Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1970, Síða 3

SKÁLDSAGAN
og bókmenntaboðorðin tíu
„Það er ástæðulaust að
hafa áhyggjur út af
framtíð skáldsögunnar.
Hún mun bera blóm
með hverri nýrri kyn-
slóð.“
Margt og mikið hefur verið
ritað og rætt um stöðu skáld-
sögunnar í íslenzkum bókmennt
um síðustu árin. Hér verður far
ið nokkrum orðum um skáld-
söguna almennt, og gagnrýni
þá, sem fastagagnrýnendur dag
blaðanna hafa skrifað um hana.
Rýnendur þessir hafa lengi set-
ið einir að sínu, það ber að
skilja; dómar þeirra um skáld
söguna hafa fengið að standa,
án þess mönnum komi yfir-
leitt til hugar, að sjálfsagt sé
að leggja dóm á verk þeirra.
Hvað þessari hugblindu veldur
skal ekki leitast við að svara
hér. Hitt skal aftur á móti full-
yrt, að sé þörf á bókmennta-
gagnrýni, þá er ekki síður þörf
á því að skrifa skilmerkilega
um bókmenntagagnrýnina. Þess
ir menn skrifa að sjálfsögðu
um bækur og höfunda, eins og
þeim er lagið hverju sinni. Ekki
skal dregið i efa, að þeir geri
eins vel og þeir geti, og segi
það eitt sem þeim finnst satt
og rétt. En því miður: „satt og
rétt er ekki alltaf satt og rétt.“
Bókmenntadómar eru þegar
bezt lætur markviss umsögn um
skáldrit. Enginn ritdómari er
svo snjall, að finna hina einu
sönnu dómsniðurstöðu um ný
skáldrit. Ár og dagar líða þar
til þeim verður fundinn réttur
sess í bókmenntunum. Þess
vegna kemur það stundum fyr-
ir, að ritdómar eru hreinasta
krábull, og betur óskrifaðir en
skrifaðir.
Það eru litlir hollustuhættir
fyrir gagnrýnendur að tileinka
sér þann hugsunarhátt, að þeir
séu heilagar kýr í bókmennta-
mati sínu, og höfundar og aðr
ir verði að taka dóma þeirra
sem óskeikula Salómonsdóma.
Þessi hefð var svo sterk um
sinn, að það þóttu fróðárundur,
ef rithöfundar leyfðu sér að
gera athugasemdir við skrif
þessara herra. Sem betur fer er
þessi miðaldamennska að mestu
úr sögunni.
Guð er dauður. . Þessum orð
um slöngvaði þýzki heimspek-
ingurinn Friedrich Nietzche
(f. 1844. d. 1900) yfir Evrópu.
Gjailaði upphrópunin raunar
heimshorna á milli, svo af varð
mikill gauragangur
Þessi upphrópun hins um-
deilda heimspekings flaug mér
í hug, þegar leitað var eftir
svörum í útvarpsþætti um það
hvort skáldsagan væri dauð.
Spurningin var orðuð með fleiri
orðum en hér standa skrifuð,
en umbúðalaus var hún svona.
Og fáorð setning er betri en
langorð.
Umræður um spurninguna
urðu að vonum nokkuð á reiki,
og litið á þeim að græða; ein
af þessum bókmenntaumræðum,
sem botninn dettur úr, enda
varla hægt að leggja fram hjá-
kátlegri spurningu, þ.e.a.s, ef
tilefnið var að ræða um
skáldsöguna af alvöru. En því
aðeins er drepið á þennan út-
varpsþátt hér, að bæði stærri
og minni spámenn í bókmennt
um hafa látið hafa .það eftir
sér, að skáldsagan sé búin að
ganga sér til húðar Sömu spá-
menn hafa þar af leiðandi gefið
út þá yfirlýsingu, að rithöfund
ar verði endilega að gjörbreyta
skáldsöguforminu, eða finna sér
eitthvert annað tjáningarform,
vilji þeir vera rithöfundar að
nokkru gagni.
Talsvert hefur dregið úr þess
um öfgaskrifum um skáldsög-
una að undanförnu. En meðan
rýnendur (ÓJ og Co þarfremst
ir í flokki) voru hvað gunn-
reifastir í andstöðu sinni gegn
hinni „hefðbundnu skáldsögu",
sem þeir nefndu svo, gáfu þeir
höfundum forskrift til að fara
eftir við sar.ninigu skiáldverka.
Þessa forskrift má vel taka
saman í „10 ginheilög boðorð,“
og eru þau svohljóðandi:
Fyrsta boðorð: Skrifaðu skáld
sögu sem ekki er skáldsaga.
Annað boðorð: Skrifaðu ekki-
skáldsögu.
Þriðja boðorð: Skrifaðu eitt-
hvað í líkingu við skáld,
sögu, sem þó ekki er skáld
saga.
Fjórða boðorð: Skrifaðu skamm
ir um þjóðfélagið ogstjórn
vöidin í formi ekki-skáld-
sögunnar.
Fimmta boðorð: f hinum endur-
fædda prósa má ekkidjarfa
fyrir óbrotnum söguþræði.
Sjötta boðorð: Ef um persónur
er að ræða í endurfædda
prósanum, þá vanskapn
inga á sál og líkama.
Sjöunda boðorð: Hið nýja form
á að búa yfir þeim galdri,
að ekki skipti máli hvar
byrjað er að lesa verkið.
Eins má lesa það aftur á
bak sem áfram, ekki fráleitt
að byrja í miðri bók, óheilla
vænlegast að byrja fremst.
Gáfulegasta aðferðin er sú,
að byrja aftast og fika sig
fram eftir bókinni.
Áttunda boðorð: Enga nauð-
syn ber til að lesa bókina
spjalda á milli. Margt
smátt safnast jafnan utan
á mikið skáldverk, og skipt
ir litlu hvort menn gleypa
það eða ekki.
Níunda boðorð: Stíll skáld-
verks á að samanstanda úr
óskilj anlegum orðaflækjum.
Varast ber að stíla frásagn
aratriði á þann veg, að það
verði á nokkurn hátt skilið
sem rökræn frásögn.
Tíunda boðorð: Mesti áhrifa-
valdur endurfæddu skáld
sögunnar er sá, að hefja
nýtt frásagnaratriði, áður
en því sem fyrir er er lok-
ið. Með þessu móti verður
glundroðinn fullkominn, og
einhver von til þess að sag
an geti talist áhugavert
bókmenntaverk.
Nokkrar bækur hafa verið
skrifaðar í anda ofanskráðra
boðorða. Þessi skáldverk hafa
verið -lofsungin hástöfum af
þeim, sem standa að nýju skáld
söguboðorðunum. En þótt
skammt sé síðan fyrstu skáld
rit nýboðorðamanna í bók-
menntum komu út, eru þau
flest komin í glatkistuna, sem
hirðir öll þau verk er bera
ekki i sér sveiflu lífsins sjálfs.
Erlendur Jónsson gagnrýn
andi, nefnir eina af þessum glat
kistúbókum heimsbókmenntir.
Þá hefur Erlendur nýlega skrif
að greinaflokk í Lesbók „um
skáldsagnagerð eftir heimsstyrj
öld.“ Þeir, sem lítið hafa fylgst
með í bókmenntum, og lesa þess
ar greinar, hljóta að draga þær
ályktanir af skrifum Erlendar,
að fátt eitt sé nýtilegt í skáld-
sögunni. Samt er Erlendur alls
ekki neikvæður i skrifum sín-
um. En hann hefur ekki til að
bera þá innri glóð, sem kveikir
í stil hans og gerir efnið for-
vitnilegt i augum lesandans.
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
JjiU
l||TO Ú
Það er leitt til þess að vita,
hvað skáldsagnahöfundar fá lit
lausa og máttvana túlkun á
verkum sínum í Lesbók, eink-
um þegar maður hugsar til þess
hversu vel tókst til um greina-
flokkinn um íslenzk ljóð, er
birtist hér í blaðinu fyrir
skömmu. Höfundur þessara rit-
smíða er Jóhann Hjálmarsson,
skáld. Greinar hans eru eitt af
því bezta, sem skrifað hefur
verið um íslenzka ljóðlist síð-
ustu ár. úr flokki yngri
manna sem skrifa um bók-
menntir, er Jóhann Hjálmars-
son sá, sem unnið hefur bók-
menntunum hvað bezt. Og allt
bendir til þess að honum auðn
ist að gera enn betur.
Andrés Kristjánsson, rit-
stjóri: Um fjölda ára hefur
hann verið bókmenntagagnrýn
andi við dagblaðið Tímann.
Hann skrifar lipran og mark-
hittinn stíl. Hann hefur til að
bera þá frjálsræðiskennd og
viðsýni, sem hverjum gagnrýn
anda er nauðsynleg, svo hægt
sé að líta á skrif hans sem al-
varlega viðleitni til að túlka
bókmenntaverk og bregða
birtu yfir helztu eigindir
þeirra. Hlutur Andrésar Krist
jánssonar er þegar orðinn mik-
ill á þessu sviði ritstarfa, og
Jón Óskar TVÖ LJÓÐ ÓÐUR Látum strenginn gleði hljóma.
S V ARTHVITT hverfi gríma augum frá,
Hríðar og laufvindar blása á vixl verndum fagran jarðarblóma, bergjum lífsins veigum á.
í mannshug'ans auðnum og gróðurlendum. Verði jarðar harmagrundir
Þar ruglast saman öll skógart.ré gliti ofin feginslönd.
og feykjast sem hafrek um úfnar strendur. Menn og guðir, tungl og sólir,
Og barnið og rósin lifa í sátt við friðsælan leik meðan grösin anga, syngið himinfrið að strönd. Þagni strengur myrkravalda,
og sönglist ríkir við helga kyrrð, verði ljós í dimmum stað,
og laufin græn strjúka mjúka vanga. flæði líf um heim og drjúpi
í mannshuganum er allt sem þú kannt. dögg með friði á skógarblað, grói sviðinn jarðarblómi,
Þú flýrð út í tómið burt frá honum. bresti haturs vargatól,
Hann fyllist af myrkri, hann ljómar af sól. komi mannvits ljóðahátíð,
En þar, aðeins þar áttu líf í vonum. hækki lífsins gleðisól.
28. júní 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3