, sem auðvitað heppn
aðist ekki. En eftir eitt ár, seg-
ir hún í endurminningum sín-
um, sem stuðzt verður við hér
á eftir, tókst mér að komast af
án túlks. Hún hælir mjög
veru sinni í Reykjavík, þar sem
alllir vildu allt fyrir hana gjöra,
eins og hún kemst að orði.
í þá daga var mjög lítið um
þægindi. Ekki var um aðra lýs-
ingu að ræða en olíulampa og
allt eftir því. Vatnsskorturinn
var þó tilfinnanlegastur fyrir
spítalann. Hestur var notaður
til að dæla vatninu upp í spí-
talann. ítrekaðar tilraunir
voru gerðar til að bora eftir
meira vatnsmagni, en án ár-
angurs. Það var fyrst eftir að
vatnsveitan kom, að nægjan-
legt vatn fékkst.
,,Ég hafði aldrei séð holds-
veika manneskju" segir frú
Bjarnhéðinsson „en langaði til
að sjá hana áður en ég veitti
þeim viðtöku í spítálann.“ „Hér
aðslæknirinn í Reykjavík
bauðst þá til að sýna mér holds
veika konu, sem bjó í nágrenni
bæjarins." Þegar þangað kom
var okkur sagt, að hún væri
ekki heima. En okkur var ljóst
að hún faldi sig fyrir okkur.
Mér þótti þetta mjög leitt, þar
sem ég vissi að hægt var, lög-
um samkvæmt að taka holds-
veika sjúklinga með valdi og
setja þá á spítalann. Til allr-
ar hamingju þurfti þess þó
áldrei.“
„í október 1898 kom ég á
spítalann ásamt öðru starfs-
fólki til að undirbúa komu
sjúklinganna. Þann sama mán-
uð kom einnig Dr. Sæmundur
Bjamhéðinsson, sem hafði ver-
ið héraðslæknir í Skagafirði.
Fyrstu sjúklingarnir sem komu
voru faðir og sonur. Faðirinn
mikið veikur en sonurinn lítið
smitaður. Eftir tæplega ár var
sonurinn orðinn heilbrigður, og
var aldrei var við sjúkdóminn
upp frá því. Hann kom þó í
mörg ár til eftirlits."
„Þann 20 október 1898 komu
strandferðaskipin „Hólar“ og
„Skálholt" með marga sjúkl-
inga, og um mánaðamótin okt.
nóv. var spítalinn fullskipaður.
Flestir af þessum sjúklingum
voru afar illa á sig komnir og
höfðu haft mjög slæman aðbún
að. Þetta orsakaðist af því, að
nokkru leyti, að fólk hafði kom-
izt í skilning um að holdsveikin
væri smitandi og forðaðist því
þá sjúku og hirti ekkert um
þá. Á einum degi tókum við á
móti 28 sjúklingum, sem allir
voru rúmfastir og mjög illa á
sig komnir. Þeir voru fluttir til
okkar í trékössum, sem slegnir
höfðu verið saman með þennan
flutning fyrir augum. í þess-
um kössum höfðu þeir legið síð-
an þeir fóru að heiman. Sumir
þeirra höfðu orðið að bíða lengi
eftir skipsferð. Um borð í skip-
unum höfðu þeir orðið að hýr-
ast í lestinni. Hjúkrun og að-
hlynningu höfðu þeir enga feng
ið, aðeins mat. Þeir voru því
hörmulega á sig komnir, bæði
vegna óhreininda og veikinda,
þegar þeir komu á spítalann.
í land höfðu þeir verið fluttir
í opnum bát og geymdir í pakk
húsi, sem hafði verið lagfært í
þeim tilgangi. Þaðan voru þeir
svo fluttir í hestvagni (kerru)
einn og einn í einu, til spítal-
ans. Þar sem aðeins þrír hest-
vagnar vrou notaðir til flutn-
inganina frá Reykjavík, gengu
þeir afar seint. Þar eð vagn-
arnir voru opnir var sjúkling-
unum mjög kalt á leiðinni. En
þrátt fyrir alla vosbúð voru
sjúklingarnir vongóðir og hegð
uðu sér eins og sannar hetjur
þegar þeir komu á spítalann.
Við urðum strax önnum kafin
við að baða þá og þrífa og
binda um sár þeirra.
Margir sjúklinganna voru
nær því blindir og sumir al-
gjörlega sjónlausir, og flestir
þeirra höfðu hræðileg sár. Á
suma vantaði eyru nef og var-
ir, en aðrir höfðu djúp sár á
andliti, höndum og fótleggjum.
Þessi sár voru full af óhrein-
indum og lyktuðu andstyggi-
lega svo andrúmsiloftið var við-
bjóðslegt. Þetta lagaðist þó fljótt
þegar búið var að hreinsa sár-
in og binda um þau.
Auðvitað var dánartalan há
fyrsta árið, þar sem svo marg-
ir sjúklinganna voru nær dauða
en lífi við komu sína til spí-
talans. Ennþá sé ég í huga mér
þessar raðir af fletum í spí-
talaganginum, þar sem þessir
vesalingar lágu í tötrum sín-
um. Sjúklingarnnr áttu að hafa
með sér klæðnað utan og fnn-
an, og auk þess tvenn nær-
föt. En fatnaðurinm var oft-
ast þannig að kasta varð honum
strax og brenna hann. Tveir
þriðju af sjúklingunum voru
þurfalingar víðsvegar að af
landinu.
Hinir komu frá einkaheimil-
um þar sem þeim hafði verið
komið fyrir, en óskuðu ein-
dregið eftir að komast á spít-
alann.
Við höfðum gert ráð fyrir, að
margir af sjúklingunum væru
ekki veikari en það, að þeir
gætu hjálpað til við hreingern-
ingar og því um líkt. En
reynslan varð allt önnur. Þeir
þörfnuðust allir saman ná-
kvæmrax hjúkrunar og að-
hlynningar, svo við urðum að
bæta við okkur talsvert fleiru
starfsfólki, en við höfðum upp-
haflega gjört ráð fyrir. Eftir
um það bil hálft ár gátu þó
nokkrir kvensjúklinganna byrj
að að prjóma, sauma, kemba og
spinna. Þetta var létt vinna
jafnvel fyrir þá, sem vantaði
á suma kögglana og einstaka
fingur. Og þar sem prófessor
Bjarnhéðinsson taldi þýðingar-
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
27. april 1969