Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1969, Blaðsíða 10

Nokkrar
hliðstæður
1 skáldskap
Alexanders
Kiellands og
Gests Pálssonar
Fraimlh. af bls. 5
mun að vifcsð. Nú er einmitt
Kærleikáheimilið vottur þess,
hve líkir þessir höfundar gátu
verið, án þess að þair væri um
nokkur rittengsl að ræða.
Kæirteikisibeimdildð kom út
í Verðaodá í april 1882,
og 22. júní saima áæ kom
út skáldisatgan Skipper Worse
eftir Alexanider Kieillliaind.
>ótt ekiki sé það aðiaisöigu-
þnáðurinin, er þair lýst náð-
ríkri, trúarafisitaekÍHfiiiIliri eikkju-
frú, madam Torvestad, sem um
miargt srvipar tiil Þuiríð'air ritou á
Borg í Kærleiksheimiíliniu.
Yngri dóttir hennar, Henriette,
trúlofast ungum sjómanni, en
sakir ráðríkis móðurinnar fá
þau ekki að njótast. Madam
Torvestad gefur síðan Henri-
ette manni, sem henni er þvert
um geð að ganga að eiga, en
áður en að hjóniavígs/iu kæmi,
fór Henriette sér við þorps-
bryggjuna. Er því atviki svo
lýst:
„Nedover svalen pá Jacob
Worses sjþhus kom en spinkel
hvit skikkelse lþpende, famlet
sig nedovar trappen og stod i
fþrste etage, hvor gulvet like-
som gynget hver gang sj0en
Iþftet sig innunder huset.
Med alfl sin kraft fikk hun
trukket den ene sjþhusdþr sá
meget til side, at der kom en
sprekk, som hun kunde presse
sig ut igjennem; hun holdt sig
fast með den eoe hánd, og b0i-
et ut over det sorte vann gjen-
tok hun ennu engang sin lille
ed, fþrenn hun slapp:
„Jeg lover og sverger á elske
dig trofast í liv og d0d og
aldirig gifte mig með nogien
annen. — Lauritz! — min eg-
en Lauritz!“
Derpá slapp hum takiet,
og den tunge sj0 trakk
henme inn undeir en f0rebát,
som lá fort0iet utemfor sj0-
buset, og hun kom iíkke
op igjen. F0rst senere pa aft-
enen fant nogen sjpfolk, som
hadde vaeret amboird i et fair-
t0i, for á efterse fort0ining-
ene, noget hvitt, som 1S og
skyllet op og ned i stentrapp-
en ved Torvebryggein..“3)
Að vísu er hér á ferðinni
nokkurt annað minni, en þó er
sjálfsmorðslýsingin með svo
líkum hætti og í Kærleiksheim
ilinu og lýsing madam Torve-
stads og Henriettes minnir svo
á Þuríði og Önnu, og ofríki
gamallar ekkjufrúar um ástir
er hið sama og hjá þeim Schan-
dorph og Gesti, að freistandi
væri að hugsa sér bein áhrifa-
tengsl. SMkt er þó óhugsandi
um þá Kielland og Gest.
Af því, sem hér hefur verið
rakið um efnisatriði svipuð
Kærleiksheimilinu, má vera
Ijóst, að fljótfærnislegt er að
fullyrða, að Smafolk hafi haft
úrslitaáhrif á sköpun sögu
Gests. Sannleikurinn er sá, að
hið „franska tema“, eins og
Billeskov Jansen kallar það,
um sveitastúlkuna, er kemur til
stórborgar og kynnist þar fyr-
irlitningu góðborgara á sveita-
mönnum, var næsta vinsælt í
sagnagerð á þessum árum.
Á íslandi var engin borgara-
stétt, sízt stétt efnaðra borg-
ara. Þetta almenna evrópska
efnisatriði hlýtur því sem
sögu.wið kserteiksiheimilið á
Borg. Vera kanai, að SimSfolik
hafi átt einhvern þátt að því
að beina athygli Gests að
þessu minni, því skal engan
veginn afneitað, en óskaplega
er varasamt að líta í þá átt
eina.
Ekki verður hér bent á efn-
isatriði eða minni í þeim fjór-
um stuttu sögum Gests, er birt
ust í Suðra, sem eigi sér skýr-
ar hliðstæður meðal erlendra
samtímasagna. Ein þeirra er að
vísu, einis og þegar hefur ver-
ið um rætt, staðfæring eins
kafla danskrar sögu í íslenzkt
umhverfi, en með Gesti og hin-
uim dainisika höifundi eir vart una
önnur áhrifatengsl að ræða. Um
svipuð efnisatriði í Sögunni af
Sigurði formanni og L’auberge
eftir Maupassant hefur þegar
verið rætt sérstaklega. Næst
verða því á vegi Þrjár sögur.
Ef litið er á söguna Grímur
kaupmaður deyr, verður fyrst
fyrir augum lýsing umhverfis-
ins og hinnar gömlu verzlunar,
en síðan segir af hruni gamals
veldis Gríms. Þetta var vin-
sælt efnisatriði á þessum tíma,
og skal hér enn bent á hli'ð-
stæðu hjá Sophus Schan-
dorph. Saga hans, Det gamle
apotek, kom út þremur árum
fyrr en Þrjár sögur. Að visu
eru þar allir drættir stórum
mildari og bjartari en hjá
Gesti, en tvö efnisatriði eiga
þó mikla hliðstæðu í Grímur
kaupmaður deyr.
í Det gamle apotek segir af
Pramman gamla lyfsala, sem um
langan aldur hefur verið ein-
ráðuir um slíka verzlun í þorpi
sínu. Er sagan hefst, hefur
veirið sitiotfniuð ný sveitairlyfsialia,
og dregur hún stórum frá
Pramman líkt og hinir nýju
kaupmenn í Eyrarkaupstað frá
Grími. Þá er lýsingm á ofur-
ást lyfsalans gamla á sonar-
dóttur sinni, Fanny, og hversu
hann friðar herbergi hennar
eins og helgidóm kaþólsks
manns eftir brottför hennar
næsta mikil hliðstæða við þá
launhelgi, sem Grímur kaup-
maður hafði á latínubók Jóns
sonar síns og minningunni um
hann. Að öðru leyti eru þessar
sögur alls ólíkar, en þessi sögu
þráður um hnignandi veldi gam
alla kaupmennskujarla var
fjarska algengur í verkum
raunsæisskálda, og má þar
minna á Kielland og sögur
hans um fyrirtækið Garman og
Worse.
Fyrir tíma Gests höfðu sendi
bréf gegnt æðimikilvaegu hlut-
verki í íslenzkum skáldverkum,
t. a. m. hjá þeim sveitungum
hans, Jóni Thoroddsen og
Matthíasi Jochumssyni, en þar
þjónuðu þau fyrst og fremst
því hlutverki að leysa sögu-
hnút. í þremur sagna Gests
verða sendibréf nokkurt efnis-
atriði, en skipa þar allt annan
sess. Þau eru í senn þáttur í
persónulýsingum og verða til
skýringar á viðbrögðum sögu-
hetjanna og atburðarás. Þótt í
litlu sé, má hér einnig merkja
þá bneyting, sem varð á efnis-
afstöðu höfunda frá rómantík
til raunsæis. Tvö af fjórum bréf
um í sögum Gests eru frá móð-
ur til sonar. Nú má segja, að
hótamabiréf Þuríðar ó Borg sé
harla ólíkt umhyggjusamlegri
ástúðinni í bréfi móður Sveins
í Tilhugalífi. Þó er þessum
bréfum það sameiginlegt, að
bæði eru sprottin af umhyggju
móður fyrir syni.
Hér skal bent á eina hlið-
stæðu við bæði þessi bréf. í
sögunni Efter ballet eftir Hen-
rik Pontoppidan, sem kom út í
Stækkede vinger 1881, fær Kar
sten Lund frá móður sinni bréf,
sem minnir með nokkrum hætti
á mæðrabréf Gests. Það hefst
með heilsuleysisbarlómi og
guðræknishjali líkt og bréf
Þuríðar og gegnir að því leyti
sama hlutverki, að það breyt-
ir ætlunum sonarins. Að öðru
leyti er það meira í ætt við
bréfið til Sveins, einkum þeg-
ar móðir Karstens Lunds
kveðst ætla að senda bonum
nokkrar smákökur og ost fyrir
jólin og tvenna hlýja sokka.
Viðbrögð Karstens Lunds við
bréfinu verða hin sömu og
Sveins, að hann sezt niður og
grætur.
Eins og síðar mun að vikið,
virðist mér margt benda til
þess, að síðustu sögu sína,
Vordraum, hafi Gestur samið
með meðvitaðri ásetningi að
semja sögu í raunsæisstíl en
önnur verk sín. Vordraumur er
og sú saga Gests, sem Stefán
Einarsson telur vera skrifaða
undir mestum áhrifum frá
Kielland og bendir í því sam-
bandi á þá hliðstæðu, sem sögu
þráðurinn á í nokkrum köflum
sögunnar Garman og Worse.
Ég hef í þessari ritgerð þótzt
leiða að því nokkrar líkur, að
atburðarós sögumiar og per-
sónur, sem og annarra sagna
Gests, eigi sér aðra og raun-
sannari fyrirmynd meðal sam-
tímamanna Gests í Reykhóla-
sveit. Vairt srbenidiur þalð liemig-
ur í valdi nokkurs manns að
sanrua, hvort Gestur hafi
þarna fremur haft í huga. Mér
virðist sennilegra, að í þessari
sögu — eins og öllum öðrum
sögum Gests — hafi innlendir
atburðir mestu varðað sem
beinar fyrirmyndir. Hitt fer
auðvitað ekki á milli mála í
þessari sögu sem ’ öðrum,
að kynni Gests' af bókum
Kiellands og annarra raunsæ-
ishöfunda hafa átt þátt í að
skerpa sjón hans og beina geiri
hans að þjóðfélagslegum brest
um, og ekki er ómögulegt, að
hin hliðstæða atburðarás í
Garman og Worse hafi orðið til
þess að minna hann enn frek-
ar á þau atvik, sem höfðu orð-
ið í heimasveit hans og hann
notaði síðan hugsanlega að
nokkru sem fyrirmynd sögunn
ar. Ég hygg samt, að hér sem
oftar bafi menn um of blínt í
eina átt eftir erlendri fyrir-
mynd. Gestur var sex ár í
Höfn og þekkti vissulega verk
fleiri höfunda en Túrgenéfs og
Kiellands. í Vordraumi standa
áhrif raunsæisstefnunnar á
breiðari grunni en í öðrum sög-
um Gests. Sagan sver sig í ætt
þessarar bókmenntastefnu jafnt
um boðskap og lífsstefnu sem
persónulýsingar og einstök
minni.
Á síðari helmingi nítjándu
aldair blómgaðist mjög hagur
horgarastéttairinnar. Ef kenna
ætti raunsæisstefnuna við sér-
staka þjóðfélagsstétt, er hún
bókmenntastefna borgairiastétt-
arinniar, frjálslyndasta hluta
hennar, og fær, er á líður,
nokkurt ferskt blóð frá vakn-
andi veirkalýðsstétt.
Það er mjög algengt minni í
evrópskum raunsæisbókmennt-
um að lýsa góðborgaralegum
samkvæmum með natúralískri
nákvæmni. Slíkar samkomuir
verða ramminn um samræður
gestanna, þar sem tekin eru til
meðferðar þjóðfélagsleg vanda
mál og saman teflt fulltrúum
ólíkra skoðana. Einkanlega er
þetfca algengt efnisatriði í
dönskum skáldsögum frá þessu
skeiði. Nýtur hin danska mat-
arsæla sín oft vel í þessum
löngu og nákvæmu lýsingum.
Eins og áður er sagt, var
vart um íslenzka borgarastétt
að ræða í tíð Gests, sízt góð-
borgara, og úrkynjað, lífs-
þreytt aðalsfólk fyrirfannst
ekki. Það er því næsta forvitni
legt, hversu þetta samevrópska
minni frá raunsæistímanum
birtist í sögum hans.
Því bregður þegar fyrir hjá
honum I Kærlelkshelmllinu,
þar sem lýsit er hrúðkaups-
veizlu Jónls og Guðrúnar pró-
fastsdóttur og þeirri umræðu,
sem þar verður um það, hvort
styrkja beri Bjöm á Krossi,
fátækan bónda. En miklu skýr-
ar kemur það fram í Vor-
draumi, — fyirist í lýsingunni á
samræðum fyrirfólksins í stof-
unni á Stað, er Bjami var ný-
kominn, síðan í viðræðum
tengdafeðganna yfir morgun-
varðinum, sem ber allt að því
keim af dönsku veizluborði.
Loks bregður enn velsældar-
legu samkvæmi fyrir í lok sög-
unnar.
Hér er auðugan garð að
gresja um hliðstæð eínisatriði í
samtímaskáldsögum raunsæis-
höfunda, og skulu aðeins fá ein
dæmi nefnd. Hjá dönskum höf-
undum kemur þetta minni e.t.v.
hvergi jafnoft fyrir tiltölulega
og hjá Karli Gjellerup. Árið
1878 kom út fyrsta bók hans,
En idealist, og minnir lýsing-
iin þiar á heimboiðinu hjá Knud-
sen og samræðu guðleysingjans
Max við prestinn eigi lítið á
Vordraum: „ . . . præsten fik
ham med vold og magt ind i
en teologisk dispuit.“4) Þetta er
nokkur hliðstæða við það, hve
sýnt Þórði prófasti var að
beina samræðum að þeim efn-
um, er hann vildi tala um og
bezt sýndu honum lundarlag
þess, er við var rætt. Enn kem-
uir saimia miininii víða fram í
niæistu bók Gjelilerups, Det
unge Danmark, sem út kom ári
síðar. Schandorph notar oft
þetta minni, e. t. v er það
gleggst og hliðstæðast við Vor-
draum í Uden midtpunkt, sem
kom út 1878. Þar er mikið um
vandamálaumræður í góðborg-
aralegum samkvæmum. Vedzlu-
lýsing, mjög sambærileg við
þetta efnisatriði Vordraums,
kemur fyrir hjá Herman Bang
í Fædra, sem út kom 1883. Þetta
var með öðrum orðum mjög
hentugt frásagnarform til að
þjóna þeinri kröfu Erandesar,
að í skáldverkum skyldu kruf-
in og tekin til meðfeiðar þjóð-
félagsleg vandamál samtíðar-
innar.
Lýsinig Gests á gítarleik
Önnu í Vordraumi hefur orð-
ið mönnum tilefni hugleiðinga.
Sigurður skáld frá Amarholti
sá þar dæmi um litla tónlist-
argáfu Gests, eins og áður er
að vilk'lð, og Sáiefiáin Eiimairs-
son bendir á hliðst.æðu. þar
siam sié píamióteiilkaiir Gaibrielies í
Snie edltiir Kiielfliamid.5) Hér má
þó einnig í aðrar áttir líta. Tón
listariðkanir, hljóðfærasláttur
og söngur var mjög algengt
minni sem eins konar forleik-
ur að ástkynnum í skáldsögum
þessara ára. Tónlistariðkanir
Ellenar í Fædra Hermans
Bangs minna um margt á gítar-
leik önnu: „Thi det besynder-
lige var, at Ellen í musikken
kun dyrkede alt det febrilske
og niervpse . . ,“6)
„Svo, mér finnst alltaf ein-
hver óviðkunnanlegur tryll-
ingsskjálfti á öllu hennar
spiilá,“7) segöir Þótrðuir prófiast-
ur ran gítarleik Önnu.
Þetta tónlistarminni er þó ef
til vill ekki jafnalgengt hjá
neinum skandinavískum höf-
undi á þessum árum og Karli
Gjellerup. Það kemur fram í
Germanernes lærling (útg.
1882), hjá Amalie í Det unge
Danmark og Helene í En idea-
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
9. nóveimibeir 19'69